19 عاسىر اياعى مەن 20 عاسىر باسىندا قازاق دالاسىنداعى يسلامدى الما قىراۋبايقىزى "قازاق رەنەسسانسىنىڭ قاينارى " دەپ اتاعان. سەبەبى 1912 جىلى ءبىر عانا الماتىنىڭ ماڭىندا 288 مەشىت، 175 يمام، 14 مولدا، 84 قادىم مەدرەسەسى، 27 جاديتتىك مەدرەسە بولعان.

جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزىندە جويىلعان مەشىت-مەدرەسەلەر قالپىنا كەلىپ، قايتا جاندانا باستاعان كەز ەدى. مۇنى "سوپىلىق ورلەۋ " كەزەڭى دەپ تە اتايدى. سەبەبى ءاربىر مەشىت-مەدرەسەنىڭ ءدىني ساۋاتى وتە جوعارى يشان، احۋندار وتىراتىن. كەيبىر قازاق يشاندارىنىڭ ءمۇريدى 10-15 مىڭعا دەيىن جەتكەن. ءتىپتى 1925 جىلعا دەيىن ورال گۋبەرنياسىنداعى قوسداۋلەتوۆ، ايساريەۆ دەگەن يشانداردىڭ ارقايسىسىندا 800 گە دەيىن مۇريدتەرى بولعان. يشانداردىڭ ءبارى دە مەدرەسەلەردە ءبىلىم الاتىن.

ن. وستروۋموۆ 1912 جىلى تۇركىستان وڭىرىندە 7290 مەكتەپ، 376 مەدرەسە بولعان دەيدى. ال ولكەلىك اكىمشىلىكتىڭ 1912 جىلعى ەسەبى تۇركىستاندا 6022 مەكتەپ، 445 مەدرەسە بولعانىن كورسەتەدى. ونىڭ ارقايسىسىندا جىل سايىن 200 گە جۋىق شاكىرت وقىپ شىعاتىن بولعان. 1917 جىلى "قازاق" گازەتى ۋفاداعى "عاليا " مەدرەسەسىن 154 قازاق ءبىتىرىپ شىقتى دەپ جار سالعان. مەدرەسەدە ءبىلىم الىپ شىققاندارعا -احۋن، يشان، ابىز، داموللا، قالپە، مولدا سياقتى ءدىني اتاق بەرەتىن. مەدرەسەدە ءدىن ىلىمىمەن قاتار، استرونوميا،حيميا، گەوگرافيا، فيزيكا، ماتەماتيكا، بيولوگيا، مەديتسينا پاندەرىن دە وقىتاتىن. ءبىلىم الىپ شىققان مولدا ارابشا ساۋات اشۋمەن قاتار،جۇرتتى ەمدەپ، جۇلدىزعا قاراپ كۇن رايىن بولجاي بەرەتىن. الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءبارى دە اۋىل مولداسىنان ەسكىشە حات تانىپ شىعادى. ساۋاتىن اۋىل مولداسىنان اشادى.

قازان، تاشكەنت، ومبى، ورىنبور باسپالارىنان ءدىني قيسسالاردى، اڭىز-حيكايالاردى نازيرا دارتۇرىمەن قايتا جىرلاۋ ءداستۇرى قارقىن العان. سول زاماندا كىتاپتاردىڭ 90 پايىزى ءدىني قيسسا تۇرىندە بولعان. تاريحشى ج.شالعىنباەۆتىڭ دەرەگىنشە رەۆوليۋتسياعا دەيىن 854 كىتاپ باسىلىپ شىققان. جالپى تيراجىنىڭ ءوزى 2 ميلليون 251840 كىتاپتى قۇراعان. ونىڭ ءوزى تسەنزۋرادان وتكەندەرى عانا،ايتپەسە، قازان قالاسىنداعى باسپاحانالارعا 2259 قولجازبا تۇسسە سونىڭ 563- ىنە عانا باسۋعا رۇقسات بەرگەن. ياعني كەلىپ تۇسكەن قولجازبانىڭ 4/1 بولىگى عانا جارىق كورگەنتاتار جاديتشىلەرىنىڭ "مۇقتاسار " مەن "عىلىمحالىنا " ەلىكتەپ شاكارىم "مۇسىلماندىق شارتى ", ىبىراي التىنسارين "مۇسىلماندىق تۇتقاسىن" جازىپ شىقتى.

1925 جىلعا دەيىن قازاقستاندا ءدىني جاندانۋ شىڭىنا جەتكەن. سول كەزدە قازاقتاردىڭ 90 پايىزدان استامى ءدىني ساۋاتتى ەدى. 1926 جىلى جەتىسۋ وڭىرىندە 458 مولدا تىركەلگەن. ونىڭ 90 پايىزى ەتنيكالىق قازاق. ءدىني ناسيحات جىر ،اڭىز-قيسسا تۇرىندە تارالاتىن ۇلكەن مادەني كلاستەر قالىپتاسقان ەدى. ورىس عالىمى رادلوۆ " ءبىر جۇمجۇما قيسساسىنىڭ ءوزى دالانى كەزىپ جۇرگەن مىڭ مولدانىڭ ۋاعىزىنان ارتىق" دەپ باعالايدى. وسى قيسسانى بايانداپ وتىرعان ماۋلەكەي دەگەن ادام جايلى: ءوزى تۇمەن جەرىندە مەدرەسەدە بالا وقىتادى. قيسسا،اڭىزعا جۇيرىك. اراب، پارسى، قازاق، تاتار، ورىس تىلدەرىن جەتىك بىلەدى " دەپ تاڭقالعان.

بولشەۆيكتەر العاشىندا يسلام دىنىنە قاتىستى زىميان ساياساتىن بىلدىرمەدى. سوۆەت وكىمەتى ەندى قۇرىلعاندا لەنين بولشەۆيكتەرگە " مۇسىلمان ەڭبەكشىلەرگە قالايدا جاعۋعا تىرىسىڭدار. بارىنشا سەنىمىنە كىرىڭدەر" دەپ تاپسىرعان. ەكىنشىدەن ولارمەن كۇرەسەتىندەي دە كۇشى جوق ەدى. ءارى قازاقشا بىلەتىن كوممۋنيستەرى دە ساۋساقپەن سانارلىق بولاتىن. سوندىقتان 1925 جىلعا دەيىن تىنىش جاتتى. قايتا مۇسىلمانداردىڭ سەنىمىنە كىرۋ ءۇشىن مۇسىلمان قۇرىلتايلارىن وتكىزىپ تۇردى. 1919 جىلى قۇربان ايت، ورازا ايت، ناۋرىز مەرەكەسىن تويلاۋعا رۇقسات ەتتى. 1924 جىلدان باستاپ ۋفادان "يسلام" دەگەن جۋرنال شىعاردى. سەبەبى سسسر- دە مۇسىلماندار ساۋاتتى سانالعان. ول زاماندا ولارمەن ساناسپاۋعا بولماس ەدى. بىردەن كۇرەسۋ قيىن تيەدى. ۇشىنشىدەن، لەنين ولگەن سوڭ پارتيا ىشىندە بيلىككە تالاسىپ، ءوزارا قىرقىسىپ جاتتى. سوندىقتان، ورتا ازيا ەلدەرىنە قاراۋعا مۇرشاسى بولمادى. بىراق " بەزبوجنيك ", " انتيرەليگيوزنيك ", "ۆوينستۆۋيۋششي اتەيزم " جۋرنالدارىن جارتى ميليون تيراجبەن شىعارىپ، اتەيزم يدەيالارىن ناسيحاتتاۋدى دا جولعا قويدى.

گاۋھار جولماحانبەتتىڭ facebook پاراقشاسىنان

Abai.kz