جانۇزاق ايازبەكوۆ. بالزاك نەگە جىلادى؟
( ادەبي سىن ورنىنا)
«..ءبىر كۇنى ول بويىندا تەك جانى عانا بار، ءوڭى ازاپتان ادام تانىماستاي وزگەرىپ، كرەسلو جانىندا ەدەندە قۇلاپ جاتقان جەرىنەن تابىلادى.
- سىزگە نە بولعان ؟- دەيدى ، دوستارى ۇرەيلەنىپ.
- نەمەنە سىزدەر ەشتەڭە بىلمەيسىزدەر مە ؟ -دەيدى، بالزاك
- قۇداي اقى، جوق تەزىرەك ايتىڭىزشى!
- بۇگىن تاڭەرتەڭ گوريو اكەي قايتىس بولدى عوي!
(ب.گورباچەۆسكي. «اريادنانىڭ ارقاۋى»، 96 بەت، «جالىن» 1977 ج)
( ادەبي سىن ورنىنا)
«..ءبىر كۇنى ول بويىندا تەك جانى عانا بار، ءوڭى ازاپتان ادام تانىماستاي وزگەرىپ، كرەسلو جانىندا ەدەندە قۇلاپ جاتقان جەرىنەن تابىلادى.
- سىزگە نە بولعان ؟- دەيدى ، دوستارى ۇرەيلەنىپ.
- نەمەنە سىزدەر ەشتەڭە بىلمەيسىزدەر مە ؟ -دەيدى، بالزاك
- قۇداي اقى، جوق تەزىرەك ايتىڭىزشى!
- بۇگىن تاڭەرتەڭ گوريو اكەي قايتىس بولدى عوي!
(ب.گورباچەۆسكي. «اريادنانىڭ ارقاۋى»، 96 بەت، «جالىن» 1977 ج)
قىرىق كۇن جان تەرى بۇرشاقتاي توگىلىپ، سوڭعى نۇكتەسىن قويا سالىسىمەن، «گوريو اكەسىن» و دۇنيەگە «اتتاندىرىپ»، «ىشتەن شىققان شۇبار جىلانىنا» بولا 35 جاستاعى ونورە دە بالزاك ەڭىرەپ- ەسەڭگىرەپ، دەلقۇلى، بەياپار كۇيگە ءتۇسىپتى. ال «لالا جازىعىنىڭ» مارەسىنە تاڭ قۇلانيەكتەنگەندە جەتتى دە، «تەرەزەنىڭ الدىنا بارىپ ، كومەيىنە تاس تىعىلعانداي وكىسىپ، كوزىنەن جاسى پارلاي جونەلدى» .(ف. لوتت). بيبليوگراف ب. گورباچەۆسكي «مىنە، اسىل تۋىندىلار دۇنيەگە وسىلاي كەلگەن ەدى..» دەيدى. شىنايى تالانت دراماسىن جان - جۇرەگىڭىزبەن سەزىنگەندە، شىنىندا دا تاڭدانباسقا امالىڭىز قالماس ەدى! بىراق، ەكىنشى ءبىر ىشكى داۋىس: وعان تاڭعالاتىن نەسى بار؟ بالزاكقا ۇقساس مۇنداي حال عالامشار ادەبيەتىندەگى جامپوزداردىڭ كوبىنە ءتان دۇنيە ەمەس پە؟!. ونىڭ ۇستىنە كەڭەس زامانىندا كاپيتاليزمدى قارعاپ - سىلەپ، ءوسىپ - ەرجەتكەن ۇرپاققا بۋرجۋازيانىڭ يت تەرىسىن باسىنا قاپتاعان جاhان جازۋشىلارى تاڭسىق ەمەس. كوممۋنيستىك ساياسات ءۇشىن بالزاك تۋىندىلارى ىزدەگەنگە - سۇراعان، كوكتەگىسى جەردەن تابىلعان. ويتكەنى ول كاپيتاليزمدى كوك ەسەككە تەرىس مىنگىزىپ بەردى. سوعان قاتتى ىرزا بولعان كوممۋنيزم ءىلىمىنىڭ اتايمانى ماركستەن باستاپ ماركسشىل - لەنينشىل داۋىرمەندەرى بالزاكتى الاقانعا سالىپ الديلەدى. كەڭەستەر وداعىنىڭ بارلىق ون بەس وداقتاس رەسپۋبليكالارىنىڭ، ۇيىرلەس سوتسياليستىك مەملەكەتتەردىڭ ۇلتتارى مەن ۇلىستارى جاپا-تارماعاي ءوز تىلدەرىنە ءتارجىمالادى. بولسا دا سول ساياساتتا ورىستاردان باسقاعا الدىنا قارا سالدىرمايتىن ءبىزدىڭ قازاق حح عاسىردا - وسىدان 56 جىل بۇرىن بالزاكتىڭ «شەگىرەن بىلعارى» ( ح. وزدەنباەۆ), «گوريو اتاي» ء(ا. احمەتوۆ), 1949 جىلى 4 پەردەلى پەساسى «پامەلا جيرونى» قازاقتىق بىرىككەن مەملەكەتتىك باسپاسى (ج. ەسباتىروۆ) جەكە كىتاپشا عىپ باسىپ شىعارعان. بۇرناعى جىلى «الەم ادەبيەتى» سەرياسىمەن «جەرگىلىكتى دارىگەر» (ج. ىسماعۇلوۆ) جانە «شەگىرەن بىلعارىسى» ( ح. وزدەنباەۆ), جارىق كوردى.(بۇل بىزگە ءمالىمى عانا، ەسكەرتە كەتەيىك، وسى ماتەريالداعى ۇزىندىلەر ءا. احمەتوۆتىڭ 1954 جىلى شىققان «گوريو اتاي» اۋدارماسىنان الىندى)
دەسەك تە سول بالزاكتىڭ تۋىندىلارىن تاعى ءبىر وقىپ، ول تۋرالى جازىلعان قىرۋار دۇنيەمەن تانىسقاندا، ويىڭ سان-ساققا ءبولىنىپ، وزىڭمەن ءوزىڭ ىشتەي ەرەگىسىپ الدەبىر مازاسىز كۇيگە تۇسەدى ەكەنسىڭ. بۇگىنگىنىڭ كوزىمەن قايتا ۇڭىلسەك، بالزاكتى تانىتىپ تا، تابىنتىپ تا كەتكەن كەڭەس يمپەرياسىنا ەندى راقمەت ايتقىڭ كەلەدى. سەبەبى، قايتا وقىپ، قايتا سالىستىرىپ، قايتا ۇڭىلگەن سايىن، ءتول ادەبيەتىمىزدى كوزگە ەلەستەتىپ زامان، ادام، قوعام تۋرالى سان- ساپالاق ويلار ماسانىڭ ىزىڭداي تىنىشتىعىڭىزدى تارك ەتكەندە، جانىعا، بىردە كۇيىنىپ، بىردە ءسۇيىنىپ، بالزاكقا بەرگەن قۇدايدىڭ قۇدىرەتىنە شىنىمەن-اق تاڭ قالاسىز. بىلاي قاراساڭىز، تۇك قۇپياسى جوق بەلگىلى- اق نارسە سياقتى، ەندى ءبىر ءسات تەرەڭىنە بويلاپ كۇمپ بەرىپ ءتۇسىپ كەتسەڭىز، راسىندا بالزاك بايعۇسىڭ ەڭىرەپ قويا بەرەتىن ءجونى بار ەكەن-اۋ دەيسىز. سوندا بالزاك نەگە جىلاعان؟
ءبىر جارىم عاسىردان بەرى مىڭداعان بالزاكتانۋشىلار دا، جازىمپازدار مەن جىلناماشىلار دا ونورەنىڭ جازعان-سىزعانى، قالامىنىڭ ۇشى ءتيىپ كەتكەن دۇنيەسىنىڭ بۇلىم -بۇلىم، قاتپار- قىرتىسىنا دەيىن دىمىن قالدىرماي ءسۇزىپ شىققاندار دا، ماقتاعانى، داتتاعانى بار كوپشىلىگى اقىرى اينالىپ كەلىپ ەرىكسىز بالزاكتى مويىنداپ دىڭكەلەپ تىنادى. بۇل بۇل ما، تۋىندىلارى ءوز الدىنا، امبەباپ جازۋشىنىڭ عۇمىر كەشۋىنىڭ ءتۇپ-تۇقيانىنان باقيعا اتتانعان اقىرەت كۇنىنە دەيىن: نە ءىشتى، نە جەدى، نە كيدى، قالاي ءجۇردى، قالاي تۇردى، نە ايتتى، نە قويدى، شاشتى -توكتى، نەسىن ايتاسىز، ويحوي، بەزبەنگە سالعانداردىڭ بالزاكتان باسى اينالعانى سونداي، ءوز شيمايلارىنا وزدەرى سەنبەي، ءتىپتى قايسىسى اقيقات، قايسىسى اڭىز ەكەنىن بىلمەي دال بولاتىنى بار..
«..ءبىر كۇنى بالزاك ادۆوكاتپەن ىسكەرلىك اڭگىمەسىن كىلت ءۇزىپ تاستاپ: «قىمباتتىم مەنىڭ، مۇنىڭ ءبارى تاماشا، ال ەندى اقيقاتقا كوشەلىك، ەۆگەنيا گراندە تۋرالى ايتايىق،- دەسە كەرەك». سونداعى ەۆگەنيا گراندەسى - كىتابىنىڭ كەيىپكەرى. كۇندەردىڭ كۇنى دوستارىنىڭ ءبىرى قالجىڭداپ، تاعى ءبىر وبرازى تۋرالى «قازىر مارنەفف حانىم كەلەدى» دەسە، بالزاك شىنىمەن-اق بايسالدى كەيىپپەن گالستۋگىن تۇزەتىپ، «كىرسىن دەپ ايتىڭىز»، -دەپتى.(ا.مورۋا) ال ونەرە عۇمىرناماشىلارىنىڭ ءبىرى ستەفان تسۆەيگ: «انىق-تانىعىن كىم ءبىلسىن، بالزاك دۇنيەدەن وزار الدىندا ساندىراقتاپ جاتىپ «ادام كومەدياسى» ەپوپەياسىنىڭ كەيىپكەرى، دارىگەر Opac بيانشوننىڭ اتىن داۋىستاپ شاقىرىپ، «بيانشون وسىندا بولعاندا، مەنى امان الىپ قالار ەدى!»- دەپتى»، - دەيدى. وسىنداي دەيدىلەردىڭ ءوزى قاناتتى سوزدەرگە اينالىپ، توم -توم حيكاياتقا ۇلاستى. سوندا دەيسىز- اۋ.. عاسىرلار بويى الەمدىك ادەبيەتتە قارا ۇزبەي، كۇنى بۇگىنگە دەيىن كوركەم پروزاداعى رەاليزم دەسە، بالزاك ەرىكسىز اۋىزعا تۇسە كەتەتىنى نەسى؟! ءتىپتى وتكەن حح عاسىردىڭ جانە جاڭا تۇرپاتتاعى قازىرگى تەحنوگەندىك زاماننىڭ تانىمال جازۋشىلارى دا، جامپوز رەاليستىڭ ەلدەستەرى الەن روب گريە، فرەدەريك بەگبەدەر، فرانسۋازا شاندەرناگور، پاسكال بريۋكنەر، ميشەل ۋەلبەكتەردىڭ وزدەرى كوڭىل بىرلەپ، وراعىتىپ وتە المايتىنى نەلىكتەن؟ ودان ءبىزدىڭ كەشەگى - بۇگىنگى قازاق اقىن- جازۋشىلارى، ادەبيەتشىلەرىنىڭ ۇلكەندى - كىشىلىلەرى دە قالىسار ءتۇرى جوق. ادەبيەت توڭىرەگىندە، كەيدە ايەلدەر تۋرالى ءسوز بولا قالسا، بالزاكقا ايتەۋىر ءبىرى سۇيەنە، ءبىرى سۇيكەنە وتەتىنىنە مەرزىمدىك باسپاسوزدەر كۋا.
نەبارى 51 جىل ءومىر ءسۇرىپ، 20 جىلدىڭ ىشىندە رومانداردان باستاپ، ءار الۋان حيكاياتتار مەن نوۆەللالار، پەسالار، ۇزىن سانى 98 كىتاپ جازىپ، 2000 كەيىپكەر (كەيبىرەۋلەرى 3000 دەيدى) سومداعان بالزاكتىڭ قۇدىرەتى مەن قۇپياسى ءالى كۇنگە دەيىن ادەبيەتتانۋشىلاردى قىزىقتىرۋمەن كەلەدى. «گوريو اتايىنا» (قازاقشالاعان ءا. احمەتوۆ وسىلاي دەپ اتاعان) دەيىن ول «شۋاندار» (1829), «جۇمباق شەدەۆر» (1831), «شەگىرەن بىلعارى» (1830-31), «ەۆگەنيا گراندە» (1833) تۋىندىلارىمەن بۇتكىل ەۋروپانى ءدۇر ەتكىزگەن دە، وسى باكەلتەك بالزاك!
باباسال جاسىندا شەكسپير مەن گەتەنى تۇسىنە الماي قويعان سۇڭعىلا لەۆ تولستويدىڭ بالزاكقا باس يگەنى نەسى؟! ال ف. دوستوەۆسكيدىڭ اقىل ازۋى شىققان شاعىندا قولىنا قالام ۇستاعاندا ەڭ الدىمەن «ەۆگەنيا گراندەنى» وقىسىمەن، اعاسى ميحايلعا حات جازىپ «چۋدو،چۋدو!» - دەپ ايران اسىرعا قالىپ، تامسانا ءتارجىمالاپتى. م.گوركي بۇلاردان دا اسىپ ءتۇسىپ ، بالزاكتىڭ «ادام كومەدياسى» حاقىندا «...ومىردە ول ماعان انامداي بولدى، ادامعا دەگەن ماحابباتى اسا قىمبات»، - دەپ جازعان. وسكار ۋايلد ح1ح عاسىردى ويلاپ تاپقان بالزاك دەسە، پرۋست بالزاكتىڭ روماندارىنان جاتقا سوققان. امەريكاندىقتار ف.نورريس، ت. درايزەر ۇستاز ساناعان. قانداستارى ا. مورۋا پرومەتەيگە تەڭەسە، ج. ساند ونىڭ ابجىلدىگىن، پرۋست ايەڭكەستىگىن، سيپريو الپەيىمدىلىگىن باجايلاپ سىر سۋىرتپاقتايدى، وي ويماقتايدى. تىزە بەرسەك، مۇنداي مىسالدار شاش ەتەكتەن.
سونىمەن، القيسسامىزداعى، پاتشاعار بالزاك نەگە دىڭعىداي حالگە ءتۇستى، نەگە ەگىلدى؟ پاڭ، ءور، تاكاپپار دا قيانپۇرىس، «ۇستارا ءتىلدى» ونورەنىڭ مۇنداي كۇيگە ۇشىراۋىنىڭ سەبەبى نە ؟
ءاپ دەگەننەن - اق، كانىگى وقىرماننىڭ ءبىر پاراسى باتىس ادەبيەتىن مانسۇقتاۋدان ءتوس تابانىمىز جەرگە تيگەن جوق پا، امبەگە ايان تۇلعا تۋرالى فرانتسۋزدار مەن ورىستاردان سوڭ ەندى بىردەڭە دەۋدىڭ نە قيسىنى بار دەر. بىراق، ءبىر ءسات باتىس دەسە بەزگەگىمىز ۇستايتىن بارريكادالىق ويلاۋدان ارىلىپ، كوركەم ادەبيەتكە شىنايى ونەر تۇرعىسىنان قاراساق، ادامزاتتىڭ ورتاق رۋحانيات قازىناسىنان ءوزىمىزدى تانىپ ءبىلۋ ءۇشىن الدىمەن وزگەنىڭ ونەگەسىنە، ونەگەسىنىڭ وزەگىنە ۇڭىلسەك، بۇل ارلاناتىنداي ءىس ەمەس. بۇل ورايدا ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ: «الەمدى "بىزدەر" جانە "بوگدەلەر" دەپ قاراستىرا¬تىن جازۋشىلار ومىرگە وكوپتان كوز سا¬لادى. ال وكوپتان، امبرازۋرادان ادامدار¬دى ەمەس، تەك دۇشپانداردى عانا كورە الاسىڭ. قازاقتار بارىنە دالالىق پەرسپەكتيۆادان، الىستان، كەڭىنەن قاراي الادى، سوندىقتان دا كوبىرەك، كەڭىرەك كورە الادى. قازاقتار ءۇشىن جەك كورەتىن حالىق بولۋى مۇمكىن ەمەس، قازاقتار ءۇشىن جات ۇلت بولۋى مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى، تۇتاس حالىقتىڭ، تۇتاس ۇلتتىڭ جامان بو¬لۋى، جات بولۋى اتىمەن مۇمكىن ەمەستىگىن ءبىز جاقسى بىلەمىز. ابايدىڭ "ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ" دەگەن ءسوزىن حالقىمىزدىڭ ءار پەرزەنتى ۇدايى جادىندا ۇستاۋعا ءتيىس» ( «ەگەمەن قازاقستان».12.03.10) دەگەنى وسى جەردە قيسىندى- اق. سونداي اق، شاكارىم بابامىز: «ادامنىڭ ءبارى - ءوز حالقىڭ» دەدى. مۇستافا شوقاي: "جالپى ادامگەرشىلىك جانە فيلوسوفيالىق تۇرعىدان العاندا جاقسى حالىق، جامان حالىق دەگەن ۇعىم جوق. حالىقتىڭ ءبارى بىردەي." - دەيدى. راس، ءبىز ءالى جاhاندىق ادەبي قۇندىلىقتارعا تەرەڭ بويلاي الماي كەلەمىز. كۇنى بۇگىنگە دەيىن بىلدىك، تانىدىق دەگەن عالامدىق ونەر، ءىلىم- ءبىلىم قازىناسىنىڭ باسىم كوپشىلىگىنە تەك ورىس ءتىلىنىڭ كوزىمەن عانا جەتتىك. ءالى بولسا دا سولاي جالعاسۋدا. بۇل شىندىق. قازىر XXI ءشى - تانۋ- جاڭعىرۋ عاسىرى. بىزگە دوڭگەلەنگەن دۇنيەگە سان قىرىنان قاراي الۋعا، وتكەن - كەتكەندى اقىل -وي ەلەگىنەن جاڭاشا وتكىزۋگە، بولاشاقتى بارلاۋعا زور مۇمكىندىكتەر تۋدى. قازاقتار اراسىنان كۇشىعىس پەن كۇنباتىس ەلدەرىنىڭ ءتول تىلىنەن تىكەلەي ءتارجىمالايتىندار دا شىعا باستادى. سوندىقتان ەندىگى جەردە باتىستى باتقوردالاپ، شىعىستان شىرىندايىق دەۋ - اياسى تار كوزقاراس. كەرىسىنشە، قازاقتىڭ ۇلتتىق كوركەم ساناسىن تورتكىل دۇنيەنىڭ قاي تۇكپىرىنىڭ بولسا دا جاۋھار رۋحانياتىمەن بايىتۋدىڭ وڭتايلى ساتتەرىن مەيلىنشە قارپىپ قالۋ كەرەك. بىزگە فرانتسۋز جازۋشىسى تەك وسى تۇرعىدان عانا تىلگە تيەك بولماق.
فرانتس ەلى الەمدىك ونەردەگى كلاسسيتسيزم، رومانتيزم، سىنشىل رەاليزم، سيمۆوليزم، يمپرەسسيونيزم، كۋبيزم ت.س.س. «يزم» اتاۋلى قۇبىلىستار مەن اعىمداردىڭ بەسىك - پانتيونى بولعانى اقيقات. بىراق شارتاراپتاعى دۋالى اۋىزدى، مويساپىت رۋحانيات وكىلدەرى «بالزاكتىڭ ءبىر ءوزى- ءبىر فرانتسيا» دەپ كەسىپ - پىشكەندەر دە، فرانتسۋزداردى عاسىرلار بويى مانسۇقتاعان ورىس دۆورياندارى، اقسۇيەكتەر قاۋىمى، رۋحانيات وكىلدەرى دە، ۆ بەلينسكيدىڭ بالزاك دەسە شانشۋى ۇستاپ، ەشكىكوزدەنىپ قالاتىنى دا، كىندىك قانى رەسەيدە تامعان جەبىرەيىل، ف.دوستوەۆسكيگە تابىنىپ وتكەن، فرانتسۋز ادەبيەتىندە «جاڭا روماننىڭ» مانيفەسى دەپ اتالعان «كۇدىكتەنۋ زامانىنىڭ» اۆتورى ءجۇز جاساعان ن سارروت جانە باسقا دا بالزاكقا قارسى قۇلاشتاي جۇزگەن تولقىن دا جادىمىزدا. كلاسسيكتى دال-دالىن شىعارىپ كۇرەسىنگە تاستاعىسى كەلگەندەر دە زەردەمىزدە، بىلەمىز.
بىراق، بۇگىنگى عالامشار ادەبيەتىنىڭ، ونىڭ قاتارىنداعى ۇلتىمىزدىڭ ۇلاعاتتى ادەبيەتىنىڭ دە تاعدىر - تالايى، داۋ - دامايى بارا- بارا قوعامداعى رۋحاني سانانىڭ وزەكتى نىساناسىنا اينالعان تۇستا، ءبىز ءۇشىن وسى ساۋال بارىنەن دە ماڭىزدى، بارىنەن دە وتكىر كورىندى. نەگە ەكەنىن از- كەم تارازىلاساق.
جاڭا ءبىر مەڭزەپ وتتىك، ەۋروپادا بالزاكتاي ءپانيى مەن باقيىندا تاعدىر- تالايىن سان- ساققا جۇگىرتىپ، قىرىق ورام قىزىل تىلمەن قوياسى اقتارىلىپ، جىلىگى شاعىلعان تۇلعا نەكەن- ساياق. بەۋ، بالزاكتىڭ الاپات جانكەشتىلىگى ءوز ورتاسىندا قىزعانشاقتاردى زىر-زىبىل كۇيگە ءتۇسىرىپ، وسەك-اياڭ گۋلەتتى، جورا-جولداستارىنىڭ اراسىنا شي جۇگىرتتى. سونداعىسى -بالزاكتىڭ دەنى ساۋ ەمەس، ارقاسى بار، قويانشىق، بەزگەگى ۇستايدى تاعى-تاعىلارى. وسى توڭىرەكتەگى توپان دۇنيەگە كوز جۇگىرتكەنىمىزدە ءبىزدىڭ ءبىر تۇيگەنىمىز - ءنان دە پاڭ بالزاكتى ءار تۋىندىسى سايىن دىڭكەلەتىپ الىپ، ەسىنەن تاندىراتىن جادىگويىنە بۇل باستى سەبەپ ەمەس. بالكىم قازىرگى قازاقتىڭ قاراگەر پروزاشىسى قۋاندىق تۇمەنبايدىڭ «قويانشىعىنداعى» دوعالاقتىڭ «بۇل كەسەل ەمەس، ءوزىڭدى ءوزىڭ، قالا بەردى اينالاڭداعىلاردى ادالدىقپەن ەمدەۋ بولار» دەپ ءتۇيدى» دەيتىنىنىڭ قيسىنى بار ما دەيسىڭ. («جىگىتتىڭ كوكتوبەسى») ايتپەسە، باسپاسوزدەردە جازىلىپ جۇرگەندەي تورتكۇل دۇنيەدە قىرىق ميلليون قويانشىق ادام بار ەكەن. بىراق ءبارى دە شەتىنەن دانىشپان ەمەس قوي! بالزاكقا تەليتىن «قۇدايدىڭ تاڭباسى» دەگەن وسى ما؟ پسيحيكاسى ساۋ ەمەس دەپ بالزاكتىڭ تانىنە ينە سۇعىپ، كوز قاراشىعىن تەكسەرىپ كورۋدەن تايىنباعانعاندارعا ونورەڭىز ءماۋ دەمەگەن، مىڭق ەتپەگەن دەسەدى.(م.بۋتەرون)
ەندەشە، «گوريو اتاي» بالزاكتى نەگە ازاپقا سالدى؟ بالزاك «ادام كومەدياسى» ءداۋىرناماسىنىڭ ءتىنى ءارى ءتۇپتامىرى ەتىپ وسى «گوريو اتايعا» نەگە جۇگىندى؟ گوريو كىم ەدى، ءوزى؟
وقىعاندارعا بەسەنەدەن ايان، ايتسە دە سوزىمىزگە تۇزدىق رەتىندە قىسقاشا بايان ەتەيىك: روماندا گوريو - ەكى قىزىنىڭ جولىندا بار ءومىرىن سارپ ەتىپ، اقىرى اياعى يت ولىمگە ۇشىراعان 69 جاستاعى سورلى شال. سوناۋ ءبىر زىڭگىتتەي شاعىندا گوريو ماكارون ساتىپ بايىعان پىسىقاي ەدى. سۇيىكتى ايەلىنەن ەرتە ايىرىلادى. وتباسىندا قالعانى - اناستازي مەن دەلفينا اتتى ەكى قىزى. گوريو قوس كوبەلەگىن ماپەلەپ ەركەلەتىپ وسىرەدى. بار ارمانى - سول ەكەۋىن قاتارىنان كەم قىلماي، قايعى- مۇڭسىز بويجەتكىزىپ، ۇلدە - بۇلدە جاساۋىمەن ۇزاتىپ، قوعامدا ءوز ورنى بار، بەدەلدى دە داۋلەتتى ادامدارمەن تۇرمىس قۇرسا، ءسويتىپ باي-باقۋاتتى ءومىر سۇرسە. جيعان-تەرگەن بار دۇنيە-مۇككامال سولاردىڭ جولىندا. ءوز باسى اش-جالاڭاش جۇرۋگە بار. اكەسى ارمانداعانداي- اق قىزدارىنىڭ ۇلكەنى - گرافقا، كىشىسى - بارونعا كۇيەۋگە شىعادى. ءومىرى ءجىپ ساباقتاپ كورمەگەن قوس قىزى باقۋاتتى قوساقتارىن تاپسا دا اكەسىنىڭ داۋلەتىنەن قول ۇزگەن جوق، كەرسىنشە اياماي شاشتى; اقسۇيەك اتپالداردىڭ ورتاسىندا دۋلى داۋرەن، ساۋىق - سايران سالدى. دارەجەلى كۇي بىتكەن قىز- كۇيەۋلەرى ەندى اكەلەرىنىڭ ۇن ساۋداگەرى بولعانىنا نامىستاناتىندى شىعاردى. كۇيەۋ بالالارى قايىناتاسىنىڭ پوشىمىنان قوي ۇرىككەندەي شوشيتىن بولدى. گوريو مۇنى سەزدى دە، قينالا- قينالا كاسىبىن تاستاپ، جارلى - جاقىبايلار مەكەندەيتىن پانسيونعا كوشەدى. بۇدان سوڭ قىزدارى اكەسىن قومسىنىپ جۇرت كوزىنشە جولىعۋدان قىسىلىپ، وقتا - تەكتە عانا جاسىرىن، ۇيلەرىنىڭ ارتقى ەسىگىنەن كىرىپ-شىعىپ كەزدەسەتىن حالگە جەتتى. بايعۇس قارتقا قىزدارىن كورۋ ءبىر مۇڭ، تالاي رەت كوشەدە تۇرىپ، الىستان بولسا دا ءبىر كورىپ قالعىسى كەپ سارىلا كۇتكەن كۇندەرى قانشاما. ال ولارعا اكەسىنەن بۇرىن ونىڭ اقشاسى قىمبات. سەبەبى كۇيەۋلەرى كەيدە اقشادان قاققاندا اكەسىنە تۇرا جۇگەرەتىن ەدى. اكەسىنىڭ اقشاسىنا قىزى اناستازي ءوزىنىڭ كوڭىلدەسىن اسىراۋعا ءماجبۇر، نۋسينگەن اككى بارون، باي ،بىراق، ساراڭ. ەكەۋى دە گوريونى اقىرى «... جەمىس شىرىنىن سورىپ بولعان سوڭ كوشەگە لاقتىرا سالدى». قارت قىزدارىنان اكەلىك شەكسىز ماحابباتى ءۇشىن مىسقالداي بولسا دا قايرىمدىلىق، مەيىرىم كۇتتى. بىراق ولار تاسجۇرەك بولىپ شىقتى. گوريو زار يلەپ كوز جۇمدى. اقىر اياعىندا، قىزدارى ءبىر ۋىس توپىراق سالۋعا دا جارامادى. ءسويتىپ ابايشا ايتقاندا: «ءوزى ءسۇيىپ، وزگەدەن ءسۇيۋ ىزدەپ، تاپپاعان سورلى ادامنان سونەر شىراق». وقىپ شىققان ساتتەگى اسەرمەن «مىنە ۇلى اكە ماحابباتى!» دەپ تاڭىرقايسىڭ، جانىڭ دا اشيدى، ىزاڭ دا كەلەدى. «شالعا وبال جوق، وزىنە - ءوزى تىلەپ العان تاعدىر» دەپ تە كەيسىڭ. بىراق بىرتە- بىرتە بايسالدى قالىپقا تۇسكەن سوڭ الگىندەگى : بالزاك ءوزى «ءولتىرىپ»، ءوزى جىلايتىنداي بەيشارا قارتتىڭ نەندەي قادىر- قاسيەتى بار ەدى؟» - دەگەن سۇراققا تاعى جاۋاپ ىزدەگىڭ كەلەدى.
وقۋشى حاباردار، بۇل رومان جازىلعالى نە زامان، ءجۇز جەتپىس بەس جىلدان اسىپ كەتىپتى. سودان بەرى گوريو وبرازىن جىلىكتەي شاعىپ، كوكپارداي تارتىپ، دىرداي ەتكەن. كەشەگى عاسىرداعى فرانتسۋز، نەمىس، ورىس ادەبيەتتانۋشىلار، بالزاكيادا بەلسەندىلەرى دە الدەقاشان-اق بەرەر باعاسىن بەرىپ قويعان. باعا دا ، كەسىم دە، پايىم- ءتۇيىن دە ءار قيلى. ارينە، كەڭەس زامانىنداعىلاردىكى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. گوريونىڭ تۇبىنە جەتكەن - بۋرجۋازيالىق قوعام، كاپيتال، ەگويزم. ەندى قازىر سول وتكەن دۇنيە جىلناماسىن اۋدارىپ -توڭكەرىپ قايتا قاراپ، قايتا پايىمداپ كورسەڭىز، مۇندا سول باياعى شىرىلداعان شىندىق ، ءالى دە شىرقىراپ جاتىر! وسى تۇستا وي وربىتسەك.
روماندى جىلىكتەگەندەردىڭ ءبىرسىپىراسى گوريوعا ءوزىمشىل، ەگويست دەپ ۇكىم شىعاردى. ال ەندى، ويلانىپ كورىڭىزشى، و باستا اللا- تاعالانىڭ ادام بالاسىنا دارىتقان تۇمسا تۇيسىكتەرى، تۇمار سەزىمدەرىنىڭ ۇياباسار جەرى - وتباسى بولسا، سول وتباسىنىڭ ءوزى دە ەگويزمنىڭ ءىزاشارى. جارىق دۇنيەگە شىرىلداپ كەلگەن شارانانىڭ تۇڭعىش تىرلىگى - انا ەمشەگىن قۇشىرلانا ەمۋدەن باستالادى. ءتىلى شىقپاي-اق ءوزى ءۇشىن تىرشىلىككە ۇمتىلادى. سوقىر سەزىمنىڭ بويىنا بىرتە - بىرتە «ءوزىم» ۇعىم- ۇرىعى پايدا بولادى. انا - بالاسىن، بالا- اناسىن «وزىمدىكى» دەيدى. بۇل ينستينكت دامي كەلە سانا - تۇيسىكتى وياتىپ، وتباسى ءزۇرياتىنان اتا مەن اجە، اكە مەن شەشە، اعا مەن ءىنى، اكپە مەن ءسىڭلى ت.س.س اراسىنداعى باسقالاردان بولەك ءوزىمشىل قارىم -قاتىناس تۇزىلەدى. وسى ءتۇزىلىستىڭ وزەگىندەگى باستاپقى وزىمشىلدىك - تابيعي، بەيكۇنا سەزىم. دەمەك، ەگويزم ادامنىڭ تابيعي قاسيەتى. ول ىلگەرى دامۋدىڭ، وركەندەۋدىڭ تۇرتكىسى، كۇشى - قۋاتى. گاپ، ارينە ادامنىڭ وسى وزىمشىلدىك ديالەكتيكاسىندا. شاكارىمنىڭ مىنانداي ءبىر ءتامسىلى بار: « ءبىر بايدىڭ قىزىنا شەشەك شىعىپ، بەتىن تىرتىق قىلعاندىقتان ەشكىم الماي، اياعىندا ەكى كوزىنە اق تۇسكەن ءبىر سوقىرعا بەرىپتى. سول كەزدە ءۇندىستان جاعىنان كوزدىڭ اعىن سىلىپ جازاتىن ءبىر دارىگەر كەلگەنىن ەسىتىپ، الگى بايدىڭ ءبىر دوسى بايعا كەلىپ: «سونداي دارىگەر كەلىپتى، كۇيەۋىڭىزدىڭ كوزىن نەگە قاراتپايسىز؟»- دەسە، باي ايتىپتى: « كۇيەۋىمنىڭ كوزى اشىلعان سوڭ، قىزىمنىڭ بەتىندەگى تىرتىعىن كورىپ شىعارىپ جىبەرەدى عوي. قىزىم بايدان شىققاننان دا، كۇيەۋىم سوقىر قالپىندا قالعانى ارتىق.»- دەپتى. سوندا دوسى: « كۇيەۋىنىڭ كوزىن اياماعان كىسى دوسىنىڭ كوڭىلىن اياي ما؟ ەندى دوستىقتان ايىرلايىق» -دەپتى.
جالعاسى بار
«اباي-اقپارات»
