بەيسەنبى, 28 ناۋرىز 2024
كورشىنىڭ كولەڭكەسى 5154 27 پىكىر 19 شىلدە, 2019 ساعات 11:24

«بيلىك ەتنيكالىق ورىستاردى قازاقتىڭ ءبىر بولشەگىنە اينالدىرا المادى»

ەxclusive.kz سايتىندا قازاق الەۋمەتتانۋشىسى سەرىك جاقسىلىقوۆتىڭ  جاسىرىپ جابىلىپ كەلە جاتقان سلاۆياندىق ەلبۇلدىرگىلىك ماسەلەسىن قوزعاعان 2015 جىلعى زەرتتەۋىنە قاتىستى «و رۋسسكو-كازاحستانسكوم سەپاراتيزمە: وسيليت لي ۆلاست پوليتيكۋ مۋلتيكۋلتۋراليزما؟» اتتى ۇجىمدىق ساراپتاما ماقالا جارىق كوردى.  

الەۋمەتتانۋشى قازاق ەلى سولتۇستىگى مەن وڭتۇستىگى ۇنەمى مادەني ءام ساياسي ءداستۇرلى قاراما-قايشىلىقتاعى مەملەكەت دەپ اشىق ايتادى. بۇگىنگى تاڭدا وسى قارسى تۇرۋشىلىق ساياسي سيپات الا تۇسۋدە دەپ ءوز الاڭداۋشىلىعىن بىلدىرەدى. قانشا ايتقانمەن وزگە ۇلتتار مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى بارلىق ماسەلەدە قازاقتارمەن ءبىر جاعادان باس شىعارسا دا، كوپ جاعدايدا سولتۇستىك قازاقستانداعى ورىس اعايىندار ءوز تاعدىرىن ءتۇتىنىن تۇتەتىپ، سۋىن ىشكەن وڭىرمەن بايلانىستىرماي، رف قاراي ءىش بۇرىپ وتىر. بۇل كەشىكپەي ءوزىنىڭ قيعىلىقتى سەبەپ-سالدارىن تۋعىزادى، - دەيدى الەۋمەتتانۋشى سەرىك جاقسىلىقوۆ.

عالىم قازاقستانداعى سوروس قورىنىڭ تاپسىرىسىمەن 2015 جىلى جۇرگىزگەن «قازاقستاننىڭ سولتۇستىك ايماقتارىنىڭ تۇرعىندارىنىڭ ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتىڭ تەرەڭدەي تامىرلانۋىنا قاتىستى ازاماتتىق جانە ەتنومادەني بىرەگەيلىگى» زەرتتەۋىندە قازاق قوعامنىڭ ىشىندە سوڭعى ەكى جىلدىڭ بەدەرىندە (2014-2015 جج.) ورىن العان  ەكى ماڭىزدى وقيعاعا باسا كوڭىل بولەدى.  ءارى ولاردىڭ بىرىنشىسىنە ۇلتارالىق قاتىناستى، ەكىنشىسىنە قازاق ەلىندەگى ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ باعىتىن جاتقىزدى دا، وسىعان قاتىستى تاۋەلسىزدىكتەن ايرىلىپ قالۋعا تىكەلەي جانە جاناما قاۋىپ تونگىزگەن ەكى فاكتوردى: قىرىم مەن شىعىس  ۋكراينا وقيعالارى جانە ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق قۇرۋ شارتىنىڭ كۇشىنە ەنۋىن العا تارادى. ءارى قازاق بيلىگى وسى ەكى پروبلەمانى كورمەگەنسىپ وتىر دەپ اقيقاتىن ايتادى.

ۇجىمدىق ساراپتاما ماقالا اۆتورلارى:  «مەجدۋ تەم، پو منەنيۋ سوتسيولوگا، كوگدا گوۆوريات و نەرەشەننوستي داۆنەي پروبلەمى مەجەتنيچەسكيح وتنوشەني ۆ كازاحستانە، پرەجدە ۆسەگو، يمەيۋت ۆ ۆيدۋ ۆوپروس ينتەگراتسي رۋسسكوگو ناسەلەنيا ۆ كازاحستانسكوە وبششەستۆو. سيتۋاتسيا ۋسۋگۋبلياەتسيا ريادوم فاكتوروۆ، ودنيم يز ۆاجنەيشيح سرەدي كوتورىح ياۆلياەتسيا كومپاكتنوە پروجيۆانيە رۋسسكيح ۆ سەۆەرنىح ي سەۆەرو-ۆوستوچنىح وبلاستياح سترانى»، - دەپ،  ورىس باسىم وڭىرلەردىڭ قازاقستاننان سىرت اينالۋى ىقتيمالدىعىن جوققا شىعارمايدى.

وزگە وڭىرلەردەن ورىس ءتىلدى تۇرعىندار كوشىپ، قازاقتاردىڭ دەموگرافيالىق ءوسۋى مەن ورالمانداردىڭ كوشىپ كەلۋى اتالعان ايماقتاردا ورىستارعا قاراعاندا قازاقتاردىڭ سانىن ەداۋىر ارتتىرعانىمەن، سولتۇستىك وڭىرلەردە جاعداي كسرو كەزىندەگىدەي قالىپ وتىر. ءارى ول جاقتاعى قازاقتاردىڭ انا ءتىلىن ءبىلۋى ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىگى مەن باتىسىنا قاراعاندا مۇلدەم تومەن دەيدى الەۋمەتتانۋشى.

وسىعان قاتىستى ماقالادا: «ۋروۆەن ۆلادەنيا كازاحسكيم يازىكوم سرەدي كازاحوۆ نا سەۆەرە نيجە، چەم نا يۋگە يلي نا زاپادە. ۆ وپرەدەلەننوم سمىسلە سەۆەرنىە وبلاستي ناپومينايۋت كازاحستان ناچالا 1990-ح گودوۆ. سووتنوشەنيە كازاحوۆ ي رۋسسكويازىچنىح پريمەرنو راۆنوە، نو ديناميكا ميگراتسي ي دەموگرافي، ەتنيچەسكوە رازدەلەنيە ترۋدا ي مونوپوليا ۆلاستي كازاحامي سوزدايۋت پوتەنتسيالنو ناپرياجەننۋيۋ سيتۋاتسيۋ.

چتو كاساەتسيا سەپاراتيزما ۆ كازاحستانە، تو،  پرەجدە ۆسەگو، يمەەتسيا ۆ ۆيدۋ رۋسسكي سەپاراتيزم نا سەۆەرە ي سەۆەرو-ۆوستوكە سترانى. ەتنيچەسكيە رۋسسكيە سوستاۆليايۋت زناچيتەلنۋيۋ چاست ناسەلەنيا، ا ۆ كوستانايسكوي ي سەۆەرو-كازاحستانسكوي وبلاستياح – وتنوسيتەلنوە بولشينستۆو. ۆ ەتوم جە رەگيونە نايبولەە اكتيۆنى رازليچنىە ناتسيونالنىە دۆيجەنيا رۋسسكيح، سلاۆيان»، دەپ – الدىن الا ساقتانباساق بولاشاقتا ورىن الاتىن كرىمناشيستىكتى العا تارتادى.

بيلىك قانشا جەردەن 140 ۇلىستىڭ مەكەنى دەپ قۇيقىلجىتسا دا، قازاق ەلىنىڭ قازاقتار مەن بىرگە 95,6%  قۇرايتىن بار جوعى سانى ۇلكەن ديساپورا تۇزگەن 6 ۇلت: ورىس، وزبەك، ۋكراين، ۇيعىر، تاتار جانە نەمىستەر عانا بار.

وسىلاردىڭ ىشىندە سانى كوبى تەك قازاق پەن ورىس عانا.

2009 جىلعى ساناق بويىنشا تيتۋلدى ۇلتتىڭ ۇلەسى قىزىلوردا وبلىسىندا 95,3 %، تۇركىستان وبلىسىندا 72,3 %، ماڭعىستاۋدا 88,2%، اقتوبەدە 79,4%، باتىس قازاقستان وبلىسىندا 72,2%، جامبىلدا 71,4%، الماتى وبلىسىندا 64,68 %;   اتىراۋدا 91,8% بولىپ ورىستاردان اسىپ تۇسسە، كەرىسنشە، ورىس ۇلتىنىڭ وكىلدەرىنىڭ ۇلەسى جوعارى وبلىستار قاتارىنا سولتۇستىك قازاقستان، قوستاناي، اقمولا، پاۆلودار، شىعىس قازاقستان جانە رف ەش شەكتەسپەيتىن قاراعاندى وبلىسى ەنەدى.

مىنە، وسىعان قاتىستى الەۋمەتتانۋشى سولتۇستىك (سولتۇستىك-شىعىس) قازاقستان مەن شىعىس ۋكراينا اراسىن سالىستىرا كەلە، مىنانداي تۇيىندەۋ جاسايدى: «رەگيونى پوحوجي پو دۆۋم ۆاجنىم حاراكتەريستيكام: وبا رەگيونا نەپوسرەدستۆەننو گرانيچات س تەرريتوريەي روسسي، ۆ وبويح رەگيوناح ەتنيچەسكيە رۋسسكيە سوستاۆليايۋت زناچيتەلنۋيۋ چاست ناسەلەنيا».

ۇجىمدىق ماقالا اۆتورلارى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداققا قاتىستى:

«...ناپوميناەتسيا،  چتو پەرەد ۆستۋپلەنيەم ۆ سيلۋ دوگوۆورا و سوزداني ەۆرازيسكوگو ەكونوميچەسكوگو سويۋزا، س كازاحستانسكوي ستورونى نا ساموم ۆىسشەم ۋروۆنە پروزۆۋچالي زاياۆلەنيا و پراۆە ۆىحودا سترانى يز وبەدينەنيا ۆ سلۋچاە ۋگروزى وگرانيچەنيا سۋۆەرەنيتەتا كازاحستانا: «تاكايا ريتوريكا نە سوۆسەم سوگلاسۋەتسيا س روليۋ ينيتسياتورا ەۆرازيسكوي ينتەگراتسي، كوتورۋيۋ پريپيسىۆايۋت كازاحستانسكومۋ پرەزيدەنتۋ. فاكت ەتيح زاياۆلەني موجنو راستسەنيۆات كاك سۆيدەتەلستۆو پريسۋتستۆيا نەدوۆەريا مەجدۋ سترانامي-ۋچاستنيتسامي ەاەس. نو زدەس ۆاجنەە تو، چتو ەتو زاياۆلەنيە بىلو ادرەسوۆانو ۆنۋترەننەي اۋديتوري نە ۆ مەنشەي ستەپەني، چەم ۆنەشنەي».

اۋديتوريەي ۆنۋتري سترانى، نادو پولاگات، بىلي ۆ پەرۆۋيۋ وچەرەد دۆە چاستي وبششەستۆا: كازاحسكيە ي رۋسسكيە ناتسيوناليستى. پەرۆىە ۆسەگدا وچەن ترەبوۆاتەلنى ك ۆلاستي ۆ توم، چتو كاساەتسيا گوسۋدارستۆەننوگو سۋۆەرەنيتەتا، وچەۆيدنو، ي ۆ ەتوت راز وني جدالي رەاكتسي سو ستورونى وفيتسيالنوي استانى، ي وني ەە ۋسلىشالي. ا دليا رۋسسكيح ناتسيوناليستوۆ زاياۆلەنيە و توم، چتو ينتەگراتسيا ۆوزموجنا تولكو پري ۋسلوۆي نەپريكوسنوۆەننوستي سۋۆەرەنيتەتا سترانى، سيگناليزيروۆالو و نەپريەملەموستي گلۋبوكوي، پوليتيچەسكوي ينتەگراتسي ۆ ەاەس» دەپ سانى باسىم ەكى ۇلتتىڭ ۇلتشىلدارى اراسالماعىن باعامدايدى.

سەرىك جاقسىلىقوۆ بيلىككە 25 جىل ىشىندە ەتنيكالىق ورىستاردى قازاق ەلىنىڭ ءبىر بولشەگىنە اينالدىرا المادى دەپ ورىندى كىنا تاعادى. ءوز كەزەگىندە ماقالا اۆتورلارى: «ناتسيونالنايا پوليتيكا سترويلاس نا پرينتسيپە مەجەتنيچەسكوگو سوگلاسيا ي پولۋچيلا نازۆانيە «ەدينستۆو ۆ منوگووبرازي». تاكايا پوليتيكا كوسۆەننو سپوسوبستۆوۆالا ۋكرەپلەنيۋ ەتنيچەسكوي يدەنتيفيكاتسي ۆ سووبششەستۆاح، ەە پريوريتەتۋ ناد گراجدانسكوي.

گوسۋدارستۆو ناپريامۋيۋ پوددەرجيۆاەت ەتنوكۋلتۋرنىە وبەدينەنيا. يز گوسۋدارستۆەننوگو بيۋدجەتا ۆىدەلياەتسيا فينانسيروۆانيە نا يح دەياتەلنوست. گوسۋدارستۆو وپلاچيۆاەت رابوتۋ تەح، كتو زانيماەتسيا ۋكرەپلەنيەم ەتنيچەسكوگو ساموسوزنانيا، چتو نە موجەت سپوسوبستۆوۆات ەدينوي ناتسيونالنوي سامويدەنتيفيكاتسي.

كرومە توگو، ناشە گوسۋدارستۆو نە وتكازىۆاەتسيا وت پراكتيكي رەگيستراتسي/فيكساتسي ەتنيچەسكوي پرينادلەجنوستي ۆ دوكۋمەنتاح، ۋدوستوۆەريايۋششيح ليچنوست گراجدانينا. داننايا پراكتيكا سوحرانيلاس سو ۆرەمەن سوۆەتسكوي سيستەمى، كوگدا ۆ پاسپورتە ۋكازىۆالاس ناتسيونالنوست گراجدانينا. تاكيم وبرازوم، ەتنوكۋلتۋرنايا يدەنتيچنوست سوزداەت پروتيۆوۆەس گراجدانسكوي يدەنتيچنوستي»، - دەپ بيلىك كۇتكەن ازاماتتىق قوعام قۇرىلۋدىڭ ورنىنا ءبىر-بىرىنە سورپاسى قوسىلمايتىن قازاقتان وزگە ورىس ءام ورىس ءتىلدى قيلى ەتنيكالىق قوعامداردىڭ قۇرىلعانىن العا تارتادى.

قر پرەزيدەنتى جانىنداعى قازاقستاندىق ستراتەگيالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتىنىڭ 2015 جىلى جۇرت اراسىندا جۇرگىزگەن «قازاقستان تۇرعىندارىنىڭ ازاماتتىق بىرەگەيلىگىنىڭ پروبلەمالارى مەن پەرسپەكتيۆالارى» اتتى ساۋالنامانىڭ «قازاقستان ازاماتى بولعانىڭىزدى ماقتان تۇتاسىز با؟» اتى ساۋالىنا بەرىلگەن جاۋاپقا كوز جۇگىرتەر بولساق:

قازاقتار ورىستار وزگە ۇلتتار جالپى
ءيا، قر ازاماتى بولعانىمدى ماقتان تۇتام 87,7% 51,6% 58,5% 68,7%
جوق، قر ازاماتى بولعانىمدى ماقتان تۇتپايمىن 1,8% 14,2% 17% 9,3%
كەيدە، قر ازاماتى بولعانىما ۇيالام 3,6% 9,8% 6,8% 6,6%
جاۋاپ بەرۋگە قينالام 6,8% 24,4% 17,6% 15,5%

وسىعان قاتىستى ۇجىمدىق ماقالا اۆتورلارى:

«سوتسيولوگ سچيتاەت، چتو وجيدانيا كازاحستانسكيح رۋسسكيح وت پوليتيچەسكوگو سويۋزا س روسسيەي وجيۆلياەت نەكوگدا گلاۆنىي ۆوپروس سامويدەنتيفيكاتسي رۋسسكويازىچنىح ۆ كازاحستانە: ناسكولكو وني چۋۆستۆۋيۋت سەبيا كازاحستانتسامي ي پريزنايۋت لي «نوۆۋيۋ» ۆلاست استانى، پريشەدشۋيۋ نا سمەنۋ پراۆلەنيۋ موسكۆى؟

زاششيتنيكي ينتەگراتسي ۆ رامكاح ەاەس چاستو ۋپوترەبليالي تاكيە فرازى، كاك «وبششايا سۋدبا نارودوۆ»، «يدەي ەۆرازيستۆا». پروتيۆنيكي جە گوۆوريات وب ۋگروزە نەزاۆيسيموستي ناتسي، و نەۋۆاجەني ك پامياتي جەرتۆ بوربى زا نەزاۆيسيموست ي تاك دالەە.»، - دەپ، ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق ينتەگراتسيانى جاقتاۋشىلار مەن وعان قارسىلاردىڭ كوكسەگەنى نە قازاقى، نە ورىستىق بىرگەيلىك ەكەنىن اشىپ ايتادى. وسى قاراما-قايشىلىقتىڭ تەرەڭدەۋىنەن قورىققان قازاق بيلىگىنىڭ جاساعان قادامىن ماقالا اۆتورلارى بىلايشا ۋاجدەيدى: «يمەننو پرەدوستەرەجەنيا ي نەسوگلاسيە كازاحسكيح ناتسيوناليستوۆ پروزۆۋچالي گرومچە ۆسەگو…  ۆلاست بىلا ۆىنۋجدەنا دەلات اكتسەنتى نا توم، چتو ينتەگراتسيا بۋدەت وگرانيچيۆاتسيا يسكليۋچيتەلنو سفەروي ەكونوميكي، ا پوليتيچەسكوي ينتەگراتسي نە پوسلەدۋەت».

الەۋمەتتانۋشى بۇدان ارى قاراي ءوز زەرتتەۋىنە قازاقستانداعى ورىستاردىڭ ەڭ وتە-موتە بەلسەدى وڭىرلەرىن وزەك ەتەدى. مىسالى رەتىندە 2015 جىلىعى مالىمەت بويىنشا وبىلىس تۇرعىندارىنىڭ 50 پايىزى قازاق ال، 36 پايىزى ورىس بولىپ سانالاتىن پاۆلوداردىڭ قازاقشا كەرەكۋ اتانۋىنا قاتىستى قارسىلىقتىڭ قاي جىلدارى قانشالىقتى ءوسىپ، ءورشىپ وتىرعانىن تسيفر تىلىمەن سويلەتەدى.

ماقالا اۆتورلارى دا 775 مىڭ 778 تۇرعىندارىنىڭ 380176 قازاق جانە 278846 ەتنيكالىق ورىس  بولىپ تابىلاتىن وڭىرگە قاتىستى ءوز پىكىرلەرىن العا تارتادى:

«پاۆلودارسكايا وبلاست وتنوسيتسيا ك گرۋپپە تەح رەگيونوۆ سترانى، گدە پروجيۆاەت وتنوسيتەلنو راۆنوە كوليچەستۆو كازاحوۆ ي رۋسسكيح. پري ەتوم، پاۆلودارسكايا وبلاست يمەەت پروتياجەننۋيۋ گرانيتسۋ س روسسيەي، ا گورود پاۆلودار ناحوديتسيا ۆ وتنوسيتەلنوي بليزوستي س ودنيم يز كرۋپنەيشيح روسسيسكيح گورودوۆ – ومسكوم. پو منەنيۋ ەكسپەرتوۆ، داننايا وبلاست ياۆلياەتسيا ودنيم يز مەست نايبولشەي اكتيۆنوستي رۋسسكيح، سلاۆيانسكيح ي كازاچيح ورگانيزاتسي.

تاك، نەسكولكو لەت نازاد ۆ گورودە پاۆلودار ينيتسياتيۆنىمي گرۋپپامي بىل ورگانيزوۆان شيروكوماسشتابنىي سبور پودپيسەي پروتيۆ يدەي پەرەيمەنوۆانيا نازۆانيا گورودا نا كازاحسكي يازىك – كەرەكۋ. ا ۆ 2000-ە گودى وبلاست بىلا مەستوم ۆىدۆيجەنيا وپپوزيتسيوننىح ليدەروۆ نا ۆىبوراح ۆ گوسۋدارستۆەننىە ورگانى رازنوگو ۋروۆنيا. كرومە توگو، پاۆلودارسكايا وبلاست ياۆلياەتسيا ودنيم يز ليديرۋيۋششيح رەگيونوۆ سترانى پو چيسلۋ ي وپىتۋ نەپراۆيتەلستۆەننىح ورگانيزاتسي».

ەندى وسى زەرتتەۋ ساۋالناماسىنا كىمدەر تارتىلدى سوعان قاتىستى ماقالا اۆتورلارى ءوز ويلارىن تومەندەگىدەي ءۋاجدايدى: «سوتسيولوگيچەسكي وپروس، كوتورىي پروۆوديلسيا ۆ ەتوي وبلاستي، يزۋچيل ۆزگليادى كازاحوۆ ي رۋسسكويازىچنىح جيتەلەي نا دۆۋح ۋروۆنياح: منەنيە پرەدستاۆيتەلەي ناتسيونالنىح دۆيجەني ي ورگانيزاتسي، ي منەنيە ريادوۆىح جيتەلەي. ينتەرۆيۋ پروۆوديليس سپەتسياليستامي مەجدۋنارودنىح پراۆوزاششيتنىح ورگانيزاتسي، جۋرناليستامي. ۆ  كاچەستۆە كليۋچەۆىح ينفورماتوروۆ بىلي پرەدستاۆيتەلي كازاحسكيح ي رۋسسكيح ناتسيونالنىح دۆيجەني ي ورگانيزاتسي.

پود ناتسيوناليستامي ۆ داننوم يسسلەدوۆاني پودرازۋمەۆاليس  ليۋدي، وتكرىتو گوۆورياششيە و سۆوەي پريۆەرجەننوستي يدەيام ناتسيونالنىح، ناتسيونالنو-پاتريوتيچەسكيح، ناتسيونالنو-كۋلتۋرنىح دۆيجەني ي ورگانيزاتسي.

دليا يزۋچەنيا منەنيا رۋسسكيح ناتسيوناليستوۆ بىلي پروۆەدەنى ينتەرۆيۋ س ليدەروم كازاچەگو وبەدينەنيا، ا تاكجە س ودنيم يز اكتيۆنىح چلەنوۆ سلاۆيانسكوگو ەتنوكۋلتۋرنوگو وبەدينەنيا.

سرەدي رەسپوندەنتوۆ، پرەدستاۆلياۆشيح منەنيا ناتسيوناليستوۆ (ي كازاحسكيح، ي رۋسسكيح), بىلي ليدەرى منەني، كوتورىە ۋچاستۆوۆالي ۆ رابوچيح گرۋپپاح اسسامبلەي نارودا كازاحستانا، چتو پوزۆولياەت س ۋۆەرەننوستيۋ گوۆوريت و توم، چتو يح ۆىسكازىۆانيا وتراجايۋت منەنيە پراۆوي، تراديتسيوناليستسكوي چاستي داننىح ەتنيچەسكيح گرۋپپ».

قازاق قوعامىنداعى ورىن العان قوسپوليارلىق ماسەلەسى

كسرو تارعان شاقتا ەتنيكالىق قازاقتار ءوز ەلىندە مۇلدەم ازشىلىقتا بولدى. تەك 2009 جىلعى ساناقتا عانا بارشا تۇرعىنداردىڭ 63% پايىزىن قۇراي الدى.

بۇل ارادا ەكى فاكتور ەسكەرىلۋى كەرەك. ءبىرىنشىسى – قازاقتاردىڭ اراسىندا ورىستارعا قاراعاندا تۋ كورسەتكىشىنىڭ جوعارعىلىعى مەن ورالمانداردىڭ تاريحي وتانىنا ورالۋى. ەكىنشىسى – 1990-2003 جىلدار ارالىعىندا ورىن العان ميگراتسيالىق پروتسەستە ورىس ءتىلدى 2,2 ميلليون ادام وزگە ەلدەرگە قونىس اۋداردى.

ودان ارى ماقالا اۆتورلارى: «ۆ تسەلوم پو رەسپۋبليكە ك 2015 گودۋ نا دوليۋ ەتنيچەسكيح كازاحوۆ پريحوديتسيا وكولو دۆۋح ترەتەي ناسەلەنيا، نا دوليۋ رۋسسكيح – وكولو ودنوي چەتۆەرتي.

پوسلە راسپادا سوۆەتسكوگو سويۋزا رۋسسكويازىچنوە ناسەلەنيە، بىۆشەە دو ەتوگو پراۆياششەي گرۋپپوي، دوۆولنو بىسترو  پەرەستالو بىت تاكوۆوي. يمەننو نا پەرۆىە گودى وبرەتەنيا كازاحستانوم نەزاۆيسيموستي پريحوديتسيا پيك ماسسوۆوگو وتتوكا رۋسسكويازىچنوگو ناسەلەنيا يز سترانى. حوتيا گلاۆنوي پريچينوي ماسشتابنوي ەميگراتسي پرينياتو سچيتات ەكونوميچەسكۋيۋ سيتۋاتسيۋ نا ۆسەي تەرريتوري بىۆشەگو سوۆەتسكوگو سويۋزا (ليۋدي پروستو يسكالي لۋچشيە ۋسلوۆيا جيزني), نەلزيا يسكليۋچات فاكتور  سامويدەنتيفيكاتسي رۋسسكويازىچنوگو ناسەلەنيا.

وني نە چۋۆستۆوۆالي سەبيا كازاحستانتسامي، ي ۆ كاكوم-تو سمىسلە، نە بىلي گوتوۆى ميريتسيا س نوۆىم دليا نيح ستاتۋسوم ەتنيچەسكوگو مەنشينستۆا. پەرەد ۆلاستيۋ ستويالا زاداچا ينتەگراتسي وبششەستۆا پود ەدينوي يدەنتيچنوستيۋ.

و سەرەزنوستي پروبلەمى كونسوليداتسي ناتسي گوۆوريت تو، چتو مەجناتسيونالنىە ۆوپروسى ۆىنوسيليس نا كونستيتۋتسيوننىي ۋروۆەن. ۆ نىنە دەيستۆۋيۋششەي كونستيتۋتسي رەسپۋبليكي كازاحستان، پرينياتوي ۆ 1995 گودۋ، سپۋستيا ۆسەگو دۆا گودا پوسلە پرينياتيا پەرۆوي كونستيتۋتسي س مومەنتا وبرەتەنيا نەزاۆيسيموستي، كرومە ۆسەگو پروچەگو يزمەنەنيا كوسنۋليس كازاحسكوگو ي رۋسسكوگو يازىكوۆ. زا پوسلەدنيم بىل زاكرەپلەن ستاتۋس وفيتسيالنوگو يازىكا، كوتورىي ۋپوترەبلياەتسيا ۆ گوسۋدارستۆەننىح ورگاناح ي ورگاناح مەستنوگو ساموۋپراۆلەنيا ناراۆنە س كازاحسكيم يازىكوم. تاكجە ۆ نوۆوي كونستيتۋتسي وتكازاليس وت تاكيح فورمۋليروۆوك، كاك «گوسۋدارستۆووبرازۋيۋششايا ناتسيا»، «كازاحستان – ەتو گوسۋدارستۆو سامووپرەدەليۆشەيسيا كازاحسكوي ناتسي» دەيدى.

وسى سوزگە دالەل رەتىندە اۆتورلار تومەندەگىدەي پىكىرىن العا تارتادى:

«ۆ 1994 گودۋ بىلو پرينياتو رەشەنيە و پەرەنوسە ستوليتسى رەسپۋبليكي يز الماتى ۆ سەۆەرنۋيۋ چاست سترانى. پو منەنيۋ اناليتيكوۆ، ودنيم يز سووبراجەني، ستوياۆشيح زا ەتيم رەشەنيەم، ياۆلياەتسيا سترەملەنيە سۆيازات يۋگ س سەۆەروم، ەكونوميچەسكي تياگوتەيۋششيم ك سيبيرسكيم گورودام روسسي، سپوسوبستۆوۆات ۋۆەليچەنيۋ دولي ەتنيچەسكيح كازاحوۆ ۆ سەۆەرنىح ي تسەنترالنىح رايوناح سترانى».

وسى ماقالاداعى باستى ماسەلە ەاەس-ءتى قازاق جانە ورىس ۇلتشىلارى قالاي قابىلداۋى توڭىرەگىندە شوعىرلانعان سوعان كەزەك بەرەيىك.

«يتاك، ينتەرۆيۋ س جيتەليامي پاۆلودارا دەمونستريرۋيۋت سۋششەستۆەننىە رازليچيا ۆ يح وجيدانياح، سۆيازاننىح س ەۆرازيسكوي ينتەگراتسيەي. ناتسيوناليستى س وبەيح ستورون ۋجە زانيمايۋت پروتيۆوپولوجنىە پوزيتسي ۆ وتنوشەني ەاەس: كازاحي – پروتيۆ گلۋبوكوي ينتەگراتسي، رۋسسكيە – زا.

وتپراۆنوي توچكوي راسسۋجدەني كازاحسكيح ناتسيوناليستوۆ ياۆلياەتسيا نەدوۆەريە ك روسسي. وني ۆ وپرەدەلەننوي مەرە پريزنايۋت پوتەنتسيالنىە ەكونوميچەسكيە ۆىگودى، كوتورىە نەسەت ۆ سەبە ينتەگراتسيا، ناپريمەر، دوستۋپ ك روسسيسكيم ي بەلورۋسسكيم رىنكام سبىتا، ۋپروششەنيە پەرەدۆيجەنيا چەرەز گرانيتسى، نو پري ەتوم سچيتايۋت، چتو تەح جە ۋسلوۆي موجنو دوستيچ چەرەز دۆۋستوروننيە سوگلاشەنيا مەجدۋ ەتيمي جە سترانامي. سووتۆەتستۆەننو، پو يح منەنيۋ، نەت نەوبحوديموستي سوزداۆات سويۋز تولكو رادي ەكونوميچەسكيح ۆىگود. «ۆسە ەتو [دوستۋپ ك رىنكۋ رف ي بەلورۋسسي، وتكرىتىە گرانيتسى] ۋجە تاك ەست. زاچەم توگدا نۋجەن سويۋز؟» - سچيتاەت ودين يز پرەدستاۆيتەلەي كازاحسكوگو ناتسيونالنوگو دۆيجەنيا.

دليا كازاحسكيح ناتسيوناليستوۆ ەۆرازيسكي ەكونوميچەسكي سويۋز – ەتو ۆوزۆراششەنيە كازاحستانا پود ۋپراۆلەنيە موسكۆوي، ي گلاۆنىي موتيۆ، ستوياششي زا ەگو سوزدانيەم، زاكليۋچاەتسيا ۆ رەۆانشيستسكيح ۋسترەملەنياح روسسي، ەە پوپىتكاح ۋكرەپيت ۆليانيە نا پوستسوۆەتسكوم پروسترانستۆە.

گلاۆنىم نەگاتيۆنىم ۆوزدەيستۆيەم، كوتورىم، پو منەنيۋ ناتسيوناليستوۆ، گروزيت ەاەس، ياۆلياەتسيا وستانوۆكا پروتسەسسا ينتەگراتسي ەدينوي ناتسي. ۆ پەرۆۋيۋ وچەرەد پوستراداەت كازاحسكي يازىك، وتنوشەنيە ك كوتورومۋ زا گودى نەزاۆيسيموستي پوستەپەننو مەنيالوس ۆ لۋچشۋيۋ ستورونۋ. «ۆ پوسلەدنيە گودى موجنو بىلو نابليۋدات ۆسە بولشە پريمەروۆ، كوگدا ۆ رۋسسكويازىچنىح سەمياح وتداۆالي دەتەي ۆ كازاحسكيە شكولى. تەپەر ەتا تەندەنتسيا وستانوۆيتسيا»، - سچيتاەت پرەدستاۆيتەل كازاحسكيح ناتسيوناليستوۆ.

سەرەزنوست ۋگروزى تاكوگو ۆوزدەيستۆيا رەسپوندەنت سۆيازىۆاەت سو سلابوي ناتسيونالنوي ي يازىكوۆوي پوليتيكوي كازاحستانسكيح ۆلاستەي ۆ رەگيوناح. «ۆ كازاحستانە دو سيح پور نە ستەرلي پريزناكي سوۆەتسكوي يدەولوگي. ۆ سرەدنيح شكولاح سەۆەرنوگو كازاحستانا دو سيح پور دەتي نوسيات فورمۋ سوۆەتسكوگو وبرازتسا، حوتيا ۆ يۋجنىح گوروداح ەتوگو ۋجە داۆنو نەت. تام داجە وتمەچايۋتسيا سوۆەتسكيە پرازدنيكي»، - گوۆوريت ەكسپەرت.

نەگاتيۆنوە ۆوزدەيستۆيە نا ينتەگراتسيۋ كازاحستانسكوگو وبششەستۆا ناچنەت وكازىۆات نابليۋدايۋششيسيا روست اكتيۆنوستي وبششەستۆەننىح ورگانيزاتسي ەتنوكۋلتۋرنوي ناپراۆلەننوستي، كوتورىي سۆيازان س دەيستۆيەم روسسيسكيح پروگرامم. ناپريمەر، ۆ 2015 گودۋ نا تەرريتوري سترانى ناچال دەيستۆوۆات تسەنتر «رۋسسكي يازىك ي كۋلتۋرا»، ۆ وتكرىتي كوتوروگو پرينيمال ۋچاستيە گەنەرالنىي كونسۋل رف» دەيدى.

بۇدان بولەك ورىس جانە سلاۆيان ۇلتتىق بىرلەستىكتەرى ەۋرازيالىق وداقتىڭ قۇرىلۋىن تولىق قولداپ، وسى باعىتتاعى ينتەگراتسيا ءبىر عانا ەكونوميكامەن شەكتەلىپ قالماۋى كەرەك دەپ سانايدى. ءارى بۇل وداق باتىس پەن اقش سىرتقى قاۋپىنە قارسى تۇرۋعا ءتيىس دەگەن ويدا. وداققا كىرگەن ەلدەردىڭ مادەنيەتى مەن دۇنيەتانىمى ءبىر-بىرىنە جاقىن بولعاندىقتان ورىس الەمىمەن  ولاردىڭ اسسيميلياتسيالانۋ پروتسەسىنىڭ تەزىرەك جۇرگەنىن حوش كورەدى.

وسى ورايدا ماقالا اۆتورلارى ءوز ويلارىن وسى ماسەلەگە قاتىستى: «نەوبحوديموست زاششيششاتسيا وت زاپادا ياۆلياەتسيا گلاۆنىم ارگۋمەنتوم، كوتورىي يسپولزۋيۋت رۋسسكيە ناتسيوناليستى دليا وبوسنوۆانيا ينتەگراتسي. وني سچيتايۋت، چتو سشا ي ەس نامەرەنى رازرۋشيت روسسيۋ ي ەە سويۋزنيكوۆ، ي وبەدينەنيە ۆوكرۋگ روسسيسكوي فەدەراتسي ياۆلياەتسيا «ەدينستۆەننىم سپوسوبوم ۆىجيت».

ۆ ەتوم ارگۋمەنتە ياۆنو پروسلەجيۆاەتسيا سكلوننوست پروەتسيروۆات ۆنەشنيە ۋگروزى روسسي نا كازاحستان يلي داجە ۆوسپرينيمات ۆراگوۆ روسسي كاك سۆويح ۆراگوۆ.

كازاحسكيە ناتسيوناليستى سوگلاسنى س ينتەگراتسيەي ۆ ەاەس تولكو پري ۋسلوۆي ەە وگرانيچەننوستي ەكونوميچەسكوي سفەروي، پريچەم وتكاز وت ناتسيونالنوي ۆاليۋتى يسكليۋچاەتسيا. دليا نيح كاتەگوريچەسكي نەپريەملەما ەدينايا ارميا، ۆۆەدەنيە ۆتوروگو گوسۋدارستۆەننوگو يازىكا. ا دليا رۋسسكيح ناتسيوناليستوۆ يمەننو ەتي شاگي ياۆليايۋتسيا پرودولجەنيەم ينتەگراتسي ۆ ەاەس» دەپ تۇيىندەيدى.

اۆتور وسى ساۋالناماسىن جۇرگىزگەن كەزدە قويعان «وداقتىڭ بىرىككەن ارمياسىنا» قاتىستى ساۋالىن ورىس ۇلتىنىڭ ەر ازاماتتارىنىڭ باسىم كوپشىلىگى مەن تەك ايەلدەر قاۋىمى جاقتاپ شىقسا، قازاقتىڭ ەر ازاماتتارى جەكە اسكەردەن باس تارتۋ تاۋەلسىزدىكتەن ايىرىلۋ دەپ اشىپ ايتقان ەكەن.

ۇلت ارازدىعىنىڭ ءورشۋى قاقىندا

زەرتتەۋشى ءوزى جۇرگىزگەن توپتىق ديسكۋسسيالاردا ۇلت ارازدىعىنىڭ ءورشۋى قاقىندا «ءۇشىنشى تاراپقا» بايلانىستى قازاق-ورىس كوزقاراستارى اراسىنداعى ايىرماشىلىقتى العا تارتادى. قازاقتار «ءۇشىنشى تاراپقا» ورىس مۇددەسى تاپتالۋدا دەپ قازاق ەلىنە تاپ بەرۋگە دايىن كرەملدى جاتقىزسا، ورىستار ءوز كەزەگىندە اقش باستاعان باتىستىڭ ارالاسىپ، وڭتۇستىك پەن باتىس قازاقتارىنىڭ رەسەيگە قارسى قولتىعىنا سۋ بۇركۋ مۇمكىندىگىن ءسوز ەتىپتى.

«پو منەنيۋ جە ۋچاستنيكوۆ رۋسسكيح گرۋپپ، مەجناتسيونالنۋيۋ سيتۋاتسيۋ موگۋت دەستابيليزيروۆات زاپاد ي كازاحستانسكيە «يۋجانە». پود پەرۆىم پونيمايۋتسيا سشا ي يح ەۆروپەيسكيە سويۋزنيكي، پود ۆتورىمي – كازاحي-ناتسيوناليستى يز يۋجنىح رەگيونوۆ سترانى. تو ەست زدەس پروسلەجيۆاەتسيا پولنايا انالوگيا س روسسيسكوي ينتەرپرەتاتسيەي ۋكراينسكوگو كونفليكتا: ۋكراينسكيە ناتسيوناليستى، پروۆوتسيرۋەمىە زاپادوم، نە وستاۆيلي ۆىبورا رۋسسكيم.

دليا جيتەلەي پاۆلودارا بىت ۆ سوستاۆە ەاەس وزناچاەت «بىت ۆمەستە س روسسيەي»، تو ەست ەۆرازيسكايا ينتەگراتسيا پو سمىسلۋ ۆوسپرينيماەتسيا كاك ينتەگراتسيا س روسسيەي». مىنە، وسى تىعىرىقتان شىعۋ جولىنا قاتىستى زەرتتەۋشى ءۇش نۇسقا ۇسىنادى:

پەرۆىي: پروۆوديت پوليتيكۋ - «ەدينستۆو ۆ منوگووبرازي». ەە سۋت بليزكا ك يدەە پوليتيكي مۋلتيكۋلتۋراليزما، كوگدا ۆسە ەتنيچەسكيە گرۋپپى، پروجيۆايۋششيە ۆ كازاحستانە، ميرنو سوسۋششەستۆۋيۋت، سوحرانيايا سۆويۋ ساموبىتنۋيۋ ەتنوكۋلتۋرنۋيۋ يدەنتيچنوست. داننىي پودحود ك ينتەگراتسي وبششەستۆا، پەرەجيۆايۋششەگو ەتاپ ستانوۆلەنيا، وسنوۆان نا ۋبەجدەني و توم، چتو يمەننو ۆوليا كازاحسكوگو نارودا سدەلالا ۆوزموجنوي نەزاۆيسيموست رەسپۋبليكي. سووتۆەتستۆەننو، سيلنايا ەتنيچەسكايا سامويدەنتيفيكاتسيا كازاحوۆ ياۆلياەتسيا گلاۆنىم رەسۋرسوم كازاحستانسكوگو پاتريوتيزما. ەتو ياۆلياەتسيا وبوسنوۆانيەم دليا وسوبوگو ستاتۋسا كازاحسكوگو ەتنوسا.

پري ەتوم، ەتنوكۋلتۋرنىە وبەدينەنيا يگرايۋت رول لەگيتيمنوگو كانالا ۆىراجەنيا ينتەرەسوۆ ەتنيچەسكيح گرۋپپ. ودنوۆرەمەننو گوسۋدارستۆو يسپولزۋەت ەتوت رەسۋرس دليا كونتروليا مەجناتسيونالنىح وتنوشەني. تاكيە وبەدينەنيا پولۋچايۋت زناچيتەلنۋيۋ گوسۋدارستۆەننۋيۋ پوددەرجكۋ (ناپريمەر، فينانسيروۆانيە) نا سۆويۋ دەياتەلنوست.

نو! سۋديا پو رەزۋلتاتام پروۆەدەننىح فوكۋس-گرۋپپ، منوگيح كازاحستانسكيح رۋسسكيح موجنو وتنەستي، سكورەە، ك پاتريوتام روسسي، چەم ك پاتريوتام كازاحستانا. ەدينستۆو ناتسي، سكورەە، نومينالنوە. تاكوۆ ەففەكت پوليتيكي «ەدينستۆا ۆ منوگووبرازي».

ۆاريانت ۆتوروي: التەرناتيۆوي تەكۋششەي پوليتيكە موجەت ستات ۆاريانت، كوتورىي پرەدپولاگاەت سوزدانيە ەففەكتيۆنىح مەحانيزموۆ وبەسپەچەنيا پروپورتسيونالنوگو پرەدستاۆيتەلستۆا وتنوسيتەلنو كرۋپنىح ەتنيچەسكيح گرۋپپ ۆو ۆلاستي س تسەليۋ يح پولنوتسەننوي ينتەگراتسي ۆ پوليتيچەسكۋيۋ سيستەمۋ. تاكايا پوليتيكا پرەدپولاگاەت وتكاز وت وسوبوگو ستاتۋسا كازاحسكوگو ەتنوسا. ناپريمەر، وتكاز وت پروگراممى ستيمۋليروۆانيا رەپاترياتسي كازاحوۆ.

رەاليزاتسيا تاكوي پوليتيكي پوترەبۋەت ۆنەسەنيا يزمەنەني ۆو منوگيە زاكونى، ۆكليۋچايا وسنوۆنىە زاكونى، ناپريمەر، زاكونى رك «و گراجدانستۆە رەسپۋبليكي كازاحستان»، «و ميگراتسي»، «و ۆىبوراح»، «و جيليششنىح وتنوشەنياح» ي منوگيە درۋگيە.

ترەتي ۆاريانت: درۋگوي التەرناتيۆوي تەكۋششەي پوليتيكە موجەت بىت ۆاريانت پوليتيكي، كوتورىي پرەدپولاگاەت وتكاز وت نەپوسرەدستۆەننوگو ۋچاستيا گوسۋدارستۆا ۆ ەتنوكۋلتۋرنوي جيزني وبششەستۆا، وتكاز وت پراكتيكي گوسۋدارستۆەننوي پوددەرجكي كۋلتۋرنوي ساموبىتنوستي ەتنيچەسكيح گرۋپپ. سۋت ەتوگو ۆاريانتا زاكليۋچاەتسيا ۆ توم، چتوبى پەرەناپراۆيت رەسۋرسى (فينانسوۆىە، ينتەللەكتۋالنىە) س پوددەرجكي كۋلتۋرنوي ساموبىتنوستي ەتنيچەسكيح گرۋپپ نا رازۆيتيە وبششەكازاحستانسكوي گراجدانسكوي يدەنتيچنوستي. ترۋدنو سترويت وبششەكازاحستانسكۋيۋ يدەنتيچنوست، ودنوۆرەمەننو پووششريايا ي پودچەركيۆايا ەتنوكۋلتۋرنىە رازليچيا.

كليۋچەۆىم وتليچيەم ەتوگو ۆاريانتا وت پرەدىدۋششەگو ياۆلياەتسيا تو، چتو ون نە پرەدپولاگاەت ۆ كورنە مەنيات گوسۋدارستۆەننۋيۋ ناتسيونالنۋيۋ پوليتيكۋ. رەچ يدەت وب يزمەنەني اكتسەنتوۆ ۆ سلوجيۆشەيسيا پوليتيكە.

ءتۇيىن

بىزدەن كوپتەگەن ۇلتتىق ماڭىزى بار زەرتتەۋلەر جاسىرىلىپ كەلدى. ءبىر وكىنىشتىسى ماقالا اۆتورلارى كەلتىرگەن الەۋمەتتانۋشى سەرىك جاقسىلىقوۆتىڭ «...سپوسوبستۆۋيۋششيم رازۆيتيۋ گراجدانسكوي يدەنتيچنوستي، موگ بى ستات وتكاز وت پرياموگو گوسۋدارستۆەننوگو فينانسيروۆانيا دەياتەلنوستي ەتنوكۋلتۋرنىح وبششەستۆەننىح وبەدينەني. سوتسيولوگ وبياسنياەت نەوبحوديموست تاكوگو شاگا تەم، چتو ۋ ناس نارۋشاەتسيا پرينتسيپ سپراۆەدليۆوگو راسپرەدەلەنيا فينانسوۆ: «دوستاتوچنو ۋپوميانۋت كوليچەستۆو ەتنوسوۆ، فيگۋريرۋيۋششيح ۆ وفيتسيالنوي ستاتيستيكە، چتوبى پودۆەرگنۋت سومنەنيۋ رەالنوە سوبليۋدەنيە پرينتسيپا راۆەنستۆا ۆ راسپرەدەلەني فينانسيروۆانيا مەجدۋ ەتنوكۋلتۋرنىمي وبەدينەنيامي».

«ۆ سترانە پروجيۆايۋت درۋگيە ەتنوكۋلتۋرنىە گرۋپپى، چيسلەننوست كوتورىح نە سيلنو وتستاەت وت چيسلەننوستي تەح گرۋپپ، كوتورىە پولۋچيلي پرەروگاتيۆۋ سودەرجانيا تەاترا يلي گازەتى نا گوسۋدارستۆەننىە سرەدستۆا»، دەگەن سوزىنە كەشەگى بيلىكتىڭ قۇلاق اسپاعانى. بۇگىنگى بيلىك وسىنداي دۇنيەلەردى قاعىس قالدىرمايتىن شىعار. وزگە ۇلتتاردىڭ مادەنيەتى مەن باق دامۋى ءۇشىن قانشا ءبولىنىپ كەلسە، ورىس ۇلتىنا سانىنىڭ كوپتىگىنە قاراماي سونشا بولىنسە دەگەن تىلەك ءار قازاقتىڭ كوكەيىندە ءجۇر.

ءابىل-سەرىك ابىلقاسىمۇلى

Abai.kz

27 پىكىر

ۇزدىك ماتەريالدار

العىس ايتۋ كۇنى

العىس ايتۋ كۇنى جانە ونىڭ شىعۋ تاريحى

جومارتبەك نۇرمان 1562
الاشوردا

قوجانوۆ مەجەلەۋ ناۋقانىندا (جالعاسى)

بەيبىت قويشىباەۆ 2256
عيبىرات

قايسار رۋحتى عازيز جان

مۇحتار قۇل-مۇحاممەد 3523