اي بويى الاشاپقىن بولعان سايلاۋ دا اياقتالدى. سايلاۋدان كەيىنگى سارساڭ دا سايابىرسىدى. بۇل جولى ەل باسقارماققا ەكىلەنىپ شىعىپ، ەل-جۇرتتىڭ الدىندا جارناماسىن جاساعاندار جەتەۋ ەدى. دەسەك تە، دودانىڭ باستى فاۆوريتتەرى – قازىرگى پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ پەن وپپوزيتسيونەر ساياساتكەر ءامىرجان قوسانوۆ بولدى. سايلاۋ اياقتالىسىمەن قوسانوۆ ءوز جەڭىلىسىن مويىنداپ، توقاەۆتى قۇتتىقتادى. بۇل قوسانوۆتى قولداۋشىلاردىڭ اشۋىن تۋعىزدى. ارتى ابىر-سابىرعا ۇلاستى. ەگجەي-تەگجەيىن ەجىكتەپ ايتىپ جاتپايىق، بارلىعىن قازاقستاندىق ءھام شەتەلدىك اقپارات قۇرالدارى تاپتىشتەپ جازدى. «قارا سۋ ساپىرعانمەن سورپا بولمايدى» دەگەندەي، قايتالاي بەرگەننەن ناتيجە دە وزگەرمەيدى. ءبىز شاما-شارقىمىزشا ساراپتاپ كورەيىك. قورىتىندى شىعارايىق.

سونىمەن، جاقسىلى-جاماندى سايلاۋ وتكىزدىك. پرەزيدەنت تاڭدادىق. جاسىراتىنى جوق، ەل-حالىق قوسانوۆ پەن ونىڭ كومانداسىنا وكپەلى. سايلاۋدىڭ سوڭى ميتينگكە ۇلاستى. بۇل سايلاۋدىڭ وزگە سايلاۋلاردان ارتىق-كەمى قانشالىق؟ بيلىك ءترانزيتى ورىن الدى ما؟ قوسانوۆ نەگە رەسمي ناتيجەلەردى كۇتپەي جاتىپ، جەڭىلىسىن مويىندادى؟ قوسانوۆ پەن ونىڭ كومانداسى بيلىكتىڭ قۋىرشاعى ما؟ پارلامەنت سايلاۋىنا قوسانوۆ كومانداسى قاتىسا ما؟ سۇراق كوپ. ءبىز بۇگىن سول سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەپ بەلگىلى ساياساتتانۋشى راسۋل جۇمالىنى سوزگە تارتتىق.

 – راسۋل اعا، ءسىز ءوزىڭىزدىڭ «جاڭا قازاقستان» فورۋمىنداعى ارىپتەسىڭىز قوسانوۆتىڭ كومانداسىندا بولدىڭىز. قاسىندا ءجۇردىڭىز، كەڭەسشىلىك جاسادىڭىز. ال ءامىرجان قوسانوۆ بولسا، سايلاۋدىڭ رەسمي ناتيجەلەرىن كۇتپەي جاتىپ-اق، پرەزيدەنت توقاەۆتى جەڭىسىمەن قۇتتىقتاپ قويدى. ەل-جۇرتتىڭ اشۋىن تۋعىزعان دا وسى جاعداي. نەگە ءويتتى؟

– راس، مۇمكىن اسىعىستىق جاساعان دا بولار. رەسمي ناتيجەلەردى كۇتىپ بارىپ، مالىمدەمە جاساۋى كەرەك پە ەدى... دەگەنمەن «ەكزيت-پولل» ناتيجەلەرى جاريا بولدى. «ەكزيت-پولل» – سايلاۋ اياقتالا سالىسىمەن، سايلاۋدىڭ الدىن الا كورسەتكىشتەرىن بىلدىرەدى. بۇل بىزدە عانا ەمەس، الەمدىك پراكتيكادا قولدانىستا بار نارسە. اناۋ، اقش-تا دا، باتىستا دا، مىناۋ ۋكراينادا دا وسى «ەكزيت-پولل» ناتيجەلەرى جاريا بولىسىمەن، جەڭىلگەن ۇمىتكەرلەر جەڭگەن ۇمىتكەرلەردى قۇتتىقتاپ جاتتى. بىزدە دە سولاي بولدى. «ەكزيت-پولل» ناتيجەسى بويىنشا قوسانوۆ شامامەن 15,5 پايىز داۋىس الدى.

 – «ەكزيت-پولل» بار بولعانى 13 مىڭ ادامنىڭ جاۋابى نەگىزىندە جاسالدى. ال بىزدە جالپى ەلەكتورات 12 ميلليون ادامدى قۇرايدى. ولاردىڭ 77 پايىزدان استامى داۋىس بەرگەن. شامامەن 8-10 ميلليون ادام. وسىنشا حالىقتىڭ داۋىسىن 13 مىڭ ادامنىڭ پىكىرىمەن ولشەۋ جانە قيسىنسىز عوي...

– جوعارىدا ايتقانداي، بۇل كەز كەلگەن مەملەكەتتە جۇرگىزىلەتىن زەرتتەۋ. جالپى الەمدىك پراكتيكادا «ەكزيت-پولل» دەگەنىمىز – رەسمي سانالماسا دا، بەلگىلى ءبىر ۇمىتكەردىڭ قانشا داۋىس جيناعانىن بىلدىرەتىن جانە تۇپكىلىكتى ناتيجە شىعاراتىن زەرتتەۋ. بۇل ەۋروپادا دا سولاي، امەريكادا دا سولاي. «ەكزيت-پوللدىڭ» ناتيجەسى مەن تۇپكىلىكتى ناتيجەنىڭ ايىرماشىلىعى ادەتتە 1-2 پايىزدان اسپايدى. مىسالى، «ەكزيت-پولل» 15 پايىزدى كورسەتسە، رەسمي ناتيجە 20-25 پايىز بولمايدى. بۇل مۇمكىن ەمەس جاعداي. ءارى كەتكەندە 16-17 پايىز بولادى. سوندىقتان، «ەكزيت-پولل» ناتيجەسى شىعا سالىسىمەن، بۇل بەلگىلى ءبىر ۇمىتكەردىڭ جەڭىسكە جەتكەنىن نەمەسە ەكىنشى تۋر بولاتىنىن بىلدىرەدى. رەسمي دەرەكتەردى كۇتپەي جاتىپ-اق، جەڭىلگەن ۇمىتكەر جەڭىسكە جەتكەن ۇمىتكەردى قۇتتىقتايدى. بىزدە دە سولاي بولدى.

ال ەندى بىزدە سايلاۋعا دەگەن تۇسىنىك باتىسپەن سالىستىرعاندا وزگەشەلەۋ عوي. جۇرت رەسمي دەرەكتەردى كۇتۋ كەرەك ەدى دەگەندەي پىكىرلەر ايتتى. ونىڭ دا نەگىزى بار.

دەگەنمەن، ءوزىڭىز قاراڭىزشى، 9 ماۋسىم كۇنى كەشكە شىققان «ەكزيت-پولل» ناتيجەسىندە ءامىرجان قوسانوۆتىڭ كورسەتكىشى 15,5 پايىز بولدى. ال ەرتەسى كۇنگى رەسمي ناتيجە 16 پايىزدان ءسال استى. ءيا، وسى رەسمي ناتيجەنى كۇتۋ كەرەك پە ەدى، اسىعىستىق جاساماۋ كەرەك پە ەدى؟ دەگەنمەن، بىزدە دە الەمدىك تاجىربيەدەگىدەي، «ەكزيت-پولل» مەن رەسمي ناتيجەنىڭ ايىرماشىلىعى اناۋ ايتقانداي الشاق بولعان جوق.

ءتىپتى، قوسانوۆ رەسمي ناتيجەنى كۇتىپ بارىپ، قۇتتىقتاعان كۇننىڭ وزىندە ەل-جۇرتتىڭ وكپە-رەنىشى تارقامايتىن ەدى. سوندىقتان، قوسانوۆتىڭ قاشان قۇتتىقتاعانىنىڭ ايتارلىقتاي اسەرى بولعان جوق. ايتەۋىر اشۋلانعان ازاماتتار ءبارىبىر رەنىشتەرىن بىلدىرەتىن ەدى. ول «ەكزيت-پوللدان» كەيىن بولا ما، جوق، رەسمي ناتيجەلەردەن كەيىن بولا ما، اسا ءبىر ماڭىزعا يە ەمەس.

 – ماسەلە سايلاۋدىڭ قورىتىندىسىن مۇلدە مويىنداماۋدا شىعار، بالكىم. ويتكەنى، جۇرت بيلىك جاريالاعان 16 پايىزعا سەنگەن جوق.

– حالىق «ەكزيت-پوللدىڭ» 15 پايىزىنا دا، وسك-نىڭ 16 پايىزىنا دا سەنگەن جوق. بۇل ناتيجەلەرگە ءبىز دە سەنە قويمايمىز. راس، حالىق سايلاۋ قورىتىندىسىن مۇلدە مويىنداماۋ كەرەكتىگىن العا تارتتى. الداپ كەتتى دەدى. سوندىقتان، ماسەلە ءپرينتسيپتى تۇردە قوسانوۆتىڭ قاشان قۇتتىقتاعانىندا جاتقان جوق. سايلاۋ قورىتىندىسىنا حالىقتىڭ سەنىمسىزدىك تانىتۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى – ول وسىعان دەيىنگى وتكەن سايلاۋلار. سوندىقتان دا ماسەلە – سايلاۋدىڭ تۇپكى ناتيجەسىن مويىنداماۋدا جاتىر.

28 جىلدىڭ ىشىندە ءبىز  6 رەت پرەزيدەنتتىك سايلاۋ وتكىزدىك. ونىڭ باسىم كوپشىلىگى ءوز ۋاقىتىنان بۇرىن، ياعني كەزەكتەن تىس ءوتتى. بارلىعىندا ەكس-پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ ايقىن باسىمدىقپەن جەڭدى. وسى 28 جىلدا بىزدە سايلاۋعا دەگەن سەنىم قالمادى. بارلىق جەرلەردە جاڭاعىداي فالتسيفيكاتسيالار بولاتىنىنا ۇيرەنىپ قالدى. داۋىس بۇرمالاۋشىلىق، توپتاپ بيۋللەتەن سالۋ ت.ب. وسىعان دەيىن دە تالاي رەت بولدى. سوندىقتان دا، وسى جولى ءبىراز ازاماتتار سايلاۋعا بەلسەندى ارالاستى. جەر-جەردەگى سايلاۋ ۋچاسكەلەرىنە باقىلاۋشى بولدى. داۋىس بۇرمالاۋ فاكتىلەرىن اشكەرەلەدى. ءبىرشاماسىن الەۋمەتتىك جەلىلەردەن كوردىڭىزدەر.

 – وپپوزيتسيا اتىنان سايلاۋعا تۇسكەن ءامىرجان قوسانوۆ ءپرينتسيپتى تۇردە سايلاۋ قورىتىندىسىن مويىنداۋى كەرەك پە ەدى، الدە جوق پا؟

– اۋەلى مويىنداماۋ تۋرالى ايتايىق. سايلاۋ كۇنى ءبىزدىڭ شتابىمىزعا سايلاۋدىڭ ناتيجەلەرى تۋرالى الدىن الا اكتىلەر كەلىپ جاتتى. پروتوكولدار... 9 ماۋسىم كۇنى سايلاۋ اياقتالىپ، قورىتىندى شىعارۋعا از عانا ۋاقىت قالعان. ال ءبىزدىڭ شتابىمىزعا كەلىپ تۇسكەن پروتوكولداردىڭ جالپى سانى 50-گە جۋىق بولدى. وسى جولى جالپى ەلىمىز بويىنشا 10 مىڭعا جۋىق سايلاۋ ۋچاسكەسى بولدى عوي. ناقتى ايتساق، 9970 سايلاۋ ۋچاسكەسى بولدى. مىنە، سول 10 مىڭعا جۋىق ۋچاسكەدەن بار بولعانى 50 شاقتى پروتوكول عانا ءبىزدىڭ قولىمىزدا بولدى. ولاردىڭ بارلىعىندا ءامىرجان قوسانوۆ  60/40, 60/30 پايىزبەن جەڭگەن ەكەن. قالعانىن قولعا تۇسىرە المادىق. 50 پروتوكول دەگەنىڭىز، جالپى ەلەكتوراتتىڭ جارتى پايىزى عانا. كەي جەرلەردە پروتوكولداردى بەردى. ال كەي جەرلەردە قولعا بەرگەن جوق. جاسىراتىنى جوق، كەي جەرلەردە باقىلاۋشىلاردىڭ وزدەرىندە دە تاباندىلىق بولعان جوق. سوندىقتان، پروتوكولداردى الا العان جوق. سالىستىرمالى تۇردە ايتايىن، سايلاۋ وتكەلى قانشا كۇن، مىنە، كۇنى بۇگىندە ءبىزدىڭ قولىمىزدا ۇزىن-ىرعاسى 150-دەي عانا پروتوكول بار.

ەكىنشىدەن، 9 ماۋسىم كۇنى، تۇنگە دەيىن ءبىز وبلىستارداعى ءوزىمىزدىڭ وكىلدەرىمىزبەن حابارلاسىپ وتىردىق. راس، قوسانوۆتى قولداعان بىرنەشە ءوڭىر بولدى. اسىرەسە، باتىستا، ماڭعىستاۋدا قوسانوۆتى قولداۋشىلاردىڭ ەكپىنى ۇلكەن بولدى. رەسمي حاتتامالاردىڭ قورىتىندىسىنسىز-اق، ءبىز وسىنداي اقپاراتتاردى الىپ وتىردىق.

ال سولتۇستىكتە، قوستاناي، پەتروپاۆل، پاۆلودار، قاراعاندى سەكىلدى ايماقتاردا قوسانوۆ ويسىراي جەڭىلگەن ەكەن. بۇل اقپاراتتاردى ءبىز سول ايماقتارداعى ءوزىمىزدىڭ سەنىمدى وكىلدەرىمىزدەن، شتاب جەتەكشىلەرىنەن بىلدىك.

ءتىپتى، قازاقى دەگەن، قازاق وپپوزيتسياسى، قازاق زيالىلارى تۋعان سەمەيدىڭ وزىندە بيلىك وكىلى ايقىن باسىمدىققا يە بولىپ، قوسانوۆتان گورى ەداۋىر كوپ داۋىس جيناعان. بالكىم وسىنىڭ الدىندا قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ سول وڭىرگە رەسمي ساپارمەن بارعانى ىقپال ەتتى مە، الدە توقاەۆتىڭ سەمەيگە وبلىس مارتەبەسىن قايتارامىن دەپ بەرگەن ۋادەسى اسەر ەتتى مە، ايتەۋىر سەمەيدە توقاەۆ جەڭدى.

بىزدە 14 وبلىس پەن 3 رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالا بولسا، سولاردىڭ ارقايسىسىنان ءبىز وسىنداي مالىمەتتەردى الدىق. ارينە، ماڭعىستاۋ، باتىس قازاقستان سەكىلدى جەكەلەگەن وڭىرلەردە ءبىز جەڭىسكە جەتكەنىمىزگە قۋاندىق. الايدا، جەكەلەگەن وبلىستاردىڭ ناتيجەسىمەن بۇكىل قازاقستاننىڭ قورىتىندىسىن شىعارا المايمىز عوي. كەي جەرلەردە قوسانوۆ جەڭدى. كەي جەرلەردە توقاەۆ جەڭدى. مىسالى، ماڭعىستاۋدان جەتكەن اقپاراتقا ءبىز قۋاندىق. ال قوستاناي، سەمەي سەكىلدى ايماقتارداعى ناتيجەگە دە سەندىك.

اقىرى «ەكزيت-پولل» ناتيجەلەرى شىقتى. وعان قوسا، جاڭاعى ايماقتاردان جيناعان اقپاراتىمىز بار. سوندىقتان، جوعارىداعىداي شەشىمگە توقتالۋعا تۋرا كەلدى. ويتكەنى، سايلاۋدىڭ قورىتىندىسىن مويىنداماۋ ءۇشىن، قولىمىزدا ناقتى فاكتىلەر بولۋى كەرەك. دالەلدەمەلەرسىز داۋ شىعارا المايمىز عوي. سودان بەرى نەشە كۇن ءوتتى؟.. ناقتى دالەلدەمەلەر ءالى كۇنگە قولىمىزدا جوق. ال اكتىلەر سانى بار بولعانى 150-گە جۋىقتايدى. 10 مىڭ اكتىدەن 150-ءى عانا قولىمىزدا بار.

قانداي دا ءبىر مالىمدەمە جاساۋ ءۇشىن قولىمىزدا نەگىز بولۋى كەرەك. ءدال سول 9 ماۋسىم كۇنى بىزدە ونداي دالەلدەمەلەر بولعان جوق. ءامىرجان قوسانوۆ وسىعان سۇيەنە وتىرىپ، توقاەۆتىڭ جەڭىسىن مويىنداعان بولار.

 – الەۋمەتتىك جەلىلەردە ءتۇرلى فالتسيفيكاتسيالار اشكەرە بولىپ جاتتى عوي...

– جاڭاعىداي فالتسيفيكاتسيانى انىقتادى ما؟.. دەمەك، ءارى قاراي ول باقىلاۋشى الگى داۋىس بۇرمالاعان ادامدى سوتقا بەرۋى كەرەك. ونداي اكتىلەر جوقتىڭ قاسى. ءيا، پرەسس-كونفەرەنتسيالار وتكىزىلدى. الەۋمەتتىك جەلىلەرگە فاكتىلەر سالىندى. ال ءارى قاراي شە؟ ەكىنشى، ءۇشىنشى قادامدار شە؟ بۇرمالاۋشىلىق جاسالدى ما، ول ادام اشكەرە بولدى ما، دەمەك ول ادام سوت الدىندا جاۋاپقا تارتىلۋى كەرەك. وسى جاعىنان تاباندىلىق بايقالمادى.

ارينە، رەنىشپەن قاراۋعا بولادى. بىراق، ايىپتاپ، اسىرا قارالاۋعا جول بەرۋگە بولمايدى. بۇل 16 پايىزدىڭ ءوزى كوڭىل كونشىتپەسە دە، ناتيجە. الدا باسقا دا شارالار  كەلە جاتىر...

 – مويىنداماۋ شە؟ ونداي دا مۇمكىندىك بولدى عوي...

– ءيا، مويىنداماۋعا دا مۇمكىندىك بولدى. مويىنداماۋ نەنى بىلدىرەدى؟ مويىنداماۋ – بۇل ەڭ الدىمەن سايلاۋدىڭ ءادىل وتكەنىنە كۇمان ءبىلدىرۋ، ناتيجەلەردى جوققا شىعارۋ. الايدا مويىنداماۋ – وسىمەن شەكتەلمەيدى. «مەن سايلاۋدىڭ ناتيجەسىن مويىندامايمىن» دەپ مالىمدەمە جاساپ قويىپ، قاراپ وتىرۋعا جانە بولمايدى.

مويىنداماۋ دەگەن – نارازىلىق. نارازىلىق بولعان سوڭ، الاڭعا شىعۋ كەرەك. باسقا ەلدەردەگىدەي، ءوزىڭىزدىڭ مويىندامايتىنىڭىزدى الاڭدا، حالىق الدىندا، قوعام الدىندا كورسەتۋىڭىز كەرەك.  بۇل وتە جاۋاپتى ماسەلە. الاڭعا شىقتى دەلىك. ال ونىڭ ارتى قانداي جاعدايعا اكەلىپ سوقتىرادى؟

 – بىراق، حالىق ءبارىبىر الاڭعا شىقتى عوي. قوسانوۆ ءاۋ باستا ابىلازوۆكە قاراتا سويلەپ، «سەن حالىقتى الاڭعا شىعۋعا ۇگىتتەيدى ەكەنسىڭ، سول الاڭعا ءوزىڭ دە شىق. مەن بۇرىن ميتينگكە شىققانمىن. ەرتەڭ دە شىعامىن» دەگەن اۋانداعى سوزدەردى ايتتى. ال سايلاۋدان كەيىنگى ميتينگكە جاستار شىقتى. حالىق شىقتى. قوسانوۆ شىققان جوق... الاڭداعى جۇرت «قوسانوۆ الداپ كەتتى» دەپ اشىندى...

– ايتىپ وتىرمىن عوي. بۇل ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك. جۇرتتى الاڭعا جيناۋ وڭاي. ال ونى تارقاتۋ شە؟ جالپى، سايلاۋعا دەگەن كوزقاراس بىزدە ءارتۇرلى بولدى. بىرەۋلەر قولدادى. بىرەۋلەر نەمقۇرايلىلىق تانىتتى. ەندى بىرەۋلەرى بايكوتشىلاردىڭ جانىنان تابىلدى. ءتىپتى، بايكوتشىلارى بار، باسقالارى بار، ءابىلازوۆ ۇرانداپ، الماتى، استانا قالالارىندا ميتينگكە شىعىپ جاتتى. شىنداپ كەلگەندە، نارازىلىق ۇدەگەن، وسى ءبىر شاقتا حالىقتى الاڭعا شاقىرۋ ۇلكەن اعاتتىق بولار ەدى. ارينە، شاقىرۋ، ۇندەۋ وڭاي دا، ونى باقىلاۋدا ۇستاپ تۇرۋ بار عوي. بارلىق ماسەلەگە جاۋاپكەرشىلىك كەرەك. ساياساتكەردىڭ باستى جاۋاپكەرشىلىگى مالىمدەمە جاساۋدا جاتقان جوق.

ساياساتكەردىڭ باستى ارتىقشىلىعى – ءاربىر قادامىنىڭ، ءاربىر مالىمدەمەسىنىڭ، ءاربىر ءىسىنىڭ ارتى نەگە اكەپ سوقتىراتىنىنا جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋ. وسى تۇرعىدان العاندا، مەن قوسانوۆتىڭ وسى جولعى قادامىن قولدايمىن. ءوزىنىڭ قارا باسىنىڭ، جەكە امبيتسياسىنىىڭ جولىندا قارا حالىقتى وتقا ايداپ سالعان جوق.

ەستەرىڭىزدە بولسا، سايلاۋدىڭ باسىندا قوسانوۆ «ميتينگ ارقىلى، شەرۋ ارقىلى ماسەلەنى شەشۋ نەعايبىل» دەدى. قايتا ۋشىقتىرىپ جىبەرۋىمىز مۇمكىن ەدى. قوسانوۆ اۋەل باستا وزگەرىستىڭ وركەنيەتتى جولىن تاڭدايتىنىن العا تارتقان. مەنىڭشە، بۇل قوسانوۆتىڭ ساياساتكەر رەتىندە ءپىسىپ جەتىلگەنىن كورسەتتى.

 – ميتينگىلەر ءبارىبىر ءوتتى. ول ميتينگىلەر تۋرالى ءبىزدى قويىپ، الەمدىك اقپارات جازىپ جاتتى. قانشاما ادام قامالدى. قوسانوۆ نەگە رينات زايتوۆ سەكىلدى سول حالىقتىڭ الدىنا شىعىپ، باسۋ ايتپادى، سابىرعا شاقىرمادى؟

– نەگىزى حرونولوگياسىنا قاراساڭىز، ميتينگىلەر 9 ماۋسىم كۇنى باستالىپ كەتتى. 9,11,12 كۇنى ميتينگىلەر ءوتتى. سوزىمىزگە جاۋاپ بەرەيىك، دەرەكتەر كەلتىرەيىك. وسى ءۇش كۇندەگى ميتينگىلەر – بۇل مۇحتار ءابلازوۆتىڭ جاقتاستارى شاقىرعان، ۇيىمداستىرعان ميتينگىلەر ەدى. ءابلازوۆتىڭ ۇندەۋلەرىن قاراپ شىعىڭىزشى، «وسى ءۇش كۇندە ميتينگىگە شىعامىز، وسى كۇندەرى سايلاۋعا بايكوتىمىزدى ايتامىز» دەگەن ەدى.

ءامىرجان قوسانوۆ 9 ماۋسىم كۇنى قۇقىق قورعاۋ ۇيىمدارىنىڭ اسىرا سىلتەۋشىلىگىنە قاتىستى ءوز مالىمدەمەسىن جاسادى. بۇل ميتينگتى بايكوتشىلار ۇيىمداستىردى. باسقالاي ايتقاندا، قوسانوۆتىڭ ءوزىن جوققا شىعارعان، ونى سىناعان، وعان جالا جاپقان، وعان قارسى شىققاندار ۇيىمداستىردى.

ەندى قوسانوۆ ءوز قارسىلاستارى ۇيىمداستىرعان ميتينگكە كەلىپ، سولاردىڭ قاتارىنان تابىلۋى قانشالىق لوگيكاعا سايادى؟

سايلاۋ ناتيجەلەرى شىققاننان كەيىن، قوسانوۆ ءوز شتابىندا باق وكىلدەرىمەن، بۇقارا وكىلدەرىمەن كەزدەسىپ، ءوز ۇستانىمىن ايتتى. «مەن وزگەرىستەردى قالايمىن. بىراق، وركەنيەتتى وزگەرىستەردى قالايمىن. ءتىپتى كەرەك بولسا، وسى جولدا بيلىكپەن ديالوگقا بارۋعا دايىنمىن. بىراق، مەن ءۇشىن بۇل وزگەرىستەردىڭ قۇنى بىرەۋدىڭ ءبىر تامشى جاسى مەن قانى بولاتىن بولسا، ماعان بۇل كەرەك ەمەس» دەدى.

سىرتتان وتىرىپ ارانداتۋشىلار بار، ديۆاندا وتىرىپ، جۇرتتى الاڭعا شاقىرىپ، وزدەرى سول الاڭعا شىقپايتىن ۇيىمداستىرۋشىلار بار. جاستاردى ايداپ سالىپ، مانيپۋلياتسيا جاساپ وتىرعاندار بار. ەرتەڭ بىرەۋدىڭ باسى جارىلىپ، كوزى شىعاتىن بولسا، ول جاستاردىڭ اتا-اناسىنىڭ، تۋىستارىنىڭ الدىندا كىم جاۋاپ بەرەدى؟ سىرتتا ءجۇرىپ، بۇيرىق بەرگەن ادامدار ما؟ جوق! ولار جاۋاپ بەرەتىن بولسا، كەشەگى ميتينگتەردە قانشا ادام ۇستالدى، جاۋاپ بەرەر ەدى عوي...

 – ءامىرجان قوسانوۆتىڭ ءوزى دە سونداي ميتينگتەرگە شىقتى عوي. ۇيىمداستىردى، باسى-قاسىندا جۇرگەنىن ءوزى دە تالاي رەت ايتتى...

– راس، بۇعان دەيىن دە وپپوزيتسيالىق باعىتتا جۇرگەن ءامىرجان قوسانوۆ بىرنەشە شەرۋلەر ۇيىمداستىردى. ءسوز جۇزىندە ەمەس، شىن مانىندە سول شەرۋشىلەردىڭ الدىڭعى قاتارىندا بولدى. جاۋاپكەرشىلىكتى موينىنا الدى. تۇرمەگە دە وتىرىپ شىقتى، سول ءۇشىن. بۇل تۇرعىدان، قوسانوۆ ءسوزى مەن ءىسى ساباقتاس ەكەنىن دالەلدەگەن ادام.

جوعارىداعى سۇراعىڭىزعا توتەلەي جاۋاپ – وسى جولى 9-10 ماۋسىمدا قوسانوۆ قاتاڭ، راديكالدى قادامعا بارۋدى ءجون كورمەدى. جاۋاپكەرشىلىك دەپ وتىرعانىم وسى. كەز كەلگەن شەرۋ باستا بەيبىت بولادى. ال ونىڭ ارتى قانداي دۇربەلەڭگە ۇلاسۋى مۇمكىن ەكەنىن بىلەمىز. كەزىندەگى اراب ەلدەرىندەگى، كەزىندەگى قىرعىزداعى وقيعالاردى كوردىك. مۇنداي كەزدە وركەنيەتتى دەموكراتيا جايىنا قالادى دا، ونىڭ ورنىن انارحيا باسادى، بۇلىك باسادى، تولقۋ باسادى. بۇل ەلدەگى تۇراقسىزدىققا اكەپ سوقتىرادى. وسى ەسەپپەن قاراساق، جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنەتىن ساياساتكەردىڭ قادامىن قوسانوۆ جاسادى.

 – دەگەنمەن، وسى تاڭداۋى ءۇشىن دە قوسانوۆتى «ساتقىن» دەپ ايىپتاپ، ونىڭ اتىنا نەشە ءتۇرلى، ايتۋعا اۋىز بارمايتىن اۋىر-اۋىر سوزدەر ايتىلىپ جاتىر عوي. «قوسانوۆ بيلىككە ساتىلعان» دەدى. «قوسانوۆ الداپ كەتتى» دەدى. «ۋكراينادا ءارتىس پرەزيدەنت بولسا، بىزدە پرەزيدەنت بولامىن دەگەن ادام ءارتىس بوپ كەتتى» دەدى...

– ونىڭىز راس. كوپ اڭگىمە ايتىلدى. قوسانوۆ جەكە باسىنىڭ ابىرويىنا نۇقسان كەلەتىنىن، كوپشىلىك بۇل شەشىمدى دۇرىس تۇسىنبەيتىنىن ءبىلدى. جۇرت بۇنى السىزدىك، بيلىككە ساتىلعاندىق دەپ ۇعاتىنىن ءبىلدى. ءبارىبىر وسى قادامعا باردى. ماسەلە جەكە باستىڭ ابىرويىندا ەمەس. ەلدىڭ ىشكى تۇراقتىلىعىندا. بۇل بيلىك ءترانزيتى كەزەڭى. مۇددەلەر قاقتىعىسى كوپ.

 – بولات اتاباي «تريكو» جوباسى تۋرالى جازدى. الەۋمەتتىك جەلىدە  ءبىراز ازامات سىزدەردى «بيلىكتىڭ جوباسى» دەپ ايىپتادى.  جالپى قوسانوۆتىڭ دا، ونى قولداعان دوس كوشىم، ايدوس سارىم، راسۋل جۇمالىلاردىڭ دا اتىنا ءتۇرلى ايىپتاۋلار ايتىلۋدا...

– شىنداپ كەلگەندە بۇل اڭگىمەلەردىڭ بارلىعى دەرلىك بوس ءسوز. وسى كۇنگە دەيىن قوسانوۆقا، بىزگە قۇرى جالا جابۋلار عانا بولدى. سونىڭ جەتەگىنە ەرىپ كەتۋ دە دۇرىس ەمەس دەپ ەسەپتەيمىن.

ءيا، سايلاۋعا دەيىن دە، سايلاۋدان كەيىن دە وسىنداي الىپ-قاشپا اڭگىمەلەر ءورشىپ كەتتى. «قوسانوۆ پەن ونىڭ كومانداسى بيلىكپەن اۋىز جالاسقان» دەدى.  نە دەمەدى دەڭىزشى...اسىرەسە، ەسكى وپپوزيتسيانىڭ سەركەلەرى، ابلازوۆتەر تاراپىنان وسىنداي اڭگىمەلەر كوپ ايتىلدى. بۇل جالعىز سول 9 ماۋسىم كۇنى ەمەس قوي. ءبىر اي بويى وسى... ناقتى دالەلسىز، جالاڭ ايىپتاۋلار...قوسانوۆ دوداعا قالاي ءتۇستى، سولاي باستالدى. وزدەرى سايلاۋعا تۇسكەن جوق. باسقا بىرەۋدىڭ تۇسكەنىن قابىلداي العان جوق. كەلىسە المادى. ءسويتىپ، قارسى شىقتى. قارسى شىققاندا دا، سول، ءسىز ايتقانداي، «بيلىكپەن اۋىز جالاستى» دەگەننەن ارتىق ەشتەڭە ايتا المادى. ايتا المايتىن ەدى. ويتكەنى، ەش دالەلى، ەش ارگۋمەنتى جوق.

ولار، قوسانوۆتى ايىپتاۋ ءۇشىن، ونىڭ بارلىق قادامدارىن زەرتتەپ، تەكسەردى. بيلىكپەن قانشالىق جاقىن ەكەنىن زەرتتەدى. ىلىك ىزدەدى. تابا المادى. ءبىر اي بويى، سول، ورىستىڭ اۋلادا وتىرىپ الىپ، وسەكتى كوپىرەتىن «بابكالارى» سەكىلدى، قاۋەسەت تاراتۋدان اسىپ، ارىگە بارا المادى. ناقتى فاكتى بولسا، كانە؟ مىناداي كولىك سىيلاپتى، مىناداي اقشا الىپتى، جەكە باسىنا مىناداي جاعداي جاساپتى دەگەن فاكتىلەر بار ما؟ جوق.

ءامىرجان قوسانوۆ 1998 جىلدان بەرى وپپوزيتسيادا جۇرگەن ادام. ءتىپتى، ونى سىناپ وتىرعان ازاماتتاردىڭ ءوزى كەزىندە بيلىك قۇرامىندا مينيستر، اكىم، كوميتەت باسشى بولىپ جۇرگەندە قوسانوۆتىڭ بيلىكپەن ديالوگقا كەلمەگەنىن ايتىپ جاتىر. ال وزدەرى لاۋازىمدى قىزمەتتەردە جۇرگەندە بيلىككە تالاي رەت جەڭىلگەنىن بىلەمىز. مەن، سول 2005, 2007 جىلداردى ايتىپ وتىرمىن...

21 جىل بويى ءپرينتسيپتى تۇردە وپپوزيتسيادا جۇرگەن قوسانوۆقا قاتىستى قانداي دايەك بار؟ بولسا جاۋاپ بەرىپ كورەيىك، ايتسىنشى سول ادامدار...

كەرىسىنشە، قوسانوۆ تۋرالى بەلگىلىسى مىناۋ: قوسانوۆ وسى 21 جىل بويى بيلىكپەن ىمىراعا كەلگەن جوق. بيلىكتىڭ سويىلىن سوققان جوق. بيلىكتەن ءبىر تيىن اقشا العان جوق. الماتىدا قاراپايىم پاتەردە تۇرادى. 15 جىل بويى ءبىر كولىكپەن جۇرەدى. بالالارى قاراپايىم قازاق مەكتەبىندە وقىعان. كەيبىرەۋلەردىكى سەكىلدى سپەتسمەكتەپ ەمەس. ونىڭ ىشىندە 3 رەت تۇرمەگە وتىردى. بىرنەشە مارتە سوققىعا جىعىلدى. وتباسى مۇشەلەرىنە دە سەس كورسەتىلدى ت.ب.

بيلىكپەن اۋىز جالاسقان بولسا، بيلىكتىڭ وكىلى بولسا، وتىرىك وپپوزيتسيا بولسا، 21 جىل بويى وسىنداي جاعدايلارعا توزەر مە ەدى؟ كىم ونداي وپپوزيتسياعا بارادى؟ قيسىنسىز عوي...ادامدى قانشا جەردەن ساتىپ الۋعا بولادى دەگەنمەن، لوگيكاعا سىيمايدى.

ناقتى بىردە-ءبىر دالەل جوق. وسەك. ال وسەككە قالاي كوممەنتاري بەرەمىز؟! سول وسەكتى تاراتۋشىلار تىم قۇرىعاندا ءبىر دالەل كەلتىرسىن. سوندا جاۋاپ بەرەمىز.

 – الگىندەي ايىپتاۋلاردى ەسكى وپپوزيتسيا وكىلدەرى عانا ايتقان جوق. قوسانوۆتى قولداعان ازاماتار دا ايتتى. سايلاۋدا باقىلاۋشى بولعان ادامدار ايتتى...

– قوسانوۆتى قولدادى دەگەندە، رەسمي دەرەكتەر بويىنشا قوسانوۆتى 1,5 ميلليون ادام قولدادى. وعان داۋىسىن بەردى مە، ياعني ونى قولدادى. لوگيكاعا سالسىق، وسىلاي.

سول سايلاۋعا قاتىسقان، باقىلاۋشى بولعان ازاماتتاردىڭ پىكىرىنشە، حالىقتىڭ 30-40 پايىزى قوسانوۆتى قولدادى. ەندى، سول قولداۋشىلار قايدا؟ مۇمكىن بىرەۋلەرىنىڭ كوڭىلى قالعان شىعار. بىرەۋلەر قاتەلەسىپ داۋىس بەرگەن شىعار. ەندى ول ادامدار وڭ مەن سولىن تانىمايتىن مەكتەپ بالاسى ەمەس قوي. اركىم ءوز تاڭداۋىنا جاۋاپ بەرۋى كەرەك.

ءيا ماعان دا، سايلاۋعا دەيىن جەكە تانىستارىم حابارلاسىپ سۇرادى. «سەن ساياساتتا ءجۇرسىڭ عوي. كىمگە داۋىس بەرەمىز» دەدى. مەن سولاردىڭ بىرەۋىنە دە قوسانوۆقا داۋىس بەر دەپ ايتقان جوقپىن. «بۇل ءوز تاڭداۋلارىڭىز. وزدەرىڭىزدىڭ ازاماتتىق شەشىمدەرىڭىز. اناعان نەمەسە مىناعان داۋىس بەر دەپ ايتا المايمىن. جەكە ءوز باسىم قوسانوۆقا داۋىس بەرەمىن» دەدىم.

ياعني، قوسانوۆقا داۋىس بەرە مە، جوق پا، سايلاۋعا قاتىسا ما، جوق پا، بۇل اركىمنىڭ ءوز ەركى، ءوز تاڭداۋى.

رەسمي ناتيجە بويىنشا 1,5 ميلليون ادام قوسانوۆتى قولداپ داۋىس بەرىپتى. سول 1,5 ميلليون ادام ءبىر كۇننىڭ ىشىندە 180 گرادۋسقا اۋىسىپ كەتۋى، قانشالىقتى قيسىندى ارەكەت؟! بىزدە سايلاۋ مادەنيەتى جوق دەسەك، تاعى وزىمىزگە تيەدى. بىرىزدىلىك قايدا؟ تاباندىلىق قايدا؟ اركىم ءوز تاڭداۋىنا تاباندىلىق كورسەتۋى كەرەك قوي... قوعامنىڭ دە ءتۇرلى جەلەۋلەرمەن، ءتۇرلى قاۋەسەتتەردىڭ سوڭىنا ەرىپ كەتكەنىنەن كوڭىل قالعانى جاسىرىن ەمەس.

 – دەسەك تە، 16 پايىز دەگەن تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىنداعى 6 سايلاۋداعى، بيلىك قارسىلاستارىنىڭ جيناعان ەڭ جوعارى كورسەتكشى. بۇعان دەيىن سەرىكبولسىن اقساقال عانا 12 پايىز داۋىس العان ەدى...

– راس، ايتاسىز، 16 پايىز ارينە، بىرەۋگە ۇنامايتىن شىعار، دەگەنمەن، اجەپتاۋىر كورسەتكىش. وسى 28 جىلدا 6 رەت پرەزيدەنتتىك سايلاۋ وتكىزدىك. سونىڭ ىشىندە جالعىز سەرىكبولسىن ءابدىلدين اقساقال عانا 12 پايىز داۋىس جينادى. ول 1999 جىلعى 10 قاڭتارداعى سايلاۋ ەدى. دەگەنمەن، ءابدىلدين مەن قوسانوۆتى سالىستىرۋعا جانە كەلمەيدى. ول كەزدە سەرىكبولسىن ءابدىلدين بىرىككەن وپپوزيتسيالىق كواليتسيا اتىنان ءتۇستى. 2005 جىلى پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا ءتۇسىپ، 6,5-7 پايىز داۋىس العان جارماحان تۇياقبايدى دا وپپوزيتسيالىق كواليتسيا قولدادى.

ال وسى جولى ءامىرجان قوسانوۆتى وپپوزيتسيا قولداعان جوق. وپپوزيتسيا بىرىككەن جوق. كەرىسىنشە، بايكوتشىلاپ كەتتى. قوسانوۆ 21 جىل بويى وپپوزيتسيادا جۇرگەن ادام رەتىندە، جەكەلەگەن ۇيىم اتىنان ءتۇستى. سوندا دا 16 پايىز داۋىس جينادى. قوسانوۆ جيناعان كورسەتكىشتى «نۇر وتاندى» ايتپاعاندا، پارلامەنتتەگى پارتيا وكىلدەرى دە جيناي العان جوق. سوندىقتان، جەكەلەگەن ادام ءۇشىن 16 پايىز ۇلكەن ناتيجە.

بۇل قوسانوۆتىڭ جەتىستىگى ەمەس، ارينە. قوعامنىڭ جەتىستىگى. سول 16 پايىزدىڭ ءبىر بولىگى، قوسانوۆتى شىنىمەن قولداپ داۋىس بەردى. ال كەيبىرەۋلەر، ايتەۋىر بيلىكتىڭ وكىلى بولماسا بولدى دەگەن نيەتپەن داۋىس بەردى. سول ارقىلى بيلىككە نارازىلىعىن كورسەتتى. مەنىڭشە، بۇل جولى قوسانوۆتى قولداعانداردان گورى، بيلىككە قارسىلىق بىلدىرگىسى كەلگەندەر داۋىس بەردى. جانە بۇل بيلىككە ۇلكەن تۇرتكى بولدى.

 – جانە بيلىك سول 16 پايىزدى، 1,5 ميلليون ادامنىڭ داۋىسىن مويىندادى عوي...

– دۇرىس ايتاسىز، بيلىك رەسمي تۇردە 16 پايىزدى مويىندادى. بيلىكتىڭ ستسەناريى وزگەردى. ەستەرىڭىزدە بولسا، بيلىكتىڭ اتىنان الەۋمەتتىك جەلىلەردە رەسمي ساۋالناما جۇرگىزگەندەر، قوسانوۆ ارى كەتكەندە 5 پايىز جينايدى دەپ بولجادى. كەيىن، ول سان 7 پايىزعا وزگەردى. ادەتتە، الەمدىك تاجىربيەدە وسىنداي زەرتتەۋلەردىڭ ارتىندا رەسمي بيلىكتىڭ ءوز سەناري تۇرادى. ەل-جۇرتتىڭ تامىرىن باسىپ كورەدى، وسىلاي. ءاۋ باستا، بيلىك قوسانوۆتى 5-7 پايىزدان اسپايدى دەپ بولجاعان. بىراق، ول سەناري وزگەردى. رەسمي تۇردە 16,5 پايىز مويىندالدى. بۇل قوعامنىڭ ويانعانىن كورسەتتى. بۇل ۇلكەن جەتىستىك. ارينە، ول جەتىستىكتى قوسانوۆ تا، ونىڭ كومانداسى دا مەنشىكتەي المايدى. قوعام سىلكىندى. قوعام وياندى. بيلىك امالسىزدان بولسا دا، سول ناتيجەلەردى مويىندادى.

سايلاۋدان كەيىن، پرەزيدەنت توقاەۆ ءوز باعدارلاماسىن،10 باسىمدىقتى ۇسىندى. سول 10 باسىمدىقتىڭ ىشىندە، قوسانوۆتىڭ ساياسي باعدارلاماسىنا ەنگەن بىرنەشە پۋنكتەردى تاباسىز. ياعني، قوسانوۆتى قولداعان 16 پايىزبەن، سولاردىڭ ارمان-تىلەكتەرىن قازىردىڭ وزىندە بيلىك مويىنداپ وتىر. ازىرشە، ءسوز جۇزىندە. ءىس جۇزىندە قالاي بولاتىنىن ۋاقىت كورسەتەدى. دەگەنمەن، پرەزيدەنتتىڭ باعدارلاماسىنا سول ماسەلەلەردىڭ ەنۋى دە ءوز الدىنا ناتيجە.

 – كەشەگى جاستار تولقۋىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى – قوعامنىڭ ۇزاق مەرزىمدى وزگەرىستەرگە ءتوزىمىنىڭ تاۋسىلعانى شىعار... قانشا دەگەنمەن، ءبىز 28 جىل بويى ءبىر سەناريگە تۇزىلگەن سايلاۋي جۇيەلەردى كورىپ كەلەمىز عوي...

– جوعارىدا ايتقانداي، كەز كەلگەن دەموكراتيالاندىرۋ، ليبەراليزاتسيالانۋ ءبىر كۇندە جۇزەگە اسا سالمايدى. ءبىز 25-30 جىل بويى اۆتوريتارلى مەملەكەتتە ءومىر ءسۇرىپ كەلدىك. جۇرتتىڭ اشۋ-ىزاسىنىڭ ءبىر سەبەبى سول بولۋى كەرەك. قوسانوۆقا داۋىس بەرىپ، ونى پرەزيدەنتتىككە وتكىزە سالىپ، ءومىردى ءبىر-اق كۇندە وزگەرتە سالۋ دەگەن اڭگىمەنىڭ ءوزى لوگيكاعا سىيمايدى. ارينە، پەندە بولعان سوڭ، وزگەرىستەردىڭ تەز وتكەنىن قالايمىز. الايدا، ساياساتتاعى وقيعالار تەز بولا سالمايدى عوي. ول ءۇشىن ساياسي دەموكراتيالىق داستۇرلەر قالىپتاسۋى كەرەك. ول ءۇشىن قوعامنىڭ ءوزى دە بۇعان بەلسەندى ارالاسۋى كەرەك. بۇل ۇزاق مەرزىمدى ءۇردىس. قازىرشە، سول ءۇردىستىڭ العاشقى قادامى جاسالدى. ول كەشەگى – 16 پايىز.

وكىنىشكە وراي، ءبىز سول 16 پايىزدى ءارى قاراي دامىتىپ، ۇلعايتۋدىڭ ورنىنا كەرى كەتىپ بارامىز. ءبىر-بىرىمىزگە سەنىمسىزدىك تانىتىپ، ءبىر-بىرىمىزگە جالا جاۋىپ، ءبىر-ءبىرىمىزدى قارالاپ، جۇمىلعان قوعامدى ىدىراتۋعا كۇش سالۋدامىز. ءبىز قولىمىزدا بار 16 پايىزدىڭ ءوزىن ىدىراتۋ ءۇشىن جۇمىس جاساپ جاتقاندايمىز. وكىنىشكە وراي، ءبىزدىڭ قوعامنىڭ قازىرگى كورىنىسى وسى.

 – ەندى پارلامەنتتىك سايلاۋ كەلە جاتىر. وسى جولعى سايلاۋدا ورتالىقتاندىرىلعان پارتيالىق كوماندا وكىلدەرىن جولدا قالدىرعان قوسانوۆ پەن ونىڭ كومانداسى پارلامەنتكە بارا ما؟

– شىنىندا 9 ماۋسىممەن ءبارى اياقتالعان جوق. قوسانوۆتىڭ پارلامەنت سايلاۋىنا قانشالىق قاتىسا الاتىنىن ءدوپ باسىپ ايتا المايمىن. ونىڭ ءوز جوسپارلارى، ءوز ۇيعارىمدارى بار شىعار. جالپى پارلامەنتتىك سايلاۋلار تۋرالى ءتۇرلى اڭگىمەلەر بار. زاڭ بويىنشا 2020 جىلى ءوتۋى ءتيىس. بىراق، ءبىزدىڭ داستۇرىمىزگە سالساق، كەزەكتەن تىس ءوتىپ قالۋى دا ىقتيمال.

ال قازىرگى قولدانىستاعى زاڭنامالارعا سايكەس، بىزدە سايلاۋعا تەك ساياسي پارتيالار عانا تۇسە الادى. جەكەلەگەن ۇمىتكەرلەر پارلامەنت سايلاۋىنا قاتىسا المايدى. ياعني، قوسانوۆقا سايلاۋعا ءتۇسۋ ءۇشىن ساياسي پارتيا كەرەك. سول پارتيانىڭ اتىنان ءتۇسۋى كەرەك. ال ونداي پارتيا قوسانوۆ پەن ونىڭ كومانداسىندا جوق.

 – ال پارتيا قۇرۋعا ۋاقىت تاپشى...

– ۋاقىت تاپشىلىعىنان بۇرىن، سوڭعى 10-15 جىلدا قازاقستاندا پارتيا قۇرۋ ءتىپتى مۇمكىن ەمەس. بۇعان دەيىن «جاڭا قازاقستان» فورۋمى قۇرىلعان. تۇبىندە حالىقتىق قوزعالىسقا اينالا ما دەگەن ءۇمىت بولدى. وكىنىشكە وراي، بۇل دا مۇمكىن بولمادى. قانداي دا ءبىر پارتيانى، قوزعالىستى، ۇيىمدى تىركەۋ – بيلىكتىڭ قولىندا. ال وسى جاعدايدى وزگەرتۋ ءۇشىن الدىمەن سايلاۋ تۋرالى زاڭداردى وزگەرتۋ كەرەك. ءسال دە بولسا، دەموكراتيا تالاپتارىنا سايكەستەندىرۋ كەرەك. ال وعان قولدانىستاعى زاڭدار مۇمكىندىك بەرمەيدى.

قوعامنىڭ قولداۋى بولعانى كۇننىڭ وزىندە، بيلىكتىڭ ول پارتيانى تىركەۋگە جىگەرى جەتە مە؟ قايدام. سوندىقتان سايلاۋعا ءتۇسۋ، يا تۇسپەۋ كەلەشەكتىڭ ەنشىسى.

 – دايىن پارتيالار شە؟ 

– دايىن پارتيالار بولعاندا، قازىر جسدپ عانا بار. ونىڭ ءوزى برەندىن وزگەرتىپ، «اقيقات» بولىپ جاتىر. ونىڭ باسشىلىعى وزگەردى. بۇل وزگەرىستەر قانداي قورىتىندىعا الىپ كەلەدى، ول دا بولەك اڭگىمە.

بۇعان دەيىن، جسدپ تۋرالى ەل ىشىندە سىني پىكىرلەر كوپ ايتىلدى. بەلسەندىلىگىنەن ايرىلعان، سايلاۋدا عانا ءتىرىلىپ، وندا دا بايكوت جاريالاپ قويىپ قايتا تىنىش جاتاتىن پارتيا دەگەن تۇسىنىك قالىپتاسقان. بۇل پارتيانىڭ ەسكى باسشىلىعى، ەسكى وكىلدەرى كەي كەزدە بيلىكتىڭ جاعىنا شىعىپ كەتەتىن، كەيدە پرو-رەسەيلىك ينتەگراتسيالىق جوبالاردى (ەاەو سەكىلدى)  قولداپ كەتەتىن ەدى.

ەندى قازىر پارتيا باسشىلىعى اۋىستى. ەرمۇرات باپيى كەلگەن سوڭ، ءبىز ۇلكەن ۇمىتپەن قاراپ وتىرمىز. شىن مانىندە حالىقتىڭ مۇددەسىن ويلايتىن، دەموكراتيالىق، ليبەرالدىق، الەۋمەتتىك پارتيا بولا ما دەگەن ءۇمىت جوق ەمەس. ال قازىر ناقتى وسى پارتيامەن سايلاۋعا بارا ما، جوق پا، ايتا المايمىن. باسقا ساياسي پارتيا جوقتىڭ قاسى. ولار تۋرالى ءسوز ەتپەي-اق، قويايىق.

 – جالپى، وسى جولعى سايلاۋدىڭ وسىعان دەيىنگى سايلاۋلاردان ايىرماشىلىعى قانداي؟ 

– ول ارينە، وسى جولى پرەزيدەنتتىككە نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ تۇسپەۋى بولدى. 28 جىل دا 5 رەت سايلاۋعا ءتۇستى. بەسەۋىندە دە ايقىن باسىمدىقپەن جەڭىپ شىقتى. سالىستىرمالى تۇردە ايتساق، مىسالى، وزگە ەلدەردە ەۋروپادا، اقش-تا كانديداتتار 90 پايىزبەن جەڭبەيدى. ولاردا ۇمىتكەرلەر 60/40, 55/45 سەكىلدى كورسەتكىشتەرمەن عانا جەڭەدى. ءتىپتى، ەكىنشى تۋرى وتەدى. ال بىزدە وسىعان دەيىنگى سايلاۋلاردا نۇرسۇلتان نازارباەۆ 90 پايىزدان تومەن العان جوق...

 – 1999 جىلى 81 پايىز الدى...

– ءيا، سول جىلى وپپوزيتسيا بىرىكتى. ورتاق ۇمىتكەردى ۇسىندى. سەرىكبولسىن ءابدىلدين 12 پايىز العان.  ال 1991 جىلى 98 پايىز، 2005 جىلى 91 پايىز، 2011 جىلى 95 پايىز، 2015 جىلى 97 پايىز... 1999 جىلى عانا 81 پايىز الدى.

ەكىنشى ماسەلە، نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ كەزىندە سايلاۋعا سالىستىرمالى تۇردە نازارباەۆقا شىنايى باسەكەلەس بولاتىن ادامدار دا بولعان جوق. 1999 جىلى سەرىكبولسىن ءابدىلدين مەن 2005 جىلى جارماحان تۇياقبايدان باسقا كىمدى ايتا الامىز؟ ول ەكەۋىن دە بىرىككەن وپپوزيتسيا ۇسىندى. دەمەك، بيلىك وكىلىنىڭ وسى جولى 70 پايىز الۋى – ايتارلىقتاي ناتيجە. بۇعان دەيىن 70 پايىز دەگەن ناتيجە بولعان جوق. تاعى ءبىر ايىرماشىلىعى – وپپوزيتسيا وكىلىنىڭ 16 پايىز الۋى. رەسمي بيلىكتىڭ سول 16 پايىزدى مويىنداۋى.

وسىعان دەيىنگى سايلاۋلاردا حالىق بەلسەندىلىك كورسەتكەن جوق. ال وسى جولى قوعام وياندى. سايلاۋعا بەلسەندى قاتىسىپ، باقىلاۋشى بولدى. بۇل دا ارتىقشىلىق. ءارتۇرلى زاڭ بۇزۋشىلىقتاردى اشكەرەلەپ جاتتى. ءوز پوزيتسياسىن باتىل تالاپ ەتتى. ايتا بەرسەڭ، وسى سەكىلدى وزگەشەلەكتەر بار. جالپى، دەموكراتياعا قاراي العاشقى قادامدار جاسالدى.

 – تۇيىندەيىك اعا...

– ءسوز سوڭىندا ايتارىم، ساياسات ديۆاندا وتىرىپ الىپ، باتىرسىنۋ ارقىلى جاسالمايدى. وسىلاي بولارىن ءاۋ باستا ءبىلىپ ەم، ءبارى بەكەر دەگەن ساۋەگەيلىكتىڭ قۇنى كوك تيىن. ماسەلە قاشان دا ناقتى ءوزىڭ نە ءبىتىردىڭ دەگەنمەن ولشەنۋى كەرەك.  وسى تۇرعىدان العاندا، باسقالار بۇعىپ قالعاندا، يا تاسادا جاتىپ تاس اتقاندا، باسىن تاۋەكەلگە تىككەن ءامىرجاننىڭ جاساعانىن وڭ باعالاۋ كەرەك.

جالپى سايلاۋ بولسىن، باسقا دا ناۋقاندار بولسىن، شەشۋشى ءسات قوي. ارينە، سەزىمتال ماسەلە. بىراق، سولاي بولا تۇرسا دا، ساياسي كوزقاراستا ەموتسيادان گورى، قىزۋقاندىلىقتان گورى سابىرمەن قاراۋعا اۋەستەنۋىمىز كەرەك. بىرەۋدى ۇناتاتىن بولسا، ونى جەر-كوككە سىيعىزباي ماقتاپ، ودان كوڭىلى قالسا، جەردەن الىپ، جەرگە سالىپ جامانداۋ دەگەن دۇرىس ەمەس. ساياسات دەگەن ۇزاق مەرزىمدى قادام. بىرىزدىلىك كەرەك. اقىلعا جەڭدىرۋ كەرەك.

 – راسۋل اعا، اڭگىمەڭىز ءۇشىن راحمەت!

– سىزدەرگە دە كوپ راحمەت!

سۇحباتتاسقان نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz