ۇلتتىق قۇندىلىق – ۇلتتىڭ تىرەگى. سول تىرەكتى ارقاۋ ەتەتىن ءار ۇرپاقتىڭ ءومىر سۇرگەن ۋاقىتىنا قاراي وزىنە جۇكتەلەتىن تاريحي ەنشىسى بولادى. اعا ۇرپاق سوعان ادال بولۋى ارقىلى كەلەشەك ۇرپاقتىڭ اداسپاي ءومىر سۇرۋىنە جول اشىپ،  باعىت-باعدارىن دا ايقىنداپ بەرىپ وتىرادى. ال قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ اسىلى – اتا-انانى ارداقتاۋ، ۇلكەندى سىيلاۋ، كىشىگە قۇرمەت كورسەتىپ، ەل ءداستۇرىن ساقتاۋ. تەك بۇل ۇرپاقتان ۇرپاققا مۇرتى بۇزىلماي اۋىسسا عانا سول ۇلتتىڭ ۇلتتىق قۇندىلىعى ساقتالعانى.

ولاي دەيتىنىمىز، ءبىزدىڭ اتا-بابامىزدىڭ ءومىرى ونەگەلى وربىگەنى بەلگىلى. بۇعان ەشكىمنىڭ تالاسى بولا قويماس. بىراق قازىرگى ءومىرىمىزدىڭ كۇيىن ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ جالعاسۋى دەپ تە ەشكىم ايتا الماس. ۇلتتىق قۇندىلىق جوعالعان جەردە قۋانىش تا، شاتتىق تا، بولاشاققا دەگەن سەنىم دە ازايا تۇسەدى. شاتتىق بولماعان جەردە مول بايلىقتان نە قايىر؟ ءتىپتى سول بايلىقتىڭ ءوزى ۇلتتىق قۇندىلىق جوق جەردە قايعىعا اينالۋى دا عاجاپ ەمەس. ماسەلەن، اقش-تا ميللياردەرلەر سانى بىرتىندەپ كوبەيىپ كەلەدى. 2010 جىلى ولاردىڭ سانى 490 بولسا، 2017 جىلى 747-گە جەتىپتى. ولاردىڭ جيعان-تەرگەن بايلىعىنىڭ كوپتىگى سونشا، ول تەك بالالارى مەن نەمەرەلەرىنە عانا ەمەس، سونىمەن قاتار شوبەرەلەرىنە، شوپشەكتەرىنە، ءتىپتى نەمەنەلەرىنە دە جەتىپ، ارتىلادى. ال ولار وسى بايلىقتارىنىڭ مولدىعىنا بايلانىستى دامىعان مەديتسينانىڭ جەتىستىكتەرىن  پايدالانىپ، 100 جاسقا دەيىن ءومىر ءسۇرۋدى كوزدەيدى. سوندىقتان بۇل بايلار وزدەرىنىڭ مۇلىكتەرى مەن كومپانيالارىن ومىرلەرىنىڭ سوڭعى ساعاتى سوققانشا قاداعالاپ وتىرماقشى. ويتكەنى ولار بۇل دۇنيە-مۇلىكتەرىنەن كوز جازىپ قالۋعا قورقادى ەكەن. يا ولاردىڭ ءبارىنىڭ بويلارىن ۇرەي بيلەپ الىپتى. نەگە دەيسىز بە؟ ايتايىق. كوپشىلىگىنىڭ ۇرپاقتارى ولاردىڭ قولىنان بايلىق قاشان تايادى دەپ اسىعا كۇتىپ وتىرعان كورىنەدى. ۇزاق جاساعاندارىنا شىدامدارى جەتپەي، سوسىن قارتايعان اتا-انالارىن سونشاما بايلىقتى يگەرۋگە قابىلەتسىز، جارامسىز دەپ سوتقا سۇيرەيدى ەكەن. ال بايلارعا وزدەرىنىڭ بايلىقتارىن، ياعني وراسان مول دۇنيە-مۇلىكتەرىن ءالى دە يگەرىپ وتىرۋعا قابىلەتتەرى جەتەتىندەرىن ۇنەمى دالەلدەۋلەرىنە تۋرا كەلەدى. وسىلايشا وراسان باي ادامدار مەن ولاردىڭ جاقىن تۋعان-تۋىستارىنىڭ اراسىندا مول دۇنيەگە كوز الارتقان كۇرەس اشىق كەتكەن. تەك جوعارىدا اتالعان بايلاردىڭ 18%-ى عانا ەگەر كوز جۇمىپ جاتقان جاعدايدا دۇنيە-مۇلىكتەرى كىمگە بەرىلەتىندىگى جونىندە ناقتى جازىپ قويىپتى. بىرقاتارى بالالارىنا ەمەس، وزگە كومپانياعا بايلىقتارىن ساقتاۋعا سەنىم حات جازعان ەكەن.

كوردىڭىز بە، بۇل بايلاردىڭ قارتايعاندا بالالارىنا، نەمەرەلەرىنە سۇيەۋ ارتىپ، ءومىرىن قولدارىنا تاپسىرۋعا سەنىمى دە قالماعان. ال ەندى ولاردىڭ اجالىن كۇتكەن تۋما-تۋىسقاندارىنىڭ اراسىندا بىرگە بولۋدىڭ قانداي قۋانىش، شاتتىعى بار دەيسىز. شاتتىق جوق جەردە نەندەي بايلىعىڭىز دا،  قۋانىش سىيلار اق كوڭىلدىڭ ورنىن باسا المايدى. سوندىقتان ۇرپاعىنىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارمەن تاربيەلەنۋىنە ءمان بەرگەن اتا-بابامىزدىڭ ءومىرى – رۋحاني  بايلىقتىڭ كوزى بەكەر ايتپايمىز. قارتايعان اتا-انانى اجالى جەتكەنشە ماپەلەپ كۇتۋ، سىيلاۋ، قۇرمەتتەۋ – اتا-بابامىزدان بىزگە جەتكەن باعا جەتپەس قۇندىلىق. ال ونى جوعالتىپ، بايلىقتى قاراقان باسىنىڭ قامى ءۇشىن عانا جيىپ قويۋدىڭ ارتى جالعىزدىق پەن قاسىرەتكە سوقتىرادى. بۇدان ساقتانۋدىڭ جولىن تۇسىندىرە كەلگەن اباي اتامىز بار قازاقتىڭ قامىن ويلاپ كەزىندە دە، قازىرگى دە ۇلتتىق قۇندىلىقتان اجىراعان جاندارعا قاراتا ايتقانداي: «بۇل جاسقا كەلگەنشە جاقسى وتكىزدىك پە، جامان وتكىزدىك پە، ايتەۋىر ءبىرتالاي ءومىرىمىزدى وتكىزدىك: الىستىق، جۇلىستىق، ايتىستىق، تارتىستىق - اۋرەشىلىكتى كورە-كورە كەلدىك. ەندى جەر ورتاسى جاسقا كەلدىك: قاجىدىق، جالىقتىق; قىلىپ جۇرگەن ءىسىمىزدىڭ بايانسىزىن، بايلاۋسىزىن كوردىك، ءبارى قورشىلىق ەكەنىن بىلدىك. ال ەندى قالعان ءومىرىمىزدى قايتىپ، نە قىلىپ وتكىزەمىز؟ سونى تابا الماي ءوزىم دە قايرانمىن» دەگەن ەكەن.

جوعارىدا اتالعان ۇلتتىق قۇندىلىقتاردان اجىراعان جانداردىڭ «قالعان ءومىرىمىزدى قايتىپ، نە قىلىپ وتكىزەمىز» دەپ ويلانعانى ءجون. ايتپەسە شەن-شەكپەن ءۇشىن اردى دا، باردى دا ساتىپ جالعان اتاق قۋ ۇرپاققا مۇرا بولمايدى. ءتىپتى بار بايلىق تا كوڭىلدىڭ جايما-شۋاق شاتتىعىنا جەتكىزە المايدى ەكەن. وعان جۇرت اراسىندا ايتىلاتىن مىنا ءبىر اڭىز اڭگىمە ابدەن دالەل مە دەيمىز. ۇيىنەن قۋانىش تابا الماعان سوڭ، الاڭسىز شالتتىقتى اڭساعان ءبىر باي كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە قورجىنىن بار التىنىنا تولتىرىپ الىپ، شاتتىق ىزدەپ جولعا شىعىپتى. تاۋ اسىپ، تاس باسسا دا ءوزى ىزدەگەن دۇنيەسىن تابا الماپتى. ونىڭ ۇستىنە قورجىن تولى التىنى ونىڭ جولداعى اۋرەشىلىكتەرىن بارىنشا كوبەيتىپ، قارس ادىم اتتاپ باسۋ مۇڭعا اينالعان ەكەن. سودان التىنىن ارقالاپ، اندا بارسا دا، مىندا كەلسە دە ۇيقىسىز تۇندەر مەن مازاسىز كۇندەردەن ابدەن قالجىراپتى. ءبىر كۇنى بار التىنىن ارقالاپ كەلە جاتقاندا جايباراقات جۇمىسىن ىستەپ، كوڭىلدەنە ءان سالىپ جۇرگەن ءبىر شارۋاعا كەزدەسەدى: «ءاي، شارۋا، سەن نەتكەن كوڭىلدىسىڭ؟ مەن سول كوڭىلدى ءومىردى ىزدەپ التىن تولى قورجىن ارقالاپ جۇرسەم دە، تابا المادىم. ونىڭ سىرى نەدە؟» دەپتى ەنتىگىپ. سوندا شارۋا قارقىلداپ كۇلىپ: «شاتتىقتى تاپقىڭ كەلسە، ارقاڭداعى جۇگىڭنەن قۇتىل» دەپتى.

يا التىن ارقالاعاننىڭ ءبارى باي شىعار، بىراق ۇلتتىق قۇندىلىقتار جوعالعان جەردە ولاردىڭ ءومىرىنىڭ نە ءمانى بار؟ تەگىمىزگە تارتپاساق، تەكتىلىك قايدان شىقسىن؟ ادامنىڭ ەڭ باقىتتى شاعى ءوزىنىڭ باياندى ءومىرىنىڭ ناتيجەسىن كورىپ، بالاسىن، نەمەرەسىن، جەتسە شوبەرەسىن جەتىلدىرۋ جەمىسىن تاتۋى. سولاردىڭ اتا، اجە دەگەن ىستىق سوزدەرى مەن سىڭعىرلاعان شات كۇلكىلەرىن ەستۋ، ءسويتىپ ولاردىڭ دا بار ءومىرى باقىتتى بولۋى ءۇشىن ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى بويلارىنا ءسىڭىرۋ. سوندىقتان دا اقتامبەردى جىراۋ: «بالا بەرسە تەزىنەن، پىرلەردىڭ بىتسە دەمىنەن، شىلتەننىڭ ءتيىپ شىلاۋى، ارتىلىپ تۋسا وزىمنەن!» دەپ بەكەر ايتپاعان عوي.

الەكساندر تاسبولات

Abai.kz