ورتالىق ازيانىڭ تاريحىنا ۇڭىلسەك، ءار قالانىڭ تاعدىرى مەن مادەني بولمىسى تالاي حالىقتىڭ ءىزىن ساقتاپ قالعانىن كورەمىز. سونىڭ ىشىندە بۇقارا، سامارقاند قالالارى ەرەكشە ورىن الادى. بۇل قالالار بۇگىندە وزبەكستان اۋماعىندا ورنالاسقانىمەن، ولاردى «تاجىكتەردىڭ ەجەلگى قالالارى» دەپ اتايتىن پىكىرلەر ءجيى ايتىلادى. سوندا بۇل قالالار شىن مانىندە تاجىكتەردىكى مە، الدە ولاردىڭ تاريحى ورتاق مۇرا ما؟ كەل اعايىن، وسى سۇراق توڭىرەگىندە تاريحتى تالداپ، وي وربىتەيىك.

بۇقارا مەن سامارقاند – الەمگە ايگىلى كونە قالالار. ەكەۋى دە مىڭداعان جىلدىق تاريحقا يە. ارحەولوگيالىق دەرەكتەر بويىنشا، سامارقاندتىڭ نەگىزى ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى VII–VI عاسىرلاردا قالانعان، ال بۋحارانىڭ ىرگەتاسى ودان ءسال كەيىنىرەك قالانعان دەپ ەسەپتەلەدى. ەجەلگى سوعدىلار مەن باكتريالىقتار وسى وڭىردە تۇرىپ، ءىرى ساۋدا جانە مادەني ورتالىقتار قۇرعان. بۇل حالىقتاردىڭ ءتىلى مەن مادەنيەتى كەيىنگى پارسى جانە تاجىك وركەنيەتىنە ۇلكەن ىقپال ەتتى.

تاجىكتەردىڭ تاريحي ىقپالى

تاجىكتەر – پارسى ءتىلدى، يران تەكتەس حالىق. ولاردىڭ تاريحي جەرلەرى – قازىرگى تاجىكستان، اۋعانستاننىڭ سولتۇستىگى جانە وزبەكستاننىڭ وڭتۇستىك-باتىسى. بۇقارا مەن سامارقاند – ورتا عاسىرلاردا تاجىكتەردىڭ مادەني جانە ءدىني ورتالىقتارى بولعانى انىق. IX–X عاسىرلاردا بۇل وڭىردە سامانيدتەر مەملەكەتى ءومىر ءسۇرىپ، ونىڭ استاناسى بۋحارا قالاسى بولعان. سامانيدتەر ءداۋىرى تاجىكتەردىڭ ۇلتتىق تاريحىندا «التىن عاسىر» رەتىندە سانالادى.

ءدال وسى كەزەڭدە بۇقارا مەن سامارقاندتا پارسى تىلىندەگى ادەبيەت، عىلىم جانە مادەنيەت ەرەكشە دامىدى. ۇلى عالىمدار – ءابۋ ءالي يبن سينا (اۆيتسەننا), ءابۋ ابدۋللاھ رۋداكي، ءال-بيرۋني، ءال-حورەزمي، فيردوۋسي سياقتى تۇلعالار وسى مادەني ورتادان شىققان. تاجىكتەر بۇل ءداۋىردى وزدەرىنىڭ ۇلتتىق وركەنيەتىنىڭ باستاۋى دەپ سانايدى.

XI عاسىردان باستاپ ورتالىق ازياعا تۇركى ءتىلدى حالىقتار جاپپاي قونىستانا باستادى. قاراحان اۋلەتى، كەيىننەن شاعاتاي ۇلىسى، ءامىر تەمىردىڭ مەملەكەتى – ءبارى دە وسى وڭىردەگى ساياسي جاعدايدى وزگەرتتى. سامارقاند پەن بۇقارا ءامىر تەمىر يمپەرياسىنىڭ ورتالىقتارىنا اينالدى، ال ءتىل مەن مادەنيەت تۇرعىسىنان تۇركى جانە پارسى ەلەمەنتتەرى ارالاسىپ، جاڭا وركەنيەتتىك سينتەز قالىپتاستى.

سول كەزدەن باستاپ وسى قالالاردا تۇركى حالىقتارى (قازىرگى قازاقتاردىڭ اتا-بابالارى، تۇركىمەندەر، قاراقالپاقتار) مەن پارسى ءتىلدى تاجىكتەر بىرگە ءومىر ءسۇرىپ كەلدى. سوندىقتان، بۇگىنگى كۇندەرى بۇقارا مەن سامارقاندتىڭ مادەني كەلبەتى – ەكى وركەنيەتتىڭ توعىسقان جەمىسى.

كەڭەس ءداۋىرى جانە ۇلتتىق شەكارالار 

XX عاسىردىڭ باسىندا كەڭەس وداعى ورتا ازيادا ۇلتتىق مەجەلەۋ ساياساتىن جۇرگىزدى. 1924–1929 جىلدارى ورتا ازيا رەسپۋبليكالارىنىڭ شەكارالارى جاسالدى. سول كەزدە بۇقارا، سامارقاند ايماقتارى وزبەكستان قۇرامىنا ەنگىزىلدى، ال تاجىكستان باستاپقىدا وزبەك كسر-ءىنىڭ قۇرامىندا اۆتونوميالىق رەسپۋبليكا بولىپ قۇرىلدى.

تاجىك زيالىلارىنىڭ كوپشىلىگى وسى شەشىمگە قارسى شىققان. ولار سامارقاند پەن بۇقارا – تاجىك مادەنيەتىنىڭ جۇرەگى دەپ ساناعان جانە بۇل قالالار تاجىكستان قۇرامىندا بولۋى ءتيىس دەگەن پىكىر بىلدىرگەن. الايدا ماسكەۋدىڭ شەشىمى بويىنشا وسى قالالار وزبەكستان قۇرامىندا قالدى. سودان بەرى وسى جاعداي، تاجىكستان مەن وزبەكستان اراسىنداعى مادەني-ساياسي سەزىمتال تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى رەتىندە وزەكتى تاقىرىپقا اينالىپ كەلەدى.

وسى كۇندە بۇقارا مەن سامارقاند – وزبەكستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭ ءىرى تاريحي قالالارى. ولاردا تاجىك ءتىلدى حالىق باسىمدىققا يە. كەيبىر مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، بۇقارا وبلىسى حالقىنىڭ شامامەن ۇشتەن ەكىسى, سامارقاند وبلىسىنىڭ 60 پايىزعا جۋىعى تاجىك تىلدىلەر. الايدا وزبەكستان ولاردى «وزبەك تاجىكتەرى» نەمەسە «وزبەك ءتىلدى تاجىكتەر» دەپ ەسەپتەپ، رەسمي ساناقتاردا بۇل توپتى كەمىتىپ كورسەتەدى دەگەن پىكىرلەر دە بار.

بۋحارا مەن سامارقاند تەك تاجىكتەردىڭ ەمەس، بۇكىل ورتالىق ازيا حالىقتارىنىڭ ورتاق بايلىعى. ويتكەنى بۇل قالالاردا پارسى، اراب، ءۇندى، قازاق، قىتاي مادەنيەتتەرى ءوزارا توعىسىپ، ەرەكشە وركەنيەتتىك كەڭىستىك پايدا بولعان. مىسالى، ءامىر تەمىر مەن ۇلىقبەك سالدىرعان سامارقاندتاعى رەگيستان ءانسامبلى – تەك وزبەكتەردىڭ ەمەس، كۇللى مۇسىلمان الەمىنىڭ ارحيتەكتۋرالىق مۇعجيزاسى. ال بۇقارانىڭ كوكىلتاش مەدرەسەسى مەن كاليان مەشىتى يسلامدىق ءىلىمنىڭ ورتالىعى بولعان.

سوندىقتان، بۇقارا مەن سامارقاند تاجىكتەردىكى مە دەگەن سۇراعىمىزعا –  ۇلتتىق تۇرعىدان ەمەس، تاريحي جانە مادەني تۇرعىدان قاراستىرعان ءجون سياقتى. بۇل قالالار پارسى ءتىلدى وركەنيەتتىڭ ورتالىعى بولعانىمەن، كەيىننەن تۇركى مادەنيەتىمەن بىتە قايناسىپ، ورتاق مۇراعا اينالدى.

دەگەنىمەن، بۇگىنگى كۇندەرى تاجىكستان مەن وزبەكستان اراسىنداعى قارىم-قاتىناس جاقسارىپ كەلەدى. ەكى ەل دە ءوزارا مادەني الماسۋدى، تاريحي مۇرالاردى بىرگە زەرتتەۋدى قولعا الىپ وتىر. بۇل – دۇرىس باعىت. سەبەبى، وتكەندى بولىسۋدەن گورى، ونى بىرگە ۇلىقتاۋ ماڭىزدىراق.

ەگەر سامارقاند پەن بۇقارانى تەك تاجىكتەردىڭ نەمەسە تەك وزبەكتەردىڭ قالاسى دەپ بولسەك، وندا ءبىز ورتالىق ازيانىڭ تۇتاستىعىنا سىزات تۇسىرەمىز. كەرىسىنشە، بۇل قالالاردى بۇكىل ايماقتىڭ ورتاق تاريحى رەتىندە تانىساق، وندا حالىقتار اراسىنداعى تۇسىنىستىك پەن دوستىق نىعايادى.

بۇقارا جانە سامارقاند – تەك ءبىر حالىقتىڭ ەمەس، كۇللى ورتالىق ازيا وركەنيەتىنىڭ التىن دىڭگەگى. ءيا، بۇل قالالاردا پارسى ءتىلدى تاجىكتەردىڭ مادەني ىقپالى ەرەكشە دامىعان, بىراق تاريح بارىسىندا تۇركىلەردىڭ دە ءرولى زور. ەكەۋىنىڭ مادەنيەتى ارالاسىپ، بۇگىنگى وزبەك، تاجىك حالىقتارىنىڭ ورتاق مۇراسىن قالىپتاستىردى.

سوندىقتان بۇل قالالاردى «تاجىكتەردىكى» دەپ بىرجاقتى ايتۋ دا، «تاجىكتەرگە قاتىسى جوق» دەۋ دە تاريحي ادىلەتسىزدىك بولار ەدى. ولار – تۇركى مەن پارسىنىڭ توعىسقان رۋحاني ورتالىعى، يسلام وركەنيەتىنىڭ جارىق جۇلدىزدارى. ولاردى بولىسپەي، ورتاق قاستەرلەۋ – كەلەشەك ۇرپاق الدىنداعى پارىز.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك، 

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz