قازىرگى  رۋحاني داعدارىس زامانىندا كوپتەگەن ۇلتتار تاريح بەتىنەن ۇلت رەتىندە جوعالىپ كەتۋدىڭ از-اق الدىندا تۇر. ۇلتتى ساقتايتىن ونىڭ ءتىلى، ءدىنى، ءدىلى ەكەنى انىق. الايدا ونى ساقتاپ، حالىقتىڭ ساناسىندا بەكەم ۇستاۋ جولىنداعى تارتىس ماسەلەسى تاريح ساحناسىنان تۇسكەن ەمەس. ءVىىى عاسىردان باستاپ تۇرگەش قاعاناتى كەزەڭىنەن يسلام ءدىنىن قابىلداعان قازاق دالاسى يسلام ءدىنىنىڭ سۇننيتتىك باعىتىن ۇستانىپ كەلەدى. اتا-بالارىمىزدىڭ  حانافي مازحابى مەن ماتۋرۋدي اقيداسىندا بولعانىن جىراۋلارىمىزدىڭ، عالىمدارىمىزدىڭ، اقىندارىمىزدىڭ، بيلەرىمىزدىڭ كوزقاراستارى مەن ەڭبەكتەرىندە ايعاقتالادى. تاريحىمىزدا يسلامنىڭ بىرنەشە اعىمعا بولىنگەن حالىققا زارداپ تيگىزگەن كەزەڭى بولعان ەمەس. الايدا تاۋەلسىزدىك العانان كەيىن ەلىمىزگە ەنتەلەپ كىرگەن ءتۇرلى اعىمدار قازىرگى تاڭدا بىرقاتار ەل ازاماتتارىنىڭ اراسىندا جىك سالعانىن بايقايمىز.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن.ءا.نازارباەۆ ءدىن مەن ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ قوعامداعى رولىنە باعا بەرە كەلە «سىندارلى ون جىل» اتتى ەڭبەگىندە: «بارلىق حالىقتار ءۇشىن ءدىن - جاۋلاۋدىڭ ءتاسىلى مەن ءتاپسىرى بولعانىن ەسكە سالۋدىڭ زيانى جوق. ءارتۇرلى سەبەپتەرگە بايلانىستى مەملەكەتتىك نەمەسە ۇلتتىق تۇتاستىق يدەياسى داعدارىسقا ۇشىراعان شاقتا، ەلدىڭ قوعامدىق جانە ساياسي ءومىرىنىڭ ساحناسىنا بۇكىل رۋحاني يدەياعا ۇيىتقى بولىپ ءدىن شىعادى. كوپ جاعدايدا سەنىمنىڭ بىرتۇتاستىعى تاريحتىڭ تايعاق كەشۋلەرىندە حالىق تاعدىرىنا اراشا ءتۇسىپ وتىرادى. الايدا، كەيبىر جاعدايلاردا مەملەكەت ءرولى باياۋ دا باسىڭقى بولعاندا، ءومىردىڭ بارلىق سالاسىندا ءدىننىڭ بەل الۋى سايقىمازاقتىق سيپات الىپ قانا قويمايدى، سونىمەن بىرگە قاۋىپ-قاتەر توندىرەتىن كەزدەرى بار. بۇل جەكە ادامدارعا عانا قاۋىپ ءتوندىرىپ قويمايدى، كەيدە تۇتاس ادامزات ءۇشىن دە قاتەرلى»، دەگەن بولاتىن.

يسلام ءدىنىن جامىلعان ءتۇرلى جالعان اعىمدار اشىلىپ، قۇران اياتتارىن ءوز ساياسي باعىتتارىنا قاراي بۇرىپ العان ءدىني-ساياسي توپتار، ەكونوميكالىق ورتانى باسىپ الۋ نيەتىمەن مينەرالدى رەسۋرستارعا باي ەلدەردىڭ ماڭىزدى نۇكتەلەرىندە  ءتۇرلى بۇلىكتەر ۇيىمداستىرىپ، اتالعان ورىنداردا مەملەكەتكە قارسى پسەۆدوسالافيلەر ازاماتتار توپتارىن قالىپتاستىرۋ ۇردىستەرىن جۇرگىزۋدە. اتالعان جالعان اعىمنىڭ قازاقستاندا «مادحالي» جانە «سۋرۋري» ۇستانىمىنداعى پسەۆدوسالافيلىك، تاكفىر جاماعاتى سىندى بولىنىستەرى بار. بۇل ءبولىنۋ ۇدەرىستەر ساياسي سەبەپتەردەن تۋىنداعانىن وسى ۋاقىتقا دەيىن عالىمدار جازۋدا. دەگەنمەن، بىرنەشە جاماعاتقا بولىنگەن اتالمىش توپتاردىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسى نەگە جاقسارمايدى دەگەن سۇراق تۋادى. اتالمىش جاماعاتتاردىڭ وقيتىن كىتاپتارى دا، العا تارتاتىن تاريحتاعى باستى عالىمدارى دا ءبىر. الايدا ساياسي كوزقاراستارى مەن پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي جوعارىدا كورسەتىلگەن جاماعاتتار ءدىني-قوعامدىق ماسەلەگە كەلگەندە ءوزارا اراز. ءدىني كوزقاراستارى ولاردىڭ ءارى قاراي الەۋمەتتىك جانە دۇنيەتانىمدىق كوزقاراستارىنىڭ دا الشاقتاۋىنا دا اسەر ەتىپ وتىر. اتالمىش جاماعاتتاردىڭ ساناسىن ۇلتتىق قۇندىلىقتار،  ءداستۇر ۇعىمدارى ەش قىزىقتىرمايتىنى تۇسىنىكتى. ال الەۋمەتتىك قيىندىقتاردى پايدالانا وتىرىپ،  وز ورتاسى مەن مەملەكەتكە دەگەن وشپەندىلىگىن ارتتىرادى.

قازاقستاندا پسەۆدوسالافيلىك كوزقاراستاعى ازاماتتار ورتاسىن تالداساق، اتالعان يدەولوگيا جەتەگىندەگى ازاماتتاردىڭ ءبىر توپتان ەكىنشىسىنە ءوتىپ كەتۋى تاجىريبەدە بار. بۇل قاي جاماعات اراسىندا ۋاعىزداردىڭ كوبىرەك بەلسەندىلىگىنە قاراي بولىپ وتىر.

ەلىمىزدە وسى شەتىن كوزقاراسقا ءوتىپ كەتكەن ازاماتتاردى وڭالتۋ سالاسىن جۇيەلەندىرۋ بۇگىنگى كۇنى ءمانىن جوعالتپاعان ماسەلە رەتىندە كۇن تارتىبىندە تۇر. ويتكەنى جاماعاتقا اينالعان توپتاردىڭ مەملەكەتتىڭ ساياسي كۇشى مەن ەكونوميكالىق باعىتتارىنا ساياسي شابۋىلدار باستالعاندا سىرتقى كۇشتەردىڭ قولشاقپارى بولىپ كەتۋى مىسالدارى بار ەكەنىن كەيبىر ەلدەردىڭ احۋالىنان بايقاۋىمىزعا بولادى.

پسەۆدوسالافيلىك يدەولوگيانىڭ تاريحى حاليفا ءاليدىڭ كەزىندەگى حاريجيتتىك اتاۋلارمەن باستالادى. يسلامنىڭ اتىن جامىلعان توپتاردىڭ ءوز ناپسىلەرىنە قاراي ءدىندى بۇرمالاپ، ءتۇرلى بۇلىنشىلىكتەر جاساعانى تۋرالى مۇحاممەد پايعامباردىڭ ءبىر حاديسىندە: «مەنىڭ ۇمبەتىم 73-كە بولىنەدى، بارلىعى توزاققا تۇسەدى، تەك بىرەۋى عانا جۇماققا كىرەدى» دەلىنەدى. «ول كىم؟ دەپ سۇراعاندا: مەن جانە جاماعاتىم»، - دەپ جاۋاپ بەرەدى.  ءداستۇرلى ەمەس باعىتتاعى كەز-كەلگەن جاماعاتتار كوشباسشىلارى «سول پايعامبار ايتقان تۋرا جول ءبىزدىڭ جولىمىز» دەپ سەندىرۋ ارقىلى ءوز جاماعاتتارىن ودان ءارى قۋاتتاندىرۋعا تىرىسادى. ءتۇرلى جاماعاتقا بولىنگەن ازاماتتاردىڭ الەۋمەتتىك تۇرعىدان ءوزارا قارىم-قاتىناسقا تۇسپەۋى كۇننەن-كۇنگە ورىستەپ كەلەدى. پسيحولوگيادا از توپ وكىلدەرى ءبىر-بىرىنە ءوزارا جاقىن بولاتىنى تۋرالى تەوريا بار. بۇل تاجىريبەلىك تۇرعىدا كەيبىر مەملەكەتتەردىڭ ىشىندە از ۇلتتاردىڭ ءوزارا جاقىن قارىم-قاتىناستا بولاتىنىن ايتۋعا بولادى. ال مەملەكەت ىشىندە ءتىلىن، ۇلتىن، ءوز ۇلتىنىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارىن جوققا شىعارىپ، ءوزارا جاماعاتقا ازاماتتار توپتارى «اللا جولىنا، تازا يسلامعا شاقىرامىز» دەگەن  ۇراندارمەن سىرتقى كۇشتەردىڭ نەمەسە جەكە تۇلعالاردىڭ ىقپالىمەن ساياسي توپتارعا اينالىپ وتىر. مىسالعا الاتىن بولساق كەيبىر مەملەكەتتەردە مەملەكەتتىڭ باسىنا كەلۋشى باسشىلاردىڭ ءتۇرلى ءدىني توپتاردىڭ كوسەمدەرىمەن ءوزارا كەلىسىمگە كەلۋى ارقىلى بيلىككە جەتەتىنىن تاريحي دەرەكتەردەن بەلگىلى. ياعني، كەز-كەلگەن ءدىني ەكسترەميزمنىڭ ارتىندا مەملەكەتتىڭ ىرگەسىن سوگۋگە دايىن توپتار تۇرعانىن بايقاۋعا بولادى. سوندىقتان، ەلدىڭ رۋحانياتىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن، پسەۆدوسالافيزم جولىنداعى ازاماتتاردىڭ ەموتسيونالدى كەڭىستىگىن الماستىرۋ قاجەت. ياعني، جاستارعا ۇلتتىق بولمىستى ءسىڭىرۋ قاجەت.

الەمدەگى مۇنداي تەكە-تىرەستەر  يدەيالار تارتىسىنىڭ كورىنىسى ەكەنى انىق. اتالعان تارتىستىڭ جەمىسى جوعارى بىلىمدىلىكپەن، تەرەڭ پسيحولوگيامەن، الەۋمەتتىك ءارى ادامگەرشىلىك ىستەرمەن ناتيجە بەرەدى. راديكالدى ازاماتتىڭ الەۋمەتتىك جانە پسيحولوگيالىق قيىندىقتارىنىڭ نەگىزىندە جان تىنىشتىعىن راديكالدى جالعان قۇندىلىقتاردان الدى دەپ ەسەپتەسەك، ولاردى دا وسىنداي سىندى ساراپتالعان جاعدايلارمەن ساناسۋعا بەيىمدەۋ ماڭىزدى. ال، دىنشىلدىك مەن راديكالدىق ۇستانىمدى  ناسيحاتتايتىن قۇرالداردىڭ توقتامايتىنىن تاجىريبەدەن بايقاۋدامىز. كەز-كەلگەن راديكالدى ءىس-ارەكەتتەردىڭ باستاۋىندا ساياسي، ەكونوميكالىق، وزگەشە قۇندىلىقتاردى ەنگىزۋ جاتادى.

پسەۆدوسالافيزمنىڭ تاريحى، وزىنە ءتان يدەولوگياسى، قاينار كوزدەرى مەن عالىمدارى، ونىڭ ۇستىنە قازىرگى تاڭدا بۇل جۇيەنى قولداۋشى ساياسي كۇشتەردىڭ بارلىعى بىلگىلى. تاريحي دەرەكتەردەن يدەولوگيالىق كۇرەستەردىڭ بولاتىندىعى جانە ونىڭ زامان اعىمىنا ساي وزگەرىپ وتىراتىندىعى انىق. ۋاحابيزم يدەولوگياسىنىڭ يسلام قۇندىلىقتارىمەن جانە ءار حالىقتىڭ داستۇرىمەن ەش قابىسپايتىنىن ەسكەرسەك، داستۇرمەن بىتە قايناسقان ءداستۇرلى تانىمنىڭ باياندىلىعى ماڭگىلىك بولاتىندىعى انىق.

وتاننىڭ ماڭگىلىگى، قۇندىلىقتىڭ مىعىمدىعى ومىرشەڭ كۇرەستىڭ ناتيجەسىندە ورنىعادى. جالپى قۇرىلىممەن قاتار جەكەلەگەن جۇمىستاردىڭ ماڭىزدىلىعى ەشقاشان ماڭىزدىلىعىن جويمايدى. ويتكەنى قۇندىلىق كوپشىلىكپەن قۇندىلىعى ارتادى. كوپشىلىكتىڭ بەلسەندىلىگىن جەكەلەگەن تۇلعالار ارتتىرماق. قوعامدىق جۇمىستاردا جەكەلەگەن جۇمىستار جالپىلاما سيپات الماق. سوندىقتان جەكە تۇلعالارمەن جۇرگىزىلەتىن اقپاراتتىق-ءتۇسىندىرۋ جانە وڭالتۋ جۇمىستارىنىڭ نەگىزگى باعىتى ەلدىڭ رۋحاني بايلىعى مەن بولمىسىن ناسيحاتتاۋ بولىپ تابىلادى.

جاراس احان، تاريحشى-ءدىنتانۋشى

Abai.kz