تاۋەلسىزدىك العالى بەرگى 28 جىلدا الەمدەگى ەڭ جاعىمسىز جۇيە پوليتسيا مەملەكەتىن ورناتتىق. بىزدەگى پوليتسيانىڭ سانى الەمدەگى ورتا ەسەپتىك كورسەتكىش بويىنشا ءاربىر 100 000 ادامعا شاققانداعىدان ەكى ەسە كوپ. دەمەك، بۇل جۇيە قاراپايىم حالىقتىڭ مۇددەسىن قورعامايدى دەگەن ءسوز.

مىنە وسىنىڭ سالدارىنان سىرتتان جاۋ شاپپاعان بەيبىت كۇندە پوليتسيا ءوز حالقىنا قارسى (جاڭاوزەن مەن شەتپە دە) وق اتتى. قانشاما جازىقسىز جاندار جاپا شەگىپ، قۇربان بولدى.

اقتوبەدەگى وقيعالار كەزىندە قۇقىق قورعاۋشىلار ورىمدەي جاس بوزبالالاردىڭ كوزىن جويدى. ىشكى ىستەر  ءمينيسترى «كۇدىكتىلەردىڭ كوزدەرى جويىلدى» دەپ، مالىمدەدى، ياعني تەرگەۋسىز، سوتسىز اتىپ تاستاعاندارىن تولىقتاي مويىنداپ، ونى ماقتانىشپەن جاريالادى. لانكەس بولسا دا، تىرىدەي ۇستاپ، سەبەبىن انىقتاپ، حالىققا جاريالامادى.

تۇرمەدەگىلەردىڭ سانى بويىنشا الەمدەگى 42 ورىندى يەمدەنەمىز. سالىستىرۋ ءۇشىن ايتار بولساق،  كۇنى كەشەگە دەيىن قازاق دالاسىن دا، ءتىپتى قالاسىندا دا تۇرمە-زىندان  سالماعان، اباقتى تۇرعىزباعان. سەبەبى، قازاق اراسىندا ول جەرگە جىبەرەتىن قىلمىسكەر بولماعان. جالعىز-جارىم بولا قالعان جاعدايدا وندايلارعا ۇلكەن مولشەردە ايىپپۇل-قۇن تولەتكەن. ۇل مەن قىزدى بۇكىل قاۋىم بولىپ تاربيەلەگەن. مىنە بىزگە وسى جاعدايدى زەرتتەپ، زەردەلەۋ قاجەت ەدى.

ورىس ءتىلدى بيلىكتىڭ ەل اراسىنداعى «ايناسى» پوليتسيا. ەندەشە اينانىڭ بەتىن تازا ۇستاپ، پوليتسيانىڭ ەل اراسىندا  ابىرويلى قىزمەت اتاقارۋىن قامتاماسىز ەتۋ كىمنىڭ مىندەتى؟ دەمەك، بۇعان ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە جاۋاپتى ۇكىمەت، مينيستر، سودان كەيىن وبلىس، اۋدان كولەمىندەگى اكىمدەر.

28 جىلدا ءبىزدىڭ پوليتسەيلەر قاراپايىم حالىقتىڭ قورعاۋشىسى ەمەس، ازىرەيىلىنە اينالدى.

مينيسترلەر مينيسترلىك تاققا وتىرعان كۇننەن باستاپ، مەمتىلگە قىرىن قاراۋمەن كەلەدى. الدىڭعى ەكسمينيستردىڭ پارلامەنتتە ەسەپ بەرىپ تۇرىپ، دەپۋتاتتىڭ  مەمتىلدەگى سۇراعىنا ورىسشا بەرگەن جاۋابى ءبارىمىزدىڭ دە جادىمىزدا قالدى. ول، وسى ارەكەتىمەن-اق قازاقتىڭ  انا ءتىلى جانە مەملەكەتىمىزدىڭ مەملەكەتتىك تىلىنە قۇرمەتپەن قارامايتىنىن جانە مەملەكەت قۇراۋشى ۇلتتىڭ سالتى مەن داستۇرىنەن، ادەتتەرى مەن عۇرىپتارىنان، ءتىلى مەن  دىنىنەن مۇلدەم بەيحابار جان ەكەنىن كورسەتكەن بولاتىن. سوندىقتان ونىڭ ىستەگەن ىستەرى مەن جاساعان رەفورمالارى ەلدىڭ كوڭىلىنەن شىقپادى. ءمينيستردىڭ ءوزى ۇكىمەتتىڭ «سارا جولىن» ۇستانىپ، مەمتىل مەن قارا حالىققا قالاي قىرىن قاراسا، ونىڭ قاراۋىنداعىلاردا سول جولدى ۇستاندى.

اتاپ ايتقاندا، سوڭعى 28 جىلدا پوليتسەيلەردىڭ قاتىگەزدىگى تىم شەكتەن شىقتى. 2011 جىلعى جاڭاوزەندەگى قاندى قىرعىنعا جاۋاپتى وسى مينيسترلىك. ەكسمينيستردىڭ «تاعى شىقسا، تاعى اتامىز» دەگەنىن دە حالىق ەشقاشان ۇمىتا قويماس.

قازاقستاننىڭ كوك تۋى استىندا، بالالاردىڭ قولىنداعى كوك شاردى تارتىپ العاندارى ءتىپتى سوراقى بولدى.

«شىندىقتان قاشىپ قۇتىلا المايسىڭ»، نەمەسە قولىنا ەش جازۋى جوق «اق قاعاز» ۇستاعان، ءتىپتى تەك قانا پلاكات ۇستاپ تۇرعان سىڭاي تانىتقان (يميتاتسيا) جاس جىگىتتەر مەن قىزداردى ۇستاپ جازا قولدانعاندارى وداندا اسقان سوراقىلىق بولدى.

جاقىندا ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ شەتەلدەگى وفشورى تۋرالى اقپارات جاريالاندى. وعان مينيسترلىك تۇسىنىك بەرگەن جوق...

پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ كاسىبي دەڭگەيلەرىنىڭ تومەندىگى جايلى از جازىلىپ جۇرگەن جوق. ورىس تىلىندە سويلەيتىندەرگە قۇراق ۇشىپ، قازاقشا سويلەيتىندەرگە قىرعيداي تيەتىندەرىن الەۋمەتتىك جەلىدەن ءجيى كورىپ ءجۇرمىز.

پوليتسيالار دا،  "ەلىمىزدە تەحنيچكا بولىپ جۇمىسقا ورنالاسۋ ۇشىندە پارا بەرەتىن" قاعيدا قالىپتاستى" دەپ ەكس-پرەزيدەنت ايتقانداي،  بۇلاردا پارا الاتىن جاعداي قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىكتەن قاشۋ ءۇشىن ەمەس،  جابىرلەنۋشىدەن دە ارىز قابىلداپ، ءىس قوزعاتۋ ۇشىندە اقشا سۇرايتىنى ءباسپاسوز بەتتەرىندە ايتىلىپ قالىپ ءجۇر.

قازاقتىڭ اتا سالتى مەن ءداستۇرىن بەلشەسىنەن باسىپ، اتا-اناسى، بالالارى، نەمەسە نەمەرەلەرى ءبىرىنىڭ ۇيىنە ءبىرى قوناققا بارسا تىركەۋگە تۇرسىن دەپ، تۇرماعاندارعا ايىپ-پۇل سالدىرىپ جۇرگەن دە وسى مينيسترلىك.

قازاقتى ەۆروپا مەن قىتايدىڭ «ءبىر ۇيگە ءبىر بالا» دەگەن داستۇرىنە سىيعىزامىن، دەپ جەڭىل كولىكتى كولياسكاعا  تولتىرتقاندا وسى مينىسترلىك.

پاترۋلدىك پوليتسەيلەردىڭ جاقسى قىزمەتتەرىنىڭ كورسەتكىشىن حاتتاما تولتىرتۋ مەن ايىپپۇلدىڭ سوماسىنا قاراپ باعا بەرەتىندە وسى مينيسترلىك.

ءبارىڭىزدىڭ قاۋىپسىزدىگىڭىزدى قامتاماسىز ەتەمىز، دەپ ەلدى الداپ، ەلدىڭ قولىنداعى بار قارۋىن، قاراپايىم اڭشى مىلتىعى تۇگىلى، پىشاعىنا دەيىن جيناپ الىپ، تابىلا قالسا قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىپ، سوتتاتىپ جۇرگەندە وسى مينيسترلىك.

قاراپايىم حالىقتى قورعانۋ قۇقىعىنان ايىرىپ، قىلمىسكەرلەرگە «جەم» قىلىپ قويعاندا وسى مينيسترلىك.

قارا حالىقتىڭ سىنىنان قورىتىندى شىعارمايتىن دا وسى مينيسترلىك.

حالىقتىڭ سۇيكىمىنە يە بولۋعا تالپىنبايتىن دا وسى مينيسترلىك.

ەلىمىزدىڭ ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنە قاتىستى مۇنداي كەلەڭسىزدىكتەردى ءالى دە جالعاستىرا بەرۋگە ابدەن بولادى.

تاريح تاعلىمى: ەجەلگى قازاقتىڭ (كەشەگى كسرو-عا دەيىن) ءاربىر ءۇيىنىڭ قابىرعاسىندا «بەس قارۋ» تۇگەل ءىلۋلى تۇرعان. ەشكىم-ەشكىمگە قارۋ قولدانباعان.

الايدا، قىلمىستىڭ وسۋىنە تەك قانا پوليتسيانى كىنالاۋىمىز دۇرىس بولماس. ەكونوميكاسى ناشار دامىعان، ۇلتتىق يدەولوگياسى جوق ەلدە ەكى ادامعا ءبىر پوليتسەي قويساڭدا قىلمىستىڭ ازايمايتىنى ايدان انىق.

كۇنى كەشەگە دەيىن «ميليتسيا مەنىڭ قورعانىم» دەپ، بۇكىل حالىق بولىپ ارداق تۇتقاندىقتان، بالا بىتكەن ميليتسيا بولۋدى ارماندايتىن. سول ەل ساقشىلارىنىڭ بۇگىنگى ءىزباسارلارى  پوليتسياعا نە بولدى؟  ولاردى حالىققا قارسى «قۇبىجىق» ەتىپ قويعان كىمدەر؟ ارينە، ول جەكە ادامداردىڭ عانا مۇددەسىن قورعايتىن حالىققا قارسى قابىلدانعان ادىلەتسىز زاڭدار. بۇل جەردەگى اكسيوما، زاڭ كىمدى قورعاسا پوليتسيا دا سونى قورعايدى.

قىلمىستىڭ «بارومەترى» قاراپايىم حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنا بايلانىستى بولادى. ەلدە ادىلدىك بولماي، ەلدى قىمباتشىلىق پەن جۇمىسسىزدىق جايلاعاندا قىلمىس وسەدى. كەرىسىنشە بولعاندا قىلمىس ازايادى.

وتكەندە قر مەملەكەتتىك قىزمەت ىستەرى جانە جەمقورلىققا قارسى ءىس-قيمىل اگەنتتىگى  جەمقورلىق فاكتىلەرى كوپ تىركەلەتىن مەملەكەتتىك ورگانداردى اتادى. اگەنتتىكتىڭ قوعامدىق قاتىناستار ءبولىمىنىڭ باستىعى ارمان بەرداليننىڭ ايتۋىنشا، جەڭ ۇشىنان جالعاسقان سىبايلاستىققا  اكىمشىلىك پەن ىشكى ىستەر قىزمەتكەرلەرى ءجيى باراتىن كورىنەدى.

«سوندا ءبىزدىڭ كەيبىر قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى ادىلەت ىزدەگەندەردى ەمەس، زاڭ بۇزعان قىلمىسكەردى جانىن سالىپ قورعايدى ەكەن. وسىنداي بىلىقتاردىڭ سالدارىنان قاراپايىم حالىقتىڭ بۇل ورگانعا دەگەن وكپەسى قارا قازانداي. بىراق، پرەزيدەنت بۇل سالاعا رەفورما قاجەت دەدى. قاسىموۆ ول رەفورمانى ازىرگە پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ سىرتقى كيىمىنە عانا جاسادى. ال، ىشتەگى جەمقورلىق پەن سىبايلاستىققا رەفورما بولا ما؟ («2018 جىلى سىبايلاس جەمقورلىقپەن 1126 لاۋازىمدى تۇلعا ءىستى بولعان» .

قازىرگى تاڭدا ەل اۋزى پوليتسيانى قاراپايىم حالىقتىڭ قورعاۋشىسىنان كورى، قورلاۋشىسىنا اينالدى دەگەندى ايتادى. اقيقاتى دا وسى. ونى بارىمىزدە كورىپ ءجۇرمىز. ونى وسىنداي كۇيگە جەتكىزگەن ءوز مۇڭىن، ءوز زارىن، وزدەرىنىڭ كورىپ جۇرگەن قورلىعىن بيلىككە جەتكىزۋگە تالپىنعان حالىقتىڭ ءبارىن: قازاقتىڭ ۇلكەندى سىيلاۋ دەگەن اتا سالتىن اياققا تاپتاپ، اقساقالدى قاريا، اق جاۋلىقتى اجە، كوپ بالالى انا، ون ەكىدە ءبىر گۇلى اشىلماعان ورىمدەي جاس جىگىت پەن ورىمدەي جاس قىز، مەكتەپ جاسىنداعى بالا دەمەي قول سالىپ، كۇش قولدانىپ سۇيرەي جونەلۋدى ادەتكە اينالدىرىپ، ەل الدىندا ابىرويدان جۇرداي بولعاندارىنا  بىرىنشىدەن قازاقي مادەنيەتتى اياقتارىنا تاپتاعان وزدەرى، ەكىنشىدەن ولاردى وسىنداي ارانداتۋعا ايداپ سالعان ورىس ءتىلدى بيلىك كىنالى.

ولار كوشەگە شىققان قاريالار، كوپ بالالى انالار مەن كوك شار ۇستاعان بالالارمەن جاعالاسىپ جۇرگەندە قىلمىسكەرلەر ويلارىنا كەلگەندەرىن جاساپ ءجۇر. سونىمەن قاتار ەلىمىزدە زاڭسىز قارۋلانعان كازاكتاردىڭ اسكەري فورما كيگەن قۇرىلىمدارى جانە اتاماندارى قىلىش اسىنىپ تايراڭداپ ءجۇر. ارعى تاريحىن ايتپاعاننىڭ وزىندە بۇل قۇرىلىمنىڭ نە ماقساتتى كوزدەيتىنىن 1990 جىلى ورالدا «ەكى وبلىستى ءبولىپ الىپ اۆتونوميا قۇرامىز» دەگەنىنەن-اق كورگەنبىز.

قازىرگى تاڭدا بيلىكتىڭ پوليتسياعا قويىپ وتىرعان نەگىزى تالابى، قاراپايىم حالىقتىڭ باسىنۋ، جانشۋ. بۇل ۇكىمەتتىڭ ادىلەت دەگەن اۋىلدان مۇلدەم الشاقتاپ كەتكەنىن كورسەتەدى. پوليتسيا اق-قارانى اجىراتىپ جاتپايدى. شەتىنەن باس سالىپ سۇيرەي جونەلەدى. بۇل نەنى بىلدىرەدى؟ بۇل پوليتسيانىڭ دا، سول پوليتسياعا باعىت-باعدار سىلتەپ وتىرعان مينيسترلىكتىڭ دە حالىقتان تىم الشاقتاپ كەتكەنىن بىلدىرەدى. قازىر پوليتسيا حالىقتى ەمەس، جوعارى دارەجەلى شەنەۋنىكتەر مەن جەكەلەگەن باي-باعلانداردىڭ قۇقىعىن قورعايتىن بولدى.  قازىر حالىق «پوليتسيا مەنىڭ قورعانىم» دەگەن قاناتتى ءسوزدى اۋىزدارىنا المايتىن بولعان.

اقيقاتىندا، بيلىك يەلەرى جينالعان حالىقتىڭ الدىنا شىعىپ، ولاردىڭ ارىز-شاعىمدارىن تىڭداپ، نارازىلىقتارىنىڭ سەبەبىن انىقتاپ،  ءتيىستى شاراسىن السا جەتىپ جاتىر. ال ءبىزدىڭ ورىس ءتىلدى بيلىك حالىق نارازىلىعىنىڭ سەبەبىمەن ەمەس، جابىرلەنۋشى حالىقتىڭ وزىمەن جاعالاسۋدى ادەتكە اينالدىردى.

ۇستىمىزدەگى 2019 جىلدىڭ 1-ءشى شىلدەسىنەن باستاپ پوليتسەيلەردىڭ ايلىق جالاقىلارى 250-300 مىڭنان 320 مىڭ تەڭگەگە دەيىن وسەتىنى بەلگىلى بولدى.

«ءمينيستردىڭ ورىنباسارى ا.كالايچيديدىڭ ايتۋىنشا پوليتسەيلەردىڭ جالاقىسىن كوتەرمەي ولارعا تالاپتى كۇشەيتۋ مۇمكىن ەمەس» دەپ حابارلادى. ءيا، پوليتسەيلەردىڭ جالاقىلارىن كوتەرمەي ولاردى كۇنى-ءتۇنى مەزگىلسىز قىزمەتكە جەگىپ،  قاريالار، كوپ بالالى انالار جانە بالالاردىڭ قولىنداعى «كوك شارمەن» جاعالاستىرۋدىڭ وڭايعا سوقپايتىنى ءسوزسىز.

بىلە بىلگەن ادامعا سول پوليتسيانىڭ قاتارىندا دا ءوزىمىزدىڭ قاراكوزدەر ءجۇر. ولاردا پوليتسيادان كەتكەن كۇنى قاراپايىم حالىقتىڭ قاتارىنا قوسىلادى. بىراق قالاي قوسىلادى؟ ەلدىڭ بەتىنە تىكە قاراپ تورگە شىعا الاتىن جاعدايدا ما، الدە ونداي جەرگە كىرمەك تۇگىلى بوساعاسىنان دا سىعالاي  المايتىن جاعدايدا ما؟ ارينە، تاڭداۋ ولاردىڭ وزدەرىندە. بىراق، ول ءبارىنىڭ دە باسىنا كەلەدى. ودان ەشكىم ەشقايدا قاشىپ قۇتىلا المايدى.

الەمدىك قاعيدا بويىنشا كەز-كەلگەن مينيسترلىك، ونىڭ ىشىندە ءىىم-گىدە ەلدەگى بولىپ جاتقان قىلمىستىق، وزگە دە كەز-كەلگەن كەلەڭسىز جاعدايلاردىڭ ءبارىن سارالاپ، حالىق نارازىلىعىنىڭ سەبەبىن سول حالىقتىڭ وزىمەن بىرگە تۇبەگەيلى زەرتتەپ، زەردەلەپ جانە ونىڭ الدىن الۋ جولدارىن كورسەتىپ ۇكىمەتكە ۇسىنىس جاساپ جانە ونى باق بەتتەرىندە جاريالاپ وتىرۋعا ءتيىس ەدى. بىزدە ونىڭ ءبىرى جوق.

ءسوز سوڭىندا ايتارىم: رەفورما تەك قانا ءىىم-نە ەمەس، بۇكىل ورىس ءتىلدى بيلىككە كەرەك.

مۇحامبەتكارىم قوجىربايۇلى 

Abai.kz