«ءبىر كۋرستان ەكى مينيستر شىقتى، قۇتتى بولسىن» دەپ جاتقان تىلەكتەستىڭ ءسوزىن قۇلاعىمىز شالىپ قالدى. مەڭزەپ وتىرعانىنىڭ ءبىرى - قر مادەنيەت ءمينيسترى مۇحتار قۇل-مۇحاممەد  بولسا، ەكىنشىسى - جاقىندا عانا «قازاقستان» رەسپۋبليكالىق تەلەراديو كورپوراتسياسى» اق باسقارما توراعاسى بولىپ تاعايىندالعان نۇرجان مۇحامەدجانوۆا.  راسىمەن دە قازاقستان ۇلتتىق تەلەارناسىنىڭ باسشىسى بولۋ بەينەلەپ ايتقاندا مينيستر دارەجەسىمەن پارا-پار قىزمەت. قالاي دەسەڭىز دە، قازاقستان ۇلتتىق تەلەارناسى قازاقتىلدى ارنالاردىڭ ماڭدايالدىندا تۇر. ونىڭ ۇستىنە اتالعان قۇرىلىمعا قازاق راديوسى دا باعىنادى. قازاقتىلدى تەلەارنالار سىنالىپ جاتسا، تاياقتىڭ ءبىر ۇشى  ۇلتتىق ارناعا كەلىپ تيەتىنى سوندىقتان. ال بۇل ارنانىڭ سىننان كوز اشقان كەزى سيرەك.

«ءبىر كۋرستان ەكى مينيستر شىقتى، قۇتتى بولسىن» دەپ جاتقان تىلەكتەستىڭ ءسوزىن قۇلاعىمىز شالىپ قالدى. مەڭزەپ وتىرعانىنىڭ ءبىرى - قر مادەنيەت ءمينيسترى مۇحتار قۇل-مۇحاممەد  بولسا، ەكىنشىسى - جاقىندا عانا «قازاقستان» رەسپۋبليكالىق تەلەراديو كورپوراتسياسى» اق باسقارما توراعاسى بولىپ تاعايىندالعان نۇرجان مۇحامەدجانوۆا.  راسىمەن دە قازاقستان ۇلتتىق تەلەارناسىنىڭ باسشىسى بولۋ بەينەلەپ ايتقاندا مينيستر دارەجەسىمەن پارا-پار قىزمەت. قالاي دەسەڭىز دە، قازاقستان ۇلتتىق تەلەارناسى قازاقتىلدى ارنالاردىڭ ماڭدايالدىندا تۇر. ونىڭ ۇستىنە اتالعان قۇرىلىمعا قازاق راديوسى دا باعىنادى. قازاقتىلدى تەلەارنالار سىنالىپ جاتسا، تاياقتىڭ ءبىر ۇشى  ۇلتتىق ارناعا كەلىپ تيەتىنى سوندىقتان. ال بۇل ارنانىڭ سىننان كوز اشقان كەزى سيرەك.

سوڭعى كەزدە بۇل جەرگە باسشى قۇتايماي-اق قويدى. سودان بولسا كەرەك «وڭتۇستىكتى باسقارۋ وڭاي ەمەس» دەگەن سىندى قاڭعىعان ءبىر تىركەس ۇلتتىق ارناعا دا جابىستى. الايدا بيلىك ۇلتتىق ارنانىڭ ورنىن باعالاي الماي وتىرعان جوق. قايتا اسىرا باعالاعاننان دا كەي تۇستا ۇتىلىپ جۇرگەن سياقتى. ايتپەسە ارنانى باسقارۋعا كاسىبي ماماندى ەمەس، زيالى ورتادا ستاتۋسى جوعارى ادامداردى نەگە جىبەرە بەردى؟ ءارىسىن بىلاي قويعاندا، تاۋەلسىزدىك العان جىلداردان بەرى تەلەارنا باسشىلىعىندا ساعات اشىمباەۆ، شەرحان مۇرتازا، اشىربەك كوپىشەۆتەر وتىردى.  ودان ءلايلا بەكەتوۆا، ەرلان ساتىبالديەۆ، ەسەتجان قوسۋباەۆتار باسشى بولدى. بەرىدەگى  عالىم دوسكەن  دە وسال ادام ەمەس، مىسالى. تەلەارنانىڭ ءوز ىشىنەن شىققان نۇرتىلەۋ يمانعاليۇلى دا «قازاقستان» رەسپۋبليكالىق تەلەراديو كورپوراتسياسىنىڭ» باسقارما توراعاسى بولىپ، ءبىراز تەر توكتى. ايتسە دە ارادا داۋرەن ءابدىحاميتوۆ سىندى ەكونوميستىڭ اداسىپ كەلىپ، كورپوراتسيانى باسقارعانى ەسىمىزگە تۇسسە، ءىشىمىز قىلپ ەتە قالادى.  2008 جىلدىڭ قىركۇيەگىنەن بۇل قىزمەتتە  جاناي وماروۆ وتىرعان بولاتىن. جاقىندا بولعان اۋىس-ءتۇيىس ارنا باسشىلىعىنا نۇرجان مۇحامەدجانوۆانى اكەلدى. بۇرىنعى باسشىلارعا جۇكتەلگەن  مىندەتكە قاراعاندا نۇرجان مۇحامەدجانوۆاعا قويىلعان مىندەت پەن  جۇكتىڭ سالماعى اۋىرلاۋ. سەبەبى،  مامىر ايىندا استانادا وتكەن دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ   IV قۇرىلتايىندا ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ: «بيىلعى كۇزدە  «قازاقستان» تەلەارناسى تازا قازاق تىلىندە حابار تاراتاتىن ارنا بولادى»، - دەپ مالىمدەپ، تەلەارناعا ارنايى تاپسىرما بەردى.  ونىڭ ۇستىنە بۇعان دەيىن اشىلىپ قويعان «بالاپانى» مەن قىركۇيەك ايىندا اشىلۋى جوسپارلانعان «مادەنيەتى» تاعى بار. توتەسىنەن قويار سۇراعىمىز سول، نۇرجان  جالاۋقىزى  وسىلاي جۇگى اۋىرلاعان ءارى بۇعان دەيىن سىننان كوز اشپاي جۇرگەن ۇلتتىق ارنانى تۇزەي الا ما؟

قاي باسشىنىڭ تۇسىن الساڭىز دا، ءبىردى-ەكىلى جاقسى حابارلارمەن جارقىراعانمەن، تەلەارنانىڭ جۇلدىزى جوعارىلادى دەگەندى ەستىگەن ەمەسپىز. تەك عالىم دوسكەننىڭ تۇسىندا 2002-06 جىلدارى  ۇلتتىق ارنا ۇلتتىق دەگەن ستاتۋسىنا ساي قىزمەت ەتكەندەي بولدى، وندا دا نەگىزىنەن ەفيردى ۇلتتىق ونەر جاۋھارلارىمەن تولتىرىپ وتىردى.

كەيدە كوكەيگە قازاقستان ۇلتتىق تەلەارناسىنىڭ وزىندىك كونتسەپتسياسى، باعدارى قالىپتاسپاعان-اۋ وسى دەگەن وي كەلەدى. ءارى تەلەارنانىڭ وزىندىك بەت-باعدارى قالىپتاسپاعان، باسقارعان باسشىلارىنىڭ اراسىندا ساباقتاستىق ءومىرى بولماعان. ءار باسشىنىڭ تۇسىندا تەلەارنانىڭ باعىت-باعدارى ءارۇرلى. ءبىر-بىرىنە مۇلدە  ۇقسامايدى. «باسشى تەلەارناعا قىزمەت ەتۋى كەرەك پە، تەلەارنا باسشىعا ما؟» دەگەن سۇراقتىڭ باسى اشىلماي وتىر ءالى كۇنگە. وسىنىڭ ارا-جىگىن بىزدىكىلەر ءالى اجىراتا الماي كەلەدى.  كەلە سالا بۇرىنعى باسشىنىڭ بۇكىل جاساعانىن سىزىپ تاستاپ، تىڭنان تۇرەن سالىپ، جاڭا دۇنيە جاساعىسى كەلەدى. ساباقتاستىق، جالعاستىقتىڭ ءۇزىلۋى وسىدان. قازاق باسىلىمدارىندا تەڭدەسسىز رەداكتور بولىپ، تىلشىلەردەن زوردىڭ ءىسىن تالاپ ەتەتىن شەرحان مۇرتازانىڭ  كەزىندە دە «قازاقستان» تەلەارناسى جوعارى دەڭگەيدەن كورىنە العان جوق.  شەراعانىڭ تەلەديداردا اتقارعان قىزمەتى دەگەندە ەل ەسىنە ونىڭ جاساعان «تاڭشولپان»، «ۇلت جانە سانا»، «تايبۋرىل» سىندى باعدارلامالارىنان گورى اباي مەن ساين كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىنان تەلەجۋرناليستەرگە 55 پاتەرلىك ءۇيدى الىپ بەرگەن ۇلكەن ءىسى ەسكە تۇسەدى. اشىربەك كوپىشەۆتەن جوبا بولارلىقتاي جاڭا دۇنيە كورمەدىك. ال شەراعاڭنان كەيىن «قازاقستان» تەلەۆيدەنيەسى مەن راديوسى» كورپوراتسياسىنىڭ (ول كەزدە «قازاقستان» رترك-سى وسىلاي اتالاتىن) 1994-95 جىلدارداعى پرەزيدەنتى بولعان  ءلايلا بەكەتوۆانىڭ ماماندىعى ەكونوميست بولسا دا، قازاق تەلەۆيدەنيەسىندە رەجيسسەردىڭ اسسيستەنتى، تاۋەلسىز «تاڭ» تەلەكومپانياسىنىڭ پرەزيدەنتى بولىپ جيناعان ازدى-كوپتى تاجىريبەسى بولىپتى.  بىراق سوندا دا «قازاقستان» تەلەارناسىن ورگە سۇيرەپ، شىعارماشىلىق بيىككە كوتەرە قويعان جوق.

كەشەگى عالىم دوسكەن دە تەلەارنانىڭ كاسىبي مامانى ەمەس. بىراق ول  «شىننىڭ ءجۇزى»، «اقجۇنىس»، «التىن قاقپا»، «سايات» سىندى حالىققا جاقىن دۇنيەلەردى جاسادى. «ماڭگىلىك سارىن»، «ساعىنىش» سىندى قۇندى جوبالاردى دۇنيەگە اكەلدى، مويىنداۋىمىز كەرەك.  باسشىلىق اۋىسقاندا ول دۇنيەلەرگە تۇبىرىمەن بالتا شابىلدى.

«قازاقستان» ۇلتتىق ارناسىنا نۇرتىلەۋ يمانعاليۇلى كەلگەندە ءىس باسىنا كاسىبي مامان، تەلەارنانىڭ ءوز ادامى كەلدى-اۋ اقىرى دەپ ويلاعانبىز. ءبىر جاساسا رەفورمانى كاسىبي مامان جاساپ، ۇلتتىق ارنانىڭ ۇپايىن تۇگەندەر دەپ ۇمىتتەنگەنبىز. الايدا ونىڭ  «قايىرلى تاڭ، قازاقستان»، «وتاۋ»، «قۇربى-قۇرداس»، «قىمىزحانا»، «ايتىس» باعدارلامالارى  حالىققا اسا جاقىن بولا قويعان جوق. «مەن تەلەۆيزيانىڭ دينوزاۆرىمىن» دەپ اۋزىن كەرەقارىس اشاتىن اعامىز ءوزىنىڭ بار پوتەنتسيالىن  ۇلتتىق ارناعا ارناپ ۇلگەرمەي جاتىپ، ءبىر جىلدان كەيىن قىزمەتتەن ءتۇسىپ قالدى. ءبىراز جىل وتىرعان بولسا جاقسى باعدارلامالار جاساپ، ۇلتتىق ارنانىڭ اۋديتورياسىن كەڭىتەر مە ەدى، كىم بىلگەن؟!

كاسىبي بولماسا دا ءىستىڭ ادامى، جاڭا زاماننىڭ وكىلى دەگەن داۋرەن ءابدىحاميتوۆتىڭ ءوزى تاۋ قوپارارلىقتاي جۇمىس تىندىرا المادى. فرانتسيا تورىندە تۇسىرىلگەن «نامىس-دودا» حابارىنان باسقاسى جادىمىزدا قالماپتى.

مىسال ءۇشىن ايتايىق، رەسەيلىك الەكسەي  پۋشكوۆتىڭ  "پوستسكريپتۋم" ساياسي ساراپتامالىق جوباسىنا قاراپ وتىرىپ قىزىعاسىڭ. سەبەبى، «پوستسكريپتۋمدا» ورىستاردىڭ مۇددەسى اشىق ايتىلادى. كەز كەلگەن ماسەلەدە ورىستىڭ مۇددەسىنە باسىمدىق بەرىلەدى. بۇقپانتايلاۋ، بۇگەجەكتەۋ دەگەن اتىمەن جوق. بىزدە سونداي باعدارلاما بولسا حالىقتىڭ ساناسىن ءوسىرىپ، وزىندىك كوزقاراسىن قالىپتاستىراتىن ەدى دەپ ويلايسىڭ كەيدە.

قازىر ۇلتتىق ارناعا ۇلتقا تاربيە بەرۋ كەرەك دەگەن قامىتتى كيگىزىپ قويدىق. 2008 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە ءىس باسىنا كەلگەن جاناي وماروۆ وسى ءۇردىستى بۇزىپ، قالىپتاسقان قاعيداتتاردى تالقاندادى. بىراق ول تالقانداعان جەردى تىڭ دۇنيەمەن تولتىرا المادى. ۇلتتىق ارنانىڭ كوسەگەسىن كوشىرمە جوبالارمەن كوگەرتەمىن دەدى مە، «ەكى جۇلدىز»، «سەن سۇلۋ» سىندى كوشىرمە باعدارلامالاردى جاساتتى.  ونىڭ ۇستىنە جاناي وماروۆ تا ۇلتتىق ارنانى «يمەنشەكتەپ» تۇراتىن ادەتىنەن ارىلتا العان جوق. تەلەارنا «انانى ايتۋعا بولادى، مىنانى ايتۋعا بولمايدى، ويتكەنى قوعامدىق پىكىرگە كەرى اسەر ەتەدى» دەگەن ۇستانىمنىڭ توڭىرەگىندە تۇسالىپ قالدى.

جاڭا باسشى نۇرجان جالاۋقىزى ىسكە كىرىسىپ تە كەتتى قازىر. ءبىر قۋاناتىنىمىز، ول تالاي جىل تەلەۆيدەنيەنىڭ «وتىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىققان» ادام، وسى سالالاردا ءتۇرلى جوبالاردى ىسكە اسىرا بىلگەن كانىگى «تەلەۆيزيونششيك». شەتەلدىك «ينتەرنيۋستە» ەڭبەك ەتتى، اكتسياسىنىڭ جارتىسى رەسەيلىك «ستس» تەلەكومپانياسىنا تيەسىلى «31» ارنادا ديرەكتور بولعان. جاڭا مەدياداعى مەنەدجەرلىكتى مەڭگەرگەن. «31» ارنا ەفيرىن  حالىقتىڭ ساناسىنا سالماق سالمايتىن دۇنيەلەرمەن تولتىرعانى ونىڭ قاي قۇرىلىمعا قىزمەت ەتسە، سولاردىڭ ىڭعايىنا قاراي جۇمىس جاساي الاتىنىن، ىسكەر ەكەنىن اڭعارتسا كەرەك. قىسقاسى، جوبا جاساپ ۇيرەنگەن ادام.

اقىن مۇحتار شاحانوۆ اعامىز «اباي.كز» سايتىندا: «نۇرجان جالاۋقىزى - ۇلتجاندى ادام. بىرنەشە رەت ەلدىڭ، ۇلتتىڭ ماسەلەلەرى توڭىرەگىندە اڭگىمە وتكەن كەزدە جانە جەكە دە اڭگىمەلەسكەن كەزدەردە وسىنى بايقادىم» دەگەن پىكىر ايتىپتى. توقەتەرىن ايتساق، جاڭا باسشىدان ءۇمىتىمىز مول. تەك «قۇلاعىڭىزعا التىن سىرعا» دەي وتىرىپ، نۇرجان جالاۋقىزىنا ايتارىمىز:  جاڭا ماۋسىمدى رەسەيلىك نەمەسە باتىستىق باعدارلامالاردىڭ كوشىرمەسىن جاساپ، كورەرمەنگە كوشىرمە ۇسىنباي-اق قويىڭىزشى. كوشىرمە باعدارلامالاردى كورە-كورە كوزىمىزگە سۇيەل شىعاتىن جاعدايعا جەتتىك. ودان سوڭ ۇلتتىق ارنانىڭ ءار باعدارلاماسىنان ۇلتتىڭ ءيىسى اڭقىپ تۇرسىنشى، قانداي جاعداي بولماسىن، قازاقتىڭ ۇلتتىق مۇددەسى ءبىرىنشى ورىندا تۇرسا دەيمىز. «قازاقستان» تەلەارناسىنىڭ باسشىسى اۋىستى دەگەندە، ءبىزدىڭ شاشىلىپ تۇسكەن ويىمىز وسى ەدى.

قارلىعا يبراگيموۆا

«حالىق ءسوزى» گازەتى، №54 (94) 8 شىلدە، 2011 جىل.