«بەسسمەرتنىي پولك». بۇل جەتى-سەگىز جىل بۇرىن ورىستار ويلاپ تاپقان بەيساياسي اكتسيا ەدى. بۇگىندە ءبۇتىن ءبىر ەلدىڭ يدەولوگيالىق قارۋىنا اينالدى. اسىرەسە، كرەمل قىرىمدى اننەكتسيالاعان سوڭ، «بەسسمەرتنىي پولك» جانە وسى تەكتەس اكتسيالار ورىس الەمىنىڭ پروپوگاندالىق ساياساتىنىڭ ءبىر بولشەگى cانالاتىن بولدى.

9 مامىر سايىن ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ارداگەرلەرىنىڭ كوزى تىرىلەرىنە قۇرمەت كورسەتىپ، قۇرباندارىن ەسكە الاتىن ءداستۇر بار ەدى. ەندى وعان «بەسسمەرتنىي پولك» دەيتىن قوسىلدى. بۇل ءبىز ءۇشىن بوتەن ءداستۇر. بىرەۋلەر بىلمەي شىقتى، راس. ال ەندى بىرەۋلەرى ءبىلىپ تۇرىپ، بىلگەنىن ىستەدى. ال بۇعان ءبىزدىڭ بيلىك ماقۇلدىق كورسەتتى. «ماڭگىلىك پولك»، «ماڭگى ولمەس پولك»، «جاۋجۇرەك پولك» دەپ اتاۋىن توقسان ءتۇرلى وزگەرتىپ العانى دا راس. ودان وزگەرىپ كەتكەن دۇنيەنى كورمەدىك. ءيا، بىرەۋلەر وزدەرىنىڭ مايداندا مەرت بولعان اتالارىنىڭ سۋرەتتەرىن ۇستاپ ءجۇردى. ال بىرەۋلەرى باياعىدا-اق، قاڭقاسى قۇلاعان سوۆەتتىڭ قان قىزىل جالاۋىن جەلبىرەتىپ، اتالارىمەن بىرگە قاندىقول قاساپشى يوسيف ءستاليننىڭ پورترەتىن توبەلەرىنە كوتەردى. تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعان مەملەكەت ءۇشىن بۇدان وتكەن باسىنۋ بار ما؟!

سونىمەن شىجىعان كۇندە شەرۋلەتىپ جۇرگەن قىزىل كوشتى دە كوردىك. قازاقستاننىڭ بىرنەشە قالاسىنىڭ اكىمدىكتەرى «بەسسمەرتنىي پولك» شەرۋىنە رۇقسات بەردى. تارقاتىپ جازامىز...

نۇر-سۇلتان

تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ استاناسى، باس قالاسى. باسقاسىن قويىپ، باس قالانىڭ بۇعان جول بەرۋىن قالاي ايتساڭىز دا، اقتاي المايسىڭ. قازاق ەلى مونۋمەنتىنەن باستاپ وتان قورعاۋشىلار مونۋمەنتىنە دەيىن 3,5 شاقىرىمدى ءجۇرىپ ءوتتى، الگىلەر. بىلتىر بۇل شەرۋگە 25 مىڭنان استام ادام قاتىسىپتى. بيىل دا سول شامالاس بولۋى كەرەك.

(ەلورداداعى شەرۋشىلەر)

بيىل باس قالاداعى «بەسسمەرتنىي پولكقا»  رەسەيدىڭ، ارمەنيانىڭ، قىرعىزستاننىڭ، تاجىكستاننىڭ، تۇركىمەنستاننىڭ، وزبەكستاننىڭ قازاقستانداعى ەلشىلەرى بىرگە قاتىسقان ەكەن.

الماتى

الماتى عوي. ازاتتىقتىڭ التىن بەسىگى دەيتىن الماتى ءستاليندى توبەلەرىنە كوتەرگەندەردى كوشەسىمەن جۇرگىزدى. استانا الاڭىنان قوزعالعاندار 28-پانفيلوۆشىلار پاركىنە دەيىن 2 شاقىرىمدى جاياۋ ءجۇردى. ازاتتىقتىڭ جازۋىنشا، الماتىداعى اكتسياعا 120 مىڭ ادام قاتىسقان ەكەن. سوراقىسى سول، سوۆەتتىڭ قىزىل جالاۋىن جەلبىرەتكەن كوشتىڭ باسىندا تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ اسكەريلەرى، اسكەري وركەسترى ءجۇردى.

(الماتىداعى شەرۋشىلەر)

نۇر-سۇلتان مەن الماتىداعى اكتسياعا ۇزىن-ىرعاسى 140 مىڭ ادام قاتىسىپتى. ال وزگە قالالاردا شە؟

شەرۋلەتكىش شىركىندەردىڭ سانى پاۆلودار  مەن اقتاۋدا 5 مىڭ، پەتروپاۆل مەن ورالدا 10 مىڭ ادامنان اسادى. شىمكەنت پەن اقتاۋ التىنشى، قاراعاندى جەتىنشى جىل قاتارىنان وتكىزىپ كەلەدى. بيىل رەسپۋبليكا بويىنشا 14-15 قالادا ءوتتى. انشەيىندە، ءۇش قازاقتىڭ باسى قوسىلسا، اكىمدىكتىڭ باسىنا اڭگىرتاياق ورناتارداي تۇنەرەتىن پوليتسيا بۇ جولى قىزىل كوشتىڭ باسىندا ءجۇردى. قوستانايدا، وبلىس باسقاراتىن ارحيمەد دەيتىن اكىم الگى كوشتىڭ اشىلۋىنا قاتىسىپ، ءسوز سويلەگەن ەكەن، ءتىپتى.

(شىمكەنتتەگى شەرۋشىلەر)

(قاراعاندىداعى شەرۋشىلەر)

(قوستانايداعى شەرۋ. اناۋ كەتىپ بارا جاتقان وبلىس اكىمى ارحيمەد مۇحامبەتوۆ)

(قىزىلجارداعى شەرۋ)

(ورالداعى شەرۋ)

(اقتوبەدەگى شەرۋ)

(وسكەمەندەگى شەرۋ)

(اتىراۋداعى شەرۋ)

مىنە، كوردىڭىز بە؟! ەلدەگى يدەولوگيالىق جاعداي وسى. جەڭىس مەيرامىن تويلاعان، سۇم سوعىستىڭ زۇلماتىن كورگەندەردى ۇلىقتاعان، ۇمىتپاعان دۇرىس. ۇمىتپاۋ كەرەك ەكەن دەپ، بوتەن ساياساتتىڭ سويىلىن سوعىپ كەتپەۋ دە كەرەك!

سويىلىن سوعۋ دەگەننەن شىعادى، ءبىزدىڭ بيلىك باسقاسىن قويىپ، ءوز حالقىنىڭ الدىندا كرەملگە كىرىپتارلىعىن كورسەتىپ قويعان جوق پا، وسى؟ ولاي بولماسا، تاۋەلسىز كۇندە، ءوز ەلىنىڭ ءىرى-ءىرى قالالارىندا، ءتىپتى استاناسىندا ءوز ازاماتتارىنا ءستاليننىڭ پورترەت ۇستاتىپ، كەڭەستىڭ قىزىل جالاۋىن جەلبىرەتىپ  قويماس ەدى عوي. ءاي، ولاي بولماسا، كرەمل يدەولوگياسىنىڭ قارۋىنا اينالعان «بەسسمەرتنىي پولكتى» اكىمدىك سايتتارىندا اسپەتتەمەس ەدى-اۋ...

ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى، بۇل سولتۇستىكتەگى كورشىنىڭ كوڭىلى ءۇشىن جاسالىپ جاتقان دۇنيە. باسقاشا اقتاۋعا جانە كەلمەيدى.

«جاۋ كەتكەن سوڭ قىلىشىڭدى بوققا شاپ» دەگەن بار عوي... الايدا ايتپاي جۇرگەن جوقپىز. وسى ءبىر بوتەن ادەتتى قويۋ تۋرالى جىل سايىن ايتامىز. «بەسسمەرتنىي پولكتى» وتكىزۋگە تىيىم سالۋ تۋرالى بىلتىر دا، الدىڭعى جىلى دا ايتىلدى. اتاعىنان اتان شوگەتىن اعالار ايتتى، اتالار ايتتى. ەستيتىن قۇلاق بولسا... ەستىمەدى ەمەس، ەستىدى. ەندەشە؟ ەندەشە ەكى بولجام جاساۋعا بولادى. يا، ەستىپ تۇرىپ، ەرەگەسكەندەي وتكىزدى، يا سول سولتۇستىكتىڭ پارمەنىنەن شىعا المادى... بولدى. ءبىتتى.

9 مامىر جەڭىستىڭ 74 جىلدىعى. بۇل دوڭگەلەك داتا ەمەس. سويتسە دە، قازاقستاننىڭ قالالارى ساناسى يمپەريالىق وكتەمدىكپەن تاربيەلەنگەن كرەمل يدەولوگتارىنىڭ ۇلىدەرجاۆالىق ءشوۆينيزىم شوۋىنىڭ ساحناسىنا اينالدى.  كرەمل بۇل ارقىلى – ءبىز سەكىلدى مەملەكەتتەرگە ورىس الەمىنىڭ ىقپالىن تانىتىپ، سەس كورسەتتى. ارادا وتىز جىلعا جۋىق ۋاقىت وتسە دە بۇرىنعى وداقتاس ەلدەردە قىزىل جالاۋدى جەلبىرەتتى...

الدا 31 مامىر كەلە جاتىر. ساياسي قۋعىن-سۇرگىن، ياعني رەپرەسسيا قۇرباندارىن، اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى. ۇلتتىق ازا تۇتۋ كۇنى. بۇل جاڭاعى جۇرت قۇدايىنداي توبەسىنە كوتەرىپ جۇرگەن ستالين قانقاسابىنىڭ قۇرباندارىن، الاش ارىستارىن ۇلىقتايتىن كۇن.

ءيا، قازاق 30-جىلداردىڭ باسىندا بۇكىل سوۆەت وداعىنىڭ حالقى كورمەگەن ۇلكەن تراگەديانى باستان كەشتى. حالىقتىڭ 3/1-ءى  قىرىلدى. تاريحي قۇجاتتار مەن دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، 1920 جىلداردان باستاپ قازاق جەرىندە 3 ميلليوننان استام ادام اشتىقتان كوز جۇمعان. 1,5 ميلليونى بوسىپ كەتكەن. بۇل قازاققا جاسالعان قاستاندىق ەدى.

الاش ارىستارى «ءالحامدۋيللا، 6 ميلليون حالىقپىز» دەپ جۇرگەندە وزبەك جۇرتى 2-3 ميلليوننىڭ اينالاسىندا بولعان كورىنەدى. اشارشىلىق القىمنان العان الاعاي دا بۇلاعاي كەزەڭنەن كەيىن حالىقتىڭ 60 پايىزى جويىلدى. قاساقانا قولدان جاسالعان اشتىق پەن قۋعىن-سۇرگىننىڭ سالدارىنان جويىلدى.

كەڭەس وكىمەتىنىڭ تىكەلەي مۇراگەرى – رەسەي. ونى وزدەرى دە ايقايلاي ايتىپ ءجۇر. ەندىگى ماسەلە – ەردىڭ قۇنى، ەلدىڭ قۇنى. مىسال رەتىندە ايتار بولساق، ۋكرايناداعى اشارشىلىقتى جارتى الەم – «گەنوتسيد» دەپ تانىدى. ال ءبىز شە؟.. ءبىز «بەسسمەرتنىي پولك» وتكىزىپ، ءستاليندى توبەمىزگە كوتەرەمىز!

جاقسى، ەرتەڭ، 31 مامىر كۇنى كەشەگىدەي الماتى مەن استانادا 140 مىڭ ادام اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ ءۇشىن الاڭعا شىعا ما؟ شىعار-اۋ، ال وعان جەرگىلىكتى بيلىك رۇقسات بەرە مە؟ قايدام! سەبەبى – قورقادى. ميتينگ بولىپ كەتۋدەن قورقادى.  حالىق ايدالاداعى الاياقتىڭ ايتاعىنا ەرىپ كەتە مە دەپ قورقادى. سويتەدى دە، «بەيبىت شەرۋ وتكىزۋدىڭ ءتارتىبى بار» دەگەن جەلەۋمەن، الداپ-سۋلاپ قايتارادى. ءبىز سوعان كونەمىز. ويتكەنى، بيلىكتىڭ تىزگىنشىلەرىنە «الاش شەرۋىن وتكىزىڭدەر» دەپ پارمەن بەرەتىن باسقا ەشكىم جوق. ويتكەنى، الاش ارىستارىن ۇلىقتاۋ قازاقتان باسقا ەشكىمگە كەرەك تە ەمەس! ولاي ەمەس دەپ كورىڭىز...

ارى ايت تا، بەرى ايت، الگى شەرۋ ءوتتى عوي. ونى باسقاسىن قويىپ اكىمدىكتەر دارداي قىلىپ جازدى، ءوز سايتتارىندا. پالەن دەدى، تۇگەن دەدى. اتى وزگەرگەنمەن زاتى وزگەرمەگەن سول شەرۋگە رۇقسات بەردى. ەندىگى نە ىستەۋ كەرەك؟

ورىستىڭ «بەسسمەرتنىي پولك» شەرۋىن وتكىزگەن جوعارعى بيلىك، جەرگىلىكتى اتقارۋشى بيلىك – «الاشقا تاعزىم» شەرۋىن وتكىزۋى مىندەت! قاشان؟ 31 مامىر كۇنى! ستاليندىك رەپرەسسياعا ۇشىراعان الاش-وردا قازاق ۇلتتىق اۆتونومياسى، الاش قوزعالىسى قاتىسۋشىلارىنىڭ،  قازاق ينتەللەگەنتسياسىنىڭ پورترەتتەرىن ۇستاعان جاستار بارلىق قالالاردىڭ كوشەلەرىمەن ءجۇرىپ ءوتۋى ءتيىس! رەسپۋبليكالىق بارلىق اقپارات قۇرالدارى الاش ارىستارىن ناسيحاتتاۋى كەرەك!

ءبىز الاشتىڭ 100 جىلدىعىن، ۇلت كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ 150 جىلدىعىن جەتىم قىزدىڭ تويىنداي وتكىزدىك! كەشەگى «بەسسمەرتنىي پولكتى» دارىپتەگەندەي الاش ارىستارى دارىپتەلگەن جوق! بەس-التى عالىم-جازۋشىن بەس-التى كىتاپ شىعاردى. بەس-التى جەردە جيىن ءوتتى. باسقا نە ىستەلدى؟

«الاشقا تاعزىم» شەرۋىن بيىل وتكىزەگە سەبەپ تە جوق ەمەس!

بيىل:

تەلجان شونانوۆتىڭ 125 جىلدىعى،

اسىلبەك سەيىتوۆتىڭ 125 جىلدىعى،

قايرەتدين بولعانباەۆتىڭ 125 جىلدىعى،

سادىق امانجولوۆتىڭ 130 جىلدىعى،

باقتىعالي بەيسەنوۆتىڭ 130 جىلدىعى،

بيجانعالي جانقاداموۆتىڭ 130 جىلدىعى،

ەسەنعالي قاسابولاتوۆتىڭ 130 جىلدىعى،

سەيىلبەك جانايداروۆتىڭ 135 جىلدىعى،

مۇحامەدجان تىنىشپاەۆتىڭ 140 جىلدىعى،

ساتىلعان ساباتاەۆتىڭ 145 جىلدىعى،

باقتىگەرەي قۇلمانوۆتىڭ 160 جىلدىعى. بۇل قول جەتىمدى دەرەكتەردەگى ءبىزدىڭ بىلگەنىمىز. بيىل زەرتتەۋشىلەر الاش قايراتكەرلەرىنىڭ تولىقتىرىلعان ءتىزىمىن جاريالادى. وندا 700 ادامنىڭ ەسىم-سويى بەلگىلى.  بۇلاردىڭ بارلىعى دا رەپرەسسيا قۇرباندارى بولعان.

تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا 30 جىلعا جۋىقتادى. قازاقتىڭ ازاتتىعى جولىندا شەيىت بولعان ارىستارىمىزدى ۇلىقتايتىن ۋاقىت ابدەن جەتتى. جالتاقتاپ بولدىق. 32 مەن 37-دە قىرىلعان قازاقتى جوقتايتىن شەرلى شەرۋدى وتكىزە الماساق، قىزىلداردىڭ شەرۋىنىڭ دە، ونى وتكىزگەن بيلىكتەگى بيشىكەشتەردىڭ دە قۇنى كوك تيىن!

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz