1991 جىلى ۇزاققا سوزىلعان اسكەري باسەكە، بيۋروكراتياعا قۇرىلعان جوسپارلى ەكونوميكا اقىرى سوۆەت وداعى سىندى سۋپەر دەرجاۆاننىڭ قۇلاۋىنا الىپ كەلدى. عاسىردىڭ سوڭعى 10 جىلى الەم كارتاسىندا تاۋەلسىز ەلدەردىڭ كوبەيۋىمەن ەستە قالدى.

سونىڭ ءبىرى بۇكىل ەكونوميكاسىنىڭ، اسىرەسە ونەركاسىبىنىڭ كىندىگى وداقتاس ەلدەرمەن بايلانعان مۇحيتتان الىس اگرارلى ەل قازاقستان ەدى. 51 جاسىندا ەل تىزگىنىن ۇستاعان نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ الدىندا كوپتەگەن تاڭداۋلار تۇردى. نارىقتىڭ دەندەپ كىرۋىمەن ءداستۇرلى جوسپارلى ەكونوميكا كۇيرەپ تىندى. قازبا بايلىعى مەن يادرولىق قارۋى بار جاس مەملەكەت بۇكىل الەمنىڭ نازارىن اۋدارىپ، قايشىلىقتار مەن مۇددەلەر توعىسىنىڭ نۇكتەسىنە اينالدى.

وسى كەزدە ۇلت كوشباسشىسى ستراتەگيالىق ماڭىزى بار ءبىراز شەشىم قابىلدادى. اۋەلى، يادرولىق قارۋدان باس تارتىپ، شەتەل ينۆەستورلارىنىڭ ەلىمىزگە كىرۋىنە كەڭ جول اشتى. ەكىنشى، قۇرلىمدىق اۋماقتىق رەفورمالار جاساپ، داليىپ كەتكەن اۋدان، وبلىستاردى بىرىكتىرىپ، بيۋجەت قارجىسىن ۇنەمدەدى. ءۇشىنشى، دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ ءبىرىنشى قۇرىلتايىن وتكىزىپ، دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىن قۇرىپ، الەمگە شاشىراپ كەتكەن قازاقتاردىڭ ەلگە ورالۋىنىڭ قۇقىقتىق، زاڭدىق نەگىزدەرىن قالادى. ءتورتىنشى، تاۋەلسىز، دەربەس سىرتقى ساياسات جۇرگىزە وتىرىپ، بارلىق شەكارامىز تۇتاسىپ جاتقان كورشى ەلدەرمەن شەكارا سىزىعىن ايقىنداپ الدى. بەسىنشى، جوسپارلى ەكونوميكادان باس تارتىپ، نارىقتىق قاتىناسقا كوشتى. سول كەزدە اۋىل شارۋاشىلىق مينيسترىنەن باستاپ  كولحوز، سوۆحوز باسشىلارى نارىقتىق قاتىناستى تۇسىنگىسى كەلمەي، سول تاپتاۋرىندى جولمەن جۇرە بەرگىسى كەلدى. مىنە وسى كەزدە بارلىق سالادا جەكەشەلەندىرۋ كۇشپەن ءارى سول اكىم قارالاردىڭ مۇددەسىنە بەيىمدەلىپ ءجۇردى دەسە دە بولادى. سينگاپۋردىڭ بۇرىنعى پرەمەر ءمينيسترى لي كۋان يۋ مىرزى باستاعان كوپتەگەن شەتەلدىك ماماندار مەن ساراپشىلاردى كەڭەسشىلىككە الدى. التىنشى، ساياسي-ەكونوميكالىق رەفورمالاردى تۇبەگەيلى جۇرگىزۋ ءۇشىن رەسەيدە ءار سالادا كوزگە تۇسكەن مىقتى مامانداردى اتتاي قالاپ شاقىرىپ الدى. مىنە وسى كەزدە عالىم ابەۋسەيتوۆ، توقتار اۋباكىروۆ، مارقۇم ناعاشىباي شايكەنوۆ، قاسىم-جومارت توقاەۆ قاتارلى تۇلعالار جارقىراپ كورىندى. سونىمەن بىرگە، ساناسى ۋلانباعان، نارىققا بەيىم، بيزنەستە ءوز قابىلەتىن كورسەتكەن تاۋەكەلشىل جاستاردى تەكەدەي تالداپ، ساقاداي سايلاپ ماڭىزدى ورىندارعا قويدى. سونىمەن جاڭا مەملەكەت قۇرۋ، نارىققا ءوتۋ ۇدەرىسى قاتار ءجۇرىپ، «قازاقتىڭ جاس تۇرىكتەرى» اتانعان جاستار بۋىنى قالىپتاستى. جەتىنشى، بارلىق قيىندىقتارعا قاراماي استانانى سولتۇستىككە كوشىردى. بۇل كوش قازاق ەكونوميكاسىنىڭ بويىنا قان جۇگىرتتى، قۇرلىس پەن جاڭارۋدىڭ پاروۆوزى بولدى. سولتۇستىك وبلىستاردا ۇلتتىق تەپە-تەڭدىكتىڭ ساقتالۋىنا يگى اسەرىن تيگىزدى.

ۇلت كوشباسشىسىنىڭ بۇل ساياسي-ەكونوميكالىق شەشىمدەرىنىڭ ناتيجەسى تەز ارادا كورىندى. جەكە مەنشىك قالىپتاسىپ، ۇلتتىق بۋرجۋازيا قوعامنىڭ بەلسەندى فاكتورىنا اينالدى. شاعىن-ورتا كاسىپ ءوز ىرعاعىنا ءتۇسىپ، شەتەلدەن ينۆەستيتسيا تارتۋدان تمد بويىنشا ءبىرىنشى ورىنعا شىقتىق. الماتىنىڭ ىشكى ءونىمى قىرعىزستاننىڭ 5 ەسەسى، تاجىكستاننىڭ 7 ەسەسى بولىپ، بۇكىل ورتا ازيانىڭ قارجى فينانىس ورتالىعىنا اينالدى. ارقا توسىندە ەرتەگىدەي قالا بوي كوتەردى. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى ءتۇرلى تاريحي، ەكونوميكالىق سەبەپتەرمەن 17 ميلليوننان 14 ميلليونعا ءتۇسىپ قالعان حالىق جان سانى قايتادان 18 ميلليوننان استى. الەمنىڭ ءار قيىرىنان 1 ميلليوننان استام قانداسىمىز وتانىنا ورالىپ، ىرگە قالاپ، جەرسىنىپ كەتتى.

باستا ايتقانىمىزداي ەلىمىزدە جاڭا مەملەكەت قۇرۋ مەن نارىققا ءوتۋ قاتار جۇرگەن كەزدە ۇلكەن ۋربانيزاتسيا كۇن تارتىبىنە قويىلدى. قۇرلىمدىق رەفورمادا وبلىستار جابىلىپ، اۋداندار بىرىكتىرىلگەننەن كەيىن سىرتقى كوش پەن ىشكى كوشتىڭ اعىنى ءىرى قالالارعا بەت الدى. جۇمىسسىزدىق، قىلمىس ءورشىپ كەتتى. بۇرىنعى كەيبىر  وبلىس ورتالىقتارى شىقپا جانىم شىقپانىڭ كەبىن كيدى.  مىنە وسى كەزدە ەلباسى تالدىقورعانعا، كوكشەتاۋعا وبلىس ورتالىقتارىن كوشىردى. سەمەيگە شىعىس اسكەري وكۋرگتى، تارازعا وڭتۇستىك اسكەري وكۋرگتى، اقتوبەگە باتىس اسكەري وكۋرگتى ورنالاستىرۋ ارقىلى قالالاردىڭ تىنىسىن اشىپ، تامىرىنا قان جۇگىرتتى. سونىمەن قالا قازاق ءومىرىنىڭ ناعىز ايناسىنا اينالدى.

ءتۇبى ءبىر تۇركى حالىقتارىنىڭ ورتاق مۇددەسى جولىندا ۇلت كوشباسشىسى ايانىپ قالعان جوق. تۇركى حالىقتارىنىڭ قارا شاڭىراعىندا كوپتەگەن ءبىلىم وشاقتارىن دۇنيەگە اكەلدى. الىستاپ قالعان اعايىنمەن قاتىناستى قايتا جالعاسا، جاقىنداعى تۋىستاردىڭ باسى اۋىرىپ، بالتىرى سىزداعاندا قاسىنان تابىلدى. ارقادا تۇرىك اكەدەمياسى بوي كوتەرسە، تۇرىكسويدىڭ ۇيىمداستىرىلۋى مەن دامۋىن قازاقستاننان بولە قاراۋعا بولمايدى. اسىرەسە، وتكەن مەن بۇگىندى، الىس پەن جاقىندى سارالاي كەلە ۇتىمدى ورايدى پايدالانا وتىرىپ، لاتىن جازۋىنا كوشۋگە پارمەن بەرۋى تۇركى بىرلىگىنىڭ، تۇركى وركەنيەتىنىڭ تەمىرقازىعى دەپ ايتا الامىز ءارى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ بۇگىنى مەن ەرتەڭىنە ايىرىقشا ىقپال جاسايتىن ۇلى شەشىم بولدى. ارينە بۇل شەشىمگە ۇلت كوشباسشىسى ۇزاق ويلانىپ بارىپ، بارلىق قاۋىپ-قاتەردى ساراپتاي كەلە بەكىمگە كەلگەنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. اسىرەسە، سول كەزدە قىرعىز باسشىسى اتامباەۆتىڭ لاتىنعا كوشسەك، رەسەي قۇرامىنداعى تاتار، باشقۇرت سياقتى تۋىستارىمىزدان الىستاپ كەتەمىز دەپ بايبالام سالۋى جەلدىڭ قايدان شىعىپ جاتقانىن اڭعارتسا كەرەك.

«مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اۋقىمدى جۇمىستاردان كەيىن «رۋحاني جاڭعىرۋ – بولاشاققا باعدار»، «ۇلى دالانىڭ 7 قىرى» بولىپ ساپالىق سەكىرىسكە كوتەرىلدى. وتارشىلدار وتكەنىمىزگە تاس اتىپ، جادىمىزدى بارىنشا وشىرۋگە تىرىسسا، تىزگىن شىلبىر قولىمىزعا تيگەن سوڭ ۇلت كوشباسشىسى ەڭسەمىزدى تىكتەپ، رۋحىمىزدى ءوسىرۋ ءۇشىن جەلكەدەن تونگەن ەكونوميكالىق داعدارىسقا قاراماي، ابىزدار مەن باتىلار تويىن دۇرىلدەتىپ وتكىزدى. ونىڭ اياعى يۋنەسكو دەڭگەيىندە تويلانعان اباي، جامبىل، مۇحتار، قۇرمانعازى سىندى ۇلىلار شوعىرىنىڭ مەرەي تويىنا ۇلاستى. بۇل شارالار ازيادا، سپارتاكيادا، OبCE قاۋىپسىزدىك كەڭەسى، الەمدىك دىندەر سەزى، ەكسپو سياقتى حالىقارالىق قاۋىمداستىقتىڭ شارالارىنا اينالىپ، كوك تۋىمىز الەم نازارىندا جەلبىرەي ءتۇستى.

تابيعاتى ءجايلى، ادامدارى ەڭبەكشىل، حالىق سانى تىعىز ورنالاسقان تۇستىكتەگى ۇلكەن وبلىسىمىز الماتىنىڭ وركەندەۋىنە، استانانىڭ دەموگرافياسىنا مول ۇلەس قوسقانى قازىر دە ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ اۋىزىندا ايتىلادى. مىنە وسى كەزدە ۇلت كوشباسشىسى حالىقتىڭ جۇرەگىنە جول تاپقان، تاريحي ۇدەرىستە ءبىر بەل بولىپ قالاتىن شەشىمىن حالىققا جاريالادى. شىمكەنت رەسپۋبليكالىق قالا بولىپ مەرەيى وسسە، تۇركىستان وبلىسى قۇرىلىپ، قاسيەتتى تۇركىستان وبلىس ورتالىعىنا اينالدى. ورتا شىعىستاعى قاۋىپ فاكتورلارىنىڭ اۋعانستانعا جىلجۋى، تاجىكستانداعى تىنىشسىزدىقتار وڭتۇستىك شەكارامىزدى بەكەمدەۋدى ءارى وركەندەتۋدى قاجەت ەتەدى. قۇرىلستار سالىنىپ، ءوندىرىس ءونىمى ارتسا الەمدىك داعدارىستى ەكونوميكالىق دامۋدىڭ بەتالىسىنا اينالدىرۋدىڭ ءتيىمدى ءتاسىلى ەمەس پە؟ ونىڭ ۇستىنە ەكىنشى مەكە اتانعان قاسيەتتى تۇركىستان بۇكىل تۇران دالاسىنىڭ كيەلى وشاعى ەدى.

رەسەي يمپەرياسىنىڭ مۇراگەرى بولعان، احاڭنىڭ (احمەت بايتۇرسىنۇلى) سوزىمەن ايتساق «ءناجىستى ناجىسبەن جۋعان» سوۆەت يمپەرياسى قازاقتى ۇلت رەتىندە جويۋدىڭ بارلىق تاسىلدەرىن پايدالاندى. اشتىق، رەپرەسسيا، كۇشتەپ جازۋ وزگەرتۋدى ايتپاعاننىڭ وزىندە تاريحي قالالار مەن ەسكەرتكىشتەردى ەلەۋسىز قالدىرىپ، حالىقتىڭ جادىن ءوشىرىپ، وتكەنىن ۇمىتتىرۋعا بار كۇشىن سالدى. رەسەي كەزىندە وكۋرگ ورتالىقتارى بولعان تۇركىستان، اياكوز، سياقتى تاريحي قالالاردى اۋدان دەڭگەيىنە تۇسىرسە، ەجەلگى جىبەك جولىنىڭ ماڭىزدى بەكەتتەرى جاركەنت، مەركى، قاپال سياقتى قالالاردىڭ دامۋىن توقتاتىپ، بۇكىل سوۆەتتى شيكىزاتپەن قامدايتىن كەلىمسەكتەر قونىس تەپكەن، جەرگىلىكتى حالىققا ماندىمدى پايداسى جوق تەكەلى، بالقاش، جاڭاتاس، جەزقازعان قاتارلى شىت جاڭا قالالار سالدى. وڭتۇستىك قازاقتارىنىڭ ورتالىعى تاشكەنت، باتىس قازاقتارىنىڭ ورتالىعى ورىنبور، شىعىس-تەرىستىك قازاقتارىنىڭ ورتالىعى بولعان ومبى ۋىسىمىزدان شىعىپ كەتتى. بالكىم، سول شەكارا بولىسكە تۇسكەن كەلىسسوزدەرگە 22 جاستاعى ءالىمحان ەرمەكوۆ ەمەس، كەمەلىنە كەلگەن الاش كوسەمدەرى ءاليحان، احمەت، حالەل، جاھانشالار بارعاندا ناتيجە باسقاشا بولار ما ەدى؟ بۇل ەندى ماڭگىلىك ارمان، سىزداعان كۇيىك بولىپ جادىمىزا قالدى. مىنە وسى تۇرعىدان كەلگەندە تۇركىستاننىڭ وبلىس ورتالىعى بولۋى تاريحي ادىلدىكتىڭ سالتانات قۇرۋى، ەلىمىزدىڭ تۇتاستىعى مەن وركەندەۋىنىڭ كەپىلى دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس.

2019 جىلدى ناۋرىز ايىنىڭ 19 كۇنى كەشكى ساعات 19-دا ۇلت كوشباسشىسى 3 جىلدىق ۇزاق تولعانىستان كەيىن ء(وز ءسوزى) ءوز وكىلەتتىلىگىن توقتاتىپ، كەزەكتەن تىس سايلاۋعا دەيىن ەل باسقارۋدى قاسىم-جومارت كەمەلۇلى توقاەۆ مىرزاعا وتكىزەتىنىن جاريالادى. ەلباسىنىڭ بۇل توسىن قادامى ەل ءىشى-سىرتىنا زور سىلكىنىس تۋدىردى. بىرەۋ قۋاتتاپ كوزىنە جاس الدى، ەندى بىرەۋلەر كەزەكتى ءبىر كوزبوياۋ ەسەپتەپ، قاراڭقى ۇيدەن قارا مىسىق ىزدەۋ داعدىسىن جالعاستىردى.  دەسەدە، ءبىز تاريحي فاكتىلەرگە جۇگىنە، قازىرگى ورتا ازيانىڭ ساياسي-تاريحي جاعىنا سۇيەنە وتىرىپ تالداۋ جاساپ كورەيىك. اۋەلى، سوۆەت وداعىنىڭ شەكپەنىنەن شىققان تاۋەلسىز ەلدەردىڭ تاعدىرى قيلى-قيلى بولدى. وداققا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن كۇشپەن قوسىلعان بالتىق جاعالاۋى ەلدەرى ەكونوميكالىق داعدارىستان ەستەرىن جيا سالا ىڭ-دىڭسىز وركەنيەتتى، دەموكراتيالى ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسىلىپ كەتتى. ءتىپتى بيلىك ترانزيتىنىڭ قانشالىقتى اۋىسقانىن سەزبەي دە قالدىق. يمپەريانىڭ جۇرتىنا يە بولعان ەلدە دەموكرات ەلتسين ءوز ميسسياسىن اياقتاعان سوڭ بيلىككە كەلگەن تۇلعالار تاققا كەزەك وتىرۋ قويىلىمىن باستاپ كەتتى. حالىقتىڭ جاعدايى جاقسارعان جوق، الەم قىرعي-قاباق سوعىس كەزىندەگى جاعدايعا بەت الىپ بارادى. جاس ساياساتكەرلەردىڭ امبيتسياسى مەن باتىستىڭ ستاندارتتارىنا كوبىرەك بوي ۇرعان گرۋزيا مەن ۋكراينا تەرريتوريالىق تۇتاستىعىنا نۇقسان كەلتىرىپ الدى. باتىس جاعىنان ورتا ازياداعى بىردەن ءبىر بوستاندىق ارالى اتانعان قىرعىز اعايىندار توڭكەرىس وشاعىنا اينالىپ كەتىپ، جازىقسىز قان توگىلدى، بەيۋاز جۇرت جاپا شەكتى. ازەربايجان مۇراگەرلىك جولىنا ءتۇسىپ، ەلدى وتباسى بولىپ باسقاراتىن بولدى. ىرگەدەگى ءوز اعامىز بەن ءتور بەرمەيتىن تۋىستارىمىزدىڭ بيلىگى اللانىڭ ەسەبىمەن عانا رەتتەلدى. سونىمەن ينۆەستيتسيا تارتۋدا، قالا سالۋدا، شەتەلدەگى قانداستارىن قامقورلىق جاساۋدا تمد بويىنشا توپ جارساق، بيلىكتىڭ بەيبىت اۋىسۋىندا تۇران دالاسىنا ۇلگى بولدىق.

ارينە، ۇلت كوشباسشىسىنىڭ قاۋىپسىزدىك كەڭەس پەن نۇر وتانداعى ورىنىن ساقتاپ قالعانىن قىسىر كەڭەسكە اينالدىرىپ، كۇڭكىلدەيتىندەر بارشلىق. بىزشە بۇل وتە دۇرىس ءارى پاراساتتى شەشىم بولدى. تاريحقا ۇڭىلە وتىرىپ، ءبىر تاريحي تۇلعانىڭ تاريحي ساتتە، شەشۋشى كەزەڭدە اتقارار رولىن ەشقاشان كەم باعالۋعا بولمايدى دەپ ايتا الامىز. بۇل جەكە باسقا تابىنۋ ەمەس، ۇلت پەن مەملەكەت تاعدىرى سىنعا تۇسكەندە تاريحتىڭ تاڭداۋى، حالىقتىڭ قالاۋى تۇلعاعا تۇسەتىنى دالەلدەنگەن اكسيوما.

وتكەن عاسىردا ەكى جاھاندىق سوعىستىڭ الدى ارتىندا الەمدەگى ازۋلى يمپەريالار ىدىراپ، ادامزات وركەنيەتكە ۇمتىلىپ، كونيستيتۋتيتسيالىق رەفورمالار زامان اعىمىنا اينالدى. ۇلى بريتانيانىڭ، فرانتسيانىڭ، يسپانيانىڭ، وسمانلى يمپەرياسىنىڭ يەلىكتەرىنەن رەسپبليكا مەن سۇلتاندىقتار، مونارحيالار دۇنيەگە كەلدى. وسى كەزدە ارىستاننان قۇتىلىپ، جولبارىسقا تۇتىلدىق دەگەندەي وتارلىق، فەودالدىق قامىتتان قۇتىلعان، ەكونوميكاسى كەدەي، وركەنيەتى تۇرالاعان وسى ەلدەردە ءوز اتقا مىنەرلەرى جاعىنان ءدىني پاتيحارددىق ۇستەمدىك پەن كوممۋنيستىك ديكتارتۋريالىق رەجيم ورناۋ قاۋىپى ءتوندى. الدىنا ورناپ تا ۇلگەردى. ورايشىل ساياساتكەرلەر حالىقتىڭ سەنىمىنە كىرىپ العان سوڭ بىرتىندەپ توبەسىنە شىعىپ، ارسىزدىق پەن جاۋىزدىقتىڭ قۇلاق ەستىپ، كوز كورمەگەن قويىلىمدارىن ساحاناعا شىعاردى. حالقى قالاي بولسا، كوسەمى سولاي بولادى دەگەن ءسوزدى باتىس ساراپشىلارى وسىعان قاراتسا كەرەك. بۇل كۇندە بۇكىل الەمنىڭ ورتاق تانىمىنا ساي كەلەتىن ساياساتتاعى دەموكراتيا، كىسىلىك قۇقىق، ەركىن سايلاۋ، ەكونوميكاداعى ەركىن باسەكە، الەۋمەتتىك تەپە-تەڭدىك دەگەن قاستەرلى ۇعىمدار كوپ ەلدە تەگەۋىرىندى تۇلعانىڭ قاتاڭ پوزيتسياسى، تۇبەگەيلى شاراسى ارقىلى ورنىقتى. مىسالى، جاپونيادا ەۆروپادا ءتالىم-تاربيە العان باس ءۋازىر مەيدزي رەفورماسىنان باستالعان ءداستۇرلى كونسەرۆاتيۆتىك كۇشتەرگە قاراتىلعان قاتاڭ جازالاۋ شاراسىن ءۇزىلىسسىز جۇرگىزدى.

وسىمانلى يمپەرياسىنىڭ ويرانى شىعا باستاعاندا بيلىككە كەلگەن مۇستافا كەمال اتاتۇرىك جاۋلاۋشىلارعا قارسى كۇرەستىڭ جەڭىسىنە قول جەتكىزگەن سوڭ رەفورماتورلار مەن ارمياعا سۇيەنە وتىرىپ، سۇلتاندىق ءتۇزىمدى جويىپ، رەسپۋبليكا قۇردى. حاليفالىق ينيستيتۋتتى كۇشىنەن قالدىردى، ءدىندى بيلىكتەن بەيتارانپتاندىردى. زايىرلى قوعام قۇردى. جازۋدى وزگەرتتى. ءسويتىپ تۇركيا حالقىنىڭ عاسىرلىق دامۋىن قامتاماسىز ەتتى. 1906 جىلى تۇركيامەن بىرگە كونيتيتۋتسيالىق رەفورما جاساعان يران 1950-1960 جىلدارى ەكونوميكالىق وسۋدە جاپونيا مەن كوريانىڭ الدىندا بولسا دا اشىق ويلى، ءالسىز كورولدىڭ الدىن وراپ كەتكەن حومەينيدىڭ يراندى قانداي قالگە تۇسىرگەنىن بۇل كۇندە اقىل ەستى ادامعا ايتپاسا دا انىق. وركەنيەتكە ۇمتىلعان اشىق ويلى شاحتارىن قۋىپ جىبەرگەن اۋعانستاننىڭ جاعدايى ءتىپتى دە وكىنىشتى ءارى ايانىشتى. اۋىزى اسقا، ءيىنى كيىمگە جارىعان، شەكاراسى تىنىشتالعان مىسىر حالقى باقىتتى كەزەڭگە مۋباراكتىڭ زامانىندا جەتتى. «اراب كوكتەمى» كەزىندە تەگەۋىرىندى كوسەمىن بيلىكتەن تايدىرىپ، مۇسىلمان باۋىرلارعا قاراعان كەزدەگى بۇلعاقتى بۇل كۇندە باتىس ساراپشىلارى دا مويىنداپ وتىر.

قىزىل ىندەت ازيانى كەۋلەگەندە قىتاي، ۆەتانام، كامبودجا، لاوس سياقتى ەلدەر سوعىس وشاعىنا اينالىپ، اينالاسىنداعى مالايزيا-سينگاپۋر، يندونەزيا، تايلاندتاردا كارل ماركس ايتقان «كوممۋنيزم – ەلەستىڭ» سۇلباسى كورىنە باستادى. مىنە وسى كەزدە وڭتۇستىك كوريادان پاك چون حي (1962-1978), يندونەزيادان سۋحارتو، مالايزيادا ماحادىر، سينگاۋپۋردا لي كۋان يۋ قاتارلى تەگەۋرىندى كوسەمدەر بيلىكتىڭ قۇلاعىن ۇزاق ۇستاي وتىرىپ، باقىتتى، ەركىن، زاڭ سالتانات قۇرعان قوعامدى كۇشپەن قۇردى ءارى جالعاستى دامۋىنا كەپىل بولدى. باتىس ارىپتەستەرىنىڭ كومەگىندە الدى، سىنىن ەستىپ، تاياعىن دا جەدى. بىراق ءوز ەلدەرىنىڭ جاڭا دامۋ مودەلدەرىن قالىپتاستىردى. قىتاي رەفورماسىنىڭ اتاسى دىڭ اقساقال ءوزى ورتاعا قويعان رەفورما، ەسىك اشۋ ساياساتىن تاباندى اتقارۋ ءۇشىن قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق اسكەري كوميتەتىنىڭ بيلىگىن ءوز قولىنا مىقتى ۇستاپ، كونسەرۆوتورلارمەن جان الىپ، جان بەرىپ كۇرەستى. سول كۇرەس جولىندا ءوزى تاربيەلەپ وسىرگەن ەكى شاكىرتىن قۇرباندىققا شالدى. 1989 جىلى تيان انمىن الاڭىندا قولىن قانعا مالۋعا دا ءماجبۇر بولدى. ماو زامانىندا مىسىق نازارياسىن ورتاعا قويسا، يزمدەر قاقتىعىسى كەزىندە «دامۋ بىردەن-ءبىر ولشەم، كىم رەفورما جاساماسا سول تابانىن جالتىراتسىن» دەپ كەستى. دىڭ اقساقالدىڭ تەگەۋىرىنى مەن پاراساتىنا بۇل كۇندە قىتاي عانا ەمەس بۇكىل الەم كۋا، ريزا.

جاقىنعى جىلدان بەرگى تۇركيا مەن قىتايدىڭ ساياسي باعىتىنداعى وزگەرىستەر ءداستۇر مەن ءدىن ساباقتاسقان ازيالىق مەنتاليەتتىڭ قانشالىق سۇراپىل كۇشكە يە ەكەنىن، دەموكراتيا مەن كىسىلىك قۇقىق قانشاما ءتاتتى ارمان بولسا دا ادامدار ساناسىنا بىردەن ورنىعا المايتىندىعىن باعامداۋعا بولادى.

ورتا ازيا ءالى دە شوقتىڭ ۇستىندە وتىرعانداي، كىم قاي جاقتان قاتتىراق ۇرلەسە لاۋىلداپ جانعالى تۇر. وتكەن عاسىردىڭ ورتاسىنان بەرى ىشكى كيكىلجىڭ مەن سىرتقى وزبىرلىقتىڭ كەسىرىنەن ناركوتيكتىڭ وشاعىنا، جاڭادان تاپىقىرلانعان سوعىس قۇرالدارىنىڭ سىناق الاڭىنا اينالعان اۋعانستاننىڭ قازىر تىنىشتالاتىن ءتۇرى كورىنبەيدى. ورتا شىعىستان ىعىسقان سودىرلار توپتالا باستادى. قىتايدىڭ باتىسى مەن رەسەيدىڭ كاۆكاز ءوڭىرى اۋپىرىمدەپ ارەڭ تۇر. مىڭ كۇن سىنباس شولمەك ءبىر كۇنى سىنسا، ورتا ازياداعى قاۋعا ساقالدار قولىن ىسقىلاپ شىعا كەلمەي مە؟ دەمەك، كوڭىلدى كەڭگە سالىپ، كوسىلىپ جاتۋعا ءالى ەرتە. ۇلت كوشباسشىسى وسى 30 جىلدا بەكەمدەگەن شەكارا نىعايتىلىپ، جۇيەگە كەلتىرگەن ەكونوميكالىق مودەل جالعاسىن تابۋى، ساياسي قۇقىقتىق رەفورمانىڭ جاڭا كەزەڭى باستالۋى كەرەك. تۋمىسىنان سابىرلى، امبيتسياسى باسەڭ، كلاندىق توپتاردىڭ دوداسىنا تۇسپەگەن، الەمدىك جاعدايمەن ەتەنە تانىس، اتقارۋشى بيلىك پەن زاڭ شىعارۋشى بيلىكتىڭ تۇتقاسىن ۇستاپ كورگەن قاسىم-جومارت كەمەلۇلى ەلدىڭ ءۇمىتى مەن ۇلت كوشباسشىسىنىڭ سەنىمىن ابىرويمەن اقتايدى دەپ سەنۋگە بولادى. ساياساتتا مول تاجىريبەسى، ەل ءىشى-سىرتىندا ۇلكەن ىقپالى بار، ۇلت كوشباسشىسى نۇر وتان مەن قاۋىپسىزدىك كەڭەستىڭ بارلىق مۇمكىندىگىن پايدالانا وتىرىپ، ەلىمىزدىڭ ۇزدىكسىز دامۋ قىبىلاناماسىن بەلگىلەپ وتىرادى ءارى بيلىكتەگى بارلىق كۇشتەردىڭ تەپە-تەڭدىگىن ساقتايدى.

جوعارىدا ايتقانىمىزداي بيلىكتىڭ بارلىق وتكەلىنەن وتكەن قاسىم-جومارت كەمەلۇلى بيلىك ءدالىزىن اتتاعان العاشقى قادامدارىندا-اق ءوزىن ىسىلعان، دەربەس ساياساتكەر رەتىندە ۇلت كوشباسشىسىنىڭ ماقسات - مۇراتىن جالعاستىراتىنىن دالەلدەدى.

العاشقى ەل ءىشى قىزمەتتىك ساپارىن قاسيەتتى تۇركىستاننان باستاۋى تەگىن ەمەس. جاڭادان وبلىس ورتالىعىنا اينالعان تۇركىستان ءيسى تۇرىك حالقىنىڭ قاسيەتتى ورداسى ءارى تاريحىمىز، ءدىنىمىز، سالت-سانامىزدىڭ شەشجىرەسى سوندا ساقتالعان. رۋحىمىز جيناقتالىپ، وركەنىمىز سوندا ءوسىپ جاتىر. بۇل ساپار وتكەنىمىزگە قۇرمەت، كەلەشەگىمىزگە ءۇمىت ارتقىزادى. ەكىنشى ساپارىن ەلىمىز بيۋدجەتىن قازبا بايلىقپەن تولتىرىپ وتىرعان ەر جۇرەك، ەڭبەكشىل، اق كوڭىل حالقى بار ماڭعىستاۋعا ارناۋى جاڭا كوماندانىڭ وتكەن-كەتكەندى دۇرىس سارالاپ، ەل اۋقىمىن ءجىتى باقىلاپ وتىرعانىن كورسەتەدى.

پرەزيدەنتتىڭ العاشقى شەتەلگە ساپارى ماڭگىلىك كورشىمىز رەسەيدەن باستالىپ، ءتۇبى ءبىر تۋىس وزبەكستانمەن جالعاستى. بۇل ساپارلار تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ حالىقارالىق بايلانىستا تاۋەلسىز ويىنشى ەكەنىن دالەلدەپ، مىنا قىم-قۋىت دۇنيەدە وزگەلەردى سىيلاپ، ءوزىمىزدى سىيلاتا الاتىنىمىزدى ديپلوماتيالىق تىلمەن ادەمىلەپ جەتكىزدى. اق وردا اپپاراتىنىڭ جاڭارۋى، جوعارعى سوت 5 سۋدياسىنىڭ جاڭادان تاعايىندالۋى، سوڭعى جىلدارى قازاقي بولمىسىمەن ەل ەسىندە قالىپ، قوعامدا ءوزىن مويىنداتقان ساياساتتانۋشىلاردىڭ كەڭەسشى بولىپ، پرەزيدەنتتىڭ اينالاسىنا جينالۋى، العاشقى سۇحباتتىڭ «ەگەمەن قازاقستان» مەن «ايقىن» گازەتتەرىندە قازاق تىلىندە ءوربۋى توقاەۆ مىرزانىڭ دەربەس تۇلعا، حالقىنا جاقىن قايراتكەر ەكەنىن كورسەتەدى.

19 عاسىردا قالىڭ ەلى قازاعىن ۇلى اباي رۋحانيات شىڭىنا سۇيرەپ، سانامىزعا سىلكىنىس تۋدىرسا 20 عاسىر مەن 21 عاسىردىڭ تۇيلىسىندە ۇلت كوشباسشىسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نارىقتىڭ قاتاڭ تەزىنەن، كورشىنىڭ سۇق كوزىنەن جول تاۋىپ وتىرىپ، بەرەكەسى بار كەلەشەگى زور مەملەكەت قۇرىپ شىقتى. اقىلدى ادام ەلدىڭ قاتەلىگىنەن، اقىماق ءوز قاتەلىگىنەن عيبارات الادى دەگەن ءسوز بار. جوعارىدا تالاي تاريحي مۇمكىندىكتەردى جىبەرىپ العان ەلدەردى اتاپ كەتتىك. بايىرعى ريم، گرەكتەن كەلە جاتقان بيلىكتىڭ ءۇش بۇتارلانىپ، تەپە-تەڭدىك ساقتاۋىن ءبىز دە قۇپ كورسەك تە، وتپەلى داۋىردەگى تاريحي تۇلعانىڭ رولىن تومەندەتە المايمىز. قايتا بەلگىلى دارەجەدە باسىمدىلىق بەرگەندى ءجون سانايمىز.

تاريحي شەشىم قابىلداندى. بيلىك ترانزيتىنىڭ بەيبىت الماسۋىنىڭ العى شارتتارى جاسالدى. ەندى ۇلت كوشباسشىسىنىڭ ۇلى مۇراتتارى بىرتە-بىرتە، كەزەڭ – كەزەڭىمەن ىسكە اسسىن دەپ تىلەيىك.

ءومارالى ادىلبەك

Abai.kz