دالا قۇنانبايى
ۇلى ابايدى ۇلىقتاعاندا، ونىڭ اكەسى - قۇنانبايدىڭ ەل تاريحىنداعى ەڭبەگىن ۇمىتپاۋىمىز قاجەت. ول - سەمەيدە عانا ەمەس، تۇتاس قازاق تاريحىندا ءوز ورنى بار تۇلعا. ونى حالقىمىز جاقسى بىلەدى، قادىر تۇتادى.
قر پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ
تاريحي تۇلعا، بي، اعا سۇلتان, زامانىنىڭ كورنەكتى قايراتكەرى قۇنانباي وسكەنبايۇلى تۋرالى ءسوزىمىزدى باستاماس بۇرىن ابايتانۋ ءىلىمىنىڭ نەگىزىن سالۋشى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ مىنا سوزدەرىنە توقتالايىق: «قۇنانبايدىڭ كىم ەكەنىن بىلمەسەك، ابايدىڭ كىم بولعانىن ءبىلۋ قيىن، بۇلار زاماننىڭ تۋىندىسى...».
قارقارالى دۋانىنىڭ بولىسى بولعان قۇنانباي وسكەنبايۇلىن العاش كەزدەسكەننەن، ونىڭ تابيعاتىنان ويشىلدىق پەن كەمەڭگەرلىكتىڭ، تازا اقىلدىڭ يەسى ەكەنىن بىردەن بايقاعان پولياكتىڭ بەلگىلى دەموكراتى ادولف يانۋشكەۆيچتەن باستاپ ول جايلى ءبىرشاما دەرەكتەر بىزگە جەتتى. ونىڭ ساپارنامالىق كۇندەلىگىندە: «قۇنانباي وڭىرگە اتى جايىلعان ادام، قاراپايىم قازاقتىڭ بالاسى. عاجايىپ اقىل-ەس جانە جۇيرىك ءتىلدىڭ يەسى. ىسكەر، اتالاستارىنىڭ يگىلىگى تۋرالى قام جەيدى، دالا زاڭدارى مەن قۇران قاعيدالارىنىڭ جەتىك بىلگىرى، قازاقتارعا قاتىستى رەسەيلىك جارعىلاردى بەس ساۋساعىنداي بىلەدى، قارا قىلدى قاق جارعان بي جانە ونەگەلى مۇسىلمان. جۇرت پايعامبارداي سىيلايدى. ودان اقىل سۇراۋعا جاس تا، كارى دە، كەدەي دە، باي دا شالعاي اۋىلداردان كەلىپ جاتادى. توبىقتى رۋىنىڭ سەنىمىنە يە بولىپ، بولىستىققا سايلانعان…، ادىلەتسىزدىك پەن داۋلەتتىلەردىڭ زورلىعىنا قارسى قالقان بولعان».
قۇنانباي وسكەنبايۇلى - ءوز زامانىندا دا، تاريحىمىزدى بۇرمالاعان كوممۋنيستىك تانىمداعى كەڭەس وكىمەتى كەزىندە دە، تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى دا قىزىعۋشىلىقتا تۇرعان دارا تۇلعا. ونىڭ عۇمىرناماسى تۋرالى ايتقاندا ەڭ ءبىرىنشى نەگىزگە الىناتىن ماتەريالدار - زامانداستارى مەن تۋىستىق اينالاسى وكىلدەرىنىڭ ەستەلىكتەرى ەكەندىگى داۋسىز. قۇربانعالي حاليدتىڭ «تاۋاريح حامساسى»، ءارحام ىسقاقوۆتىڭ «ابايدىڭ ءومىر جولى»، تۋراعۇلدىڭ «اكەم اباي تۋرالى» ەستەلىگى، كوكباي اقىننىڭ جازعاندارى، ءارحام ىسقاقوۆ پەن نيازبەك الداجاروۆتىڭ شەجىرەلەرى، اسىرەسە احات شاكارىمۇلىنىڭ «قۇنانباي تۋرالى» جانە «مەنىڭ اكەم، حالىق ۇلى – شاكارىم» ەستەلىكتەرى قۇنانباي جونىندەگى العاشقى دەرەك كوزدەرى. م.اۋەزوۆتىڭ ەڭبەكتەرى، عالىمنىڭ ارحيۆىندە كەزدەسەتىن جازبالار جانە «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىنداعى وقيعالار دارا تۇلعا تۋرالى كوپتەگەن مالىمەتتەردى بەرەدى.
قۇنانباي وسكەنبايۇلىنىڭ ءومىربايانىنا قاتىستى كەلەسى ءبىر باي دەرەك كوزى - ارحيۆ قۇجاتتارى. ومبى مەملەكەتتىك تاريحي ارحيۆىندە ساقتالعان قۇنانبايدىڭ، مايباساردىڭ قىلمىستى ءىسى جونىندەگى دەرەكتەرى ماسكەۋدىڭ اسكەري-تاريح ارحيۆىندە ساقتالعان دەرەكتەر; پەتەربۋرگتەگى يۋستيتسيا مينيسترلىگىنە قۇنانباي جونىندە كەلىپ تۇسكەن جازبالار; سەمەي اسكەري-گۋبەرناتورى جازبالارى; ورىستىڭ گەوگرافيالىق قوعامى ارحيۆتەرىندەگى، كىتاپحانالارداعى، عالىمداردىڭ جەكە ارحيۆتەرىندەگى ساقتالعان جازبالار; اباي قۇنانباەۆ جايىنداعى دەرەكتەر ىشىنەن قۇنانباي تۋراسىندا كەزدەسەتىن جازبالار; قازاقستاننىڭ، ومبىنىڭ، پەتەربۋرگتىڭ، ماسكەۋدىڭ ارحيۆتەرىندەگى توبىقتى ەلىنىڭ جاي-كۇيى باياندالاتىن دەرەكتەردەگى قۇنانباي تۋرالى جازبالار.
كورسەتىلگەن دەرەك كوزدەرى اباي قورىق-مۇراجايىنىڭ قورىنا ءار جىلدارى جيناقتالىپ، عىلىمي اينالىمعا كىرگەن بولاتىن. قۇنانباي جايلى ىزدەنىس جاساۋشىلارعا اباي مۋزەيىندەگى دەرەك قورى مولىنشا كومەك بەرەرى انىق.
احات شاكارىمۇلى: «قۇنانبايدىڭ دەنەسى وتە سىمباتتى، تولىق، بويى زور، ءجۇزى نۇرلى، بوتا كوز، ماڭدايلى، قىر مۇرىن، سۇلۋ بولعان. بالعىن زور دەنەسى – بالۋاندىققا، وتكىر كوزى – ەرلىككە، باسى – اقىلدىلىققا سايكەستەنە بىتكەن»,- دەپ جازادى.
قۇنانباي جاستايىنان وزدىگىنەن وقىپ، شاعاتاي ءتىلىن مەڭگەرىپ، تۇرىكشە جازا دا بىلگەن. كەيىن زامانىنىڭ تالابىنا ساي ورىس ءتىلىن دە بارىنشا مەڭگەرىپ، قارا جاياۋ بولماعان دەگەن دە دەرەكتەر كەزدەسەدى.
زەرەك، العىر، وتە ۇعىمتال، سونىمەن قاتار قاتال، پىسىق، ەتى ءتىرى قۇنانباي جاستايىنان وزىندىك قاسيەتتەرىمەن كوزگە ءتۇسىپ وسەدى. اتاسى ىرعىزباي سياقتى 15 جاسىنان باستاپ كۇرەسكە ءتۇسىپ، ەل اراسىنداعى ءوزى شامالاس بالۋان دەگەندەردى جىعىپ، بالۋان اتانعان. كوكىرەك كوزى اشىق، ءارى باتىل قۇنانباي اۋەل باستان نايزا ۇستاپ، باتىرلىق پەن بالۋاندىقتىڭ مايدانىنا قاتار بەل شەشە كىرەدى. ايتۋلى ۇرىستاردا دا قورقىپ-قايمىقپاستان ءبىر شەتىنەن تۇرە ءتيىپ، مىقتى، ەر، نايزاگەر اتانادى. «... ودان شىعىپ، سوزگە، شەشەندىككە، بيلىككە ارالاسىپ، ايتقىش، وتكىر ءتىلدى، العىر ەكەندىگىن كورسەتەدى»،- دەيدى جيرەنشين.
مىنە، جاستايىنان بالۋان, نايزاگەر بولعان، قاتال دا ادىلدىگىمەن ەرەكشەلەنگەن قۇنانباي وسكەنبايدىڭ تاربيەسىمەن ەل بيلىگىنە ارالاسىپ، اكە مۇراسى، اتا تىزگىنىن ۇستايدى. 20-25 جاستاعى قۇنانبايدىڭ توبىقتى ەلى قونىستاعان شىڭعىس تاۋىنىڭ ءىشى-سىرتىن قالاي قورعاپ-قورعاشتاپ جانۇشىرعانىن ارحيۆ دەرەكتەرى، م.اۋەزوۆ جازبالارى، ابايتانۋشى عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرى ايعاقتايدى.
جاستايىنان اكەسىنىڭ جانىندا ءجۇرىپ ەل بيلەۋ ىسىنە ارالاسىپ ءجون-جوسىق كورىپ قالعان قۇنانباي بيلىك جۇمىسىن تەز يگەرىپ ىلگەرى الىپ كەتەدى. ونىڭ ەل بيلەۋ ادىستەرى اكەسى وسكەنبايدان ەرەكشەلەۋ بولادى. كەيبىر مىنەز، بيلىك كەسىمدەرى اكەسىنەن اسىپ تۇسەدى. قايسار، قاتال مىنەزدى قۇنانباي ءاردايىم العان بەتىنەن قايتپايتىن، الىسقانىن الىپ جىقپاي قويمايتىن، جەر داۋى، جەسىر داۋى، كۇن داۋى جانە سونداي ەل اراسىنداعى داۋ-جانجالدارعا بيلىك ايتاردا بۇلتارماي، جالتاقتاماي بيلىكتى كەسە-كەسە باتىل ايتاتىن ادۋىندى دا قاتال بي بولادى. ەل بيلەۋى 1831 جىلى اكەسىنىڭ ورنىنا كۇشىك-توبىقتى بولىسىنىڭ ستارشىندىعىنا سايلانۋدان باستالادى. وسىدان 1856 جىلعا دەيىن بيلىك تىزگىنىن قولىنان شىعارماعان.
- 1844 جىلى 30 شىلدەدە – كۇشىك-توبىقتى بولىسىنىڭ ۋپراۆيتەلى بولىپ سايلانادى.
- 1846 جىلى 11 ماۋسىمدا كەنەسارى قاسىموۆتىڭ قوزعالىسىنا قاتىستى حورۋنجي اتاعى بەرىلدى.
- 1846 جىلى گەنەرال ۆيشنەۆسكيدىڭ ارنايى ەكسپەديتسياسىنا قاتىسادى.
قۇنانباي ءوز زامانىندا ءبىلىم بەرۋ ىسىنە دە ەرەكشە ءمان بەرگەن. «ەسكى تام» دەگەن جەردە مەكتەپ اشىپ، وندا ورىسشا ساۋاتتى عابيتحان عابدىنازارۇلى دەگەن نوعايدى مۇعالىم ەتىپ تاعايىندايدى. ءسويتىپ، ءوز بالالارى مەن رۋلاستارىنىڭ بالالارىن وقىتا باستايدى. ءوز بالالارى قۇدايبەردى، تاڭىربەردى، اباي (يبراھيم), ىسقاق، وسپان، حاليوللالار العاشقى ساۋاتىن وسى مەكتەپتەن اشقان.
1847 جىلى ءبىر توپ ەل باسشىلارى ومبى گەنەرال-گۋبەرناتورىنا بارىپ، قارقارالى مۇسىلماندارى ءۇشىن مەشىت سالۋعا رۇقسات سۇراعان. اكت جاساپ، قول قويۋشى 16 ادام بولعان. ونىڭ ىشىندە مىنا ادامدار بار:
- ايتەكە-سارىم بولىسى – جانقۇتتى بوتانتاەۆ
- نۇربيكە-شانشار بولىسى – تاتىمبەت قازانعاپوۆ
- كارسون-كەرنەي بولىسى – ەسبەرگەن سادىرباەۆ
- كۇشىك توبىقتى بولىسى – حورۋنجي قۇنانباي وسكەنباەۆ ت.ب.
مەشىت سالۋعا رۇقسات سول جىلى الىنعانمەن 1851 جىلى قۇنانباي وسكەنبايۇلى قارقارالى دۋانىنا اعا سۇلتان بولىپ تاعايىندالعان سوڭ مەشىتتىڭ سالىنۋىن ۇيىمداستىرعان. «وسى مەشىتكە ءبىرىنشى يمام حاسان سايفۋللا ۇلى سارىتاۋلىق تاعايىندالعان ەدى...»، - دەپ جازادى قۇربانعالي حاليد. بۇل مەشىت مۇسىلمانداردىڭ ءدىني ورتالىعى بولىپ كوپ جىلدار قىزمەت ەتتى. مەشىت اشىلعاننان باستاپ، كەڭەس ۇكىمەتى ورناعانعا دەيىن حالىققا قىزمەت كورسەتىپ، تاريحي ورىنداردىڭ ءبىرى رەتىندە مۇسىلمان قاۋىمنىڭ ۋاعىز-ناسيحات ايتىپ، ادەپتىلىك، ادەت-عۇرىپ پەن ءدىندى قاتار جەتەكتەپ كەلگەن قاسيەتتى ورنى بولعان. قازىرگى تاڭدا دا وسى مەشىت يماندىلىق پەن ادامگەرشىلىكتىڭ ۇيتقىسىنا اينالىپ وتىر.
قۇنانباي ءوز ەلىن وتارشىلىققا، ەگىنشىلىككە ۇيرەتۋ ماقساتىندا، ەل اراسىن جايلاعان اپات-شەشەككە قارسى ەگىن جۇمىسىن جۇرگىزۋگە، كەدەي جاتاقتارعا زەكەت-جاردەم جيىپ، ءبولىپ، بەرىپ كومەكتەسۋگە نيەت ەتكەن العاشقى قىزمەتتەرى دە ارحيۆ قاعازدارىندا كورىنىس بەرىپ وتىرادى. سونىمەن قاتار:
- 1850 جىلى ەل اراسىندا جوقشىلىق جايلاپ، قايىرشى-اشتار كوبەيىپ كەتكەندە زەكەت-جاردەم جيعىزعان;
- 1851 جىلى باتىس-ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورىنا حات جازىپ، قاراعايلى دەگەن جەرگە كەدەي-جاتاقتاردى ورنالاستىرىپ، ولاردى ەگىنشىلىك كاسىپپەن شۇعىلداندىرۋ ءۇشىن رۇقسات سۇراپ العان;
- 1850 جىلى ءار بولىستان ءبىر ۇل بالادان جيناپ الىپ، شەشەك اۋرۋىنا قارسى ەگۋ وقۋىنا جىبەرگەن;
- ومبىداعى باتىس-ءسىبىر اسكەري-گۋبەرناتورى ۇيىمداستىرعان جينالىستارعا قاتىسىپ جۇرگەن. تاتتىمبەت قازانعاپوۆپەن بىرگە قاتىسقان دەگەن دەرەكتەر بار.
قۇنانباي 1849-1853 جىلدارى قارقارالى وكرۋگىنىڭ اعا سۇلتاندىعىنا سايلانادى. قارقارالى وكرۋگى 1824 - 1868 جىلدار ارالىعىندا قۇرىلعان 8 وكرۋگتىڭ ىشىندەگى ەڭ ۇلكەنى. وكرۋگتىڭ اشىلۋ قارساڭىندا ونىڭ قۇرامىندا 20 000 اسا شاڭىراق جانە 80 000 اسا حالىق بولادى. كەيىن، ياعني 1868 جىلى قارقارالى سەمەي وبلىسىنىڭ قۇرامىنداعى ۋەزدىك قالا بولىپ بەكىتىلەدى.
قۇربانعالي حاليد «تاۋاريح حامسا» كىتابىندا: «...قۇسبەك الىنعان سوڭ ورنىنا توبىقتى قۇنانباي مىرزا وسكەنباي ۇلى 1849, ياكي 50 جىلى اعا سۇلتاندىققا سايلاندى. مۇنان بۇرىن اعا سۇلتاندار بولار-كەتەر بولىپ وتكەن بولسا، بۇل سايلانىسىمەن، سول جىلى-اق مەشىت سالدىرىپ، قۇرباندىق شالىپ رەسمي اشتى. ونىڭ ءتاۋىر-اق ادىلەتتىلىگى مەن جومارتتىعى دا بار ەدى، الايدا كەشىكپەي جاقىندارىمەن ءبىر داۋشارعا كيلىگىپ قاقتىعىس بولىپ، 1855 جىلدارى ورنىنان ءتۇستى. قۇنانباي ورنىنان الىنعان سوڭ، توبىقتىنىڭ كوبى سەمەيگە قاراپ كەتتى», - دەيدى. يسى سارىارقاعا اتاعى كەڭ تاراعان، قارادان شىعىپ حان اتانعان، قاراپايىم قازاقتاردىڭ اراسىنان جارىپ شىعىپ، قارقارالى دۋانىنا اعا سۇلتان بولعانى قۇنانباي وسكەنبايۇلىنىڭ قازاق تاريحىنداعى كورنەكتى تۇلعالاردىڭ ءبىرى بولعانىن دالەلدەيدى.
اعا سۇلتان قۇنانباي وسكەنبايۇلىنىڭ اتىن ءۇش جۇزگە ايگىلى ەتكەن ءىس – 1851 جىلى شىلدە ايىندا ارعىن ىشىندە قامبار رۋى جايلاعان كوكجايداق دەگەن جەردە اكەسى وسكەنبايعا بەرگەن ۇلى ءدۇبىر اس. وسكەنباي بي 1850 جىلى 72 جاسىندا قايتىس بولادى. «قۇنانباي اكەسىنە بەرگەن استى شىڭعىستاۋدا ەمەس، جەر ورتاسى قارقارالى، كوكشەتاۋعا تاياۋ كەڭ، القاپ، جازىق جەردە وتكىزەدى. بۇل اسقا قالىڭ ارعىننىڭ جەتى مومىن، بەس مەيرام رۋلارىن، قوسىمشا ۋاق، كەرەي، نايمان عانا ەمەس، كىشى ءجۇز، ۇلى ءجۇزدىڭ دە باي باعلاندارىن شاقىرادى. بۇل اس بۇرىنعى، سوڭعى استاردىڭ ەڭ ءىرىسى بولادى»، - دەپ جازادى ءا.جيرەنشين «اقىننىڭ ءومىرى» اتتى ماقالاسىندا.
اسىنا وسكەنبايدىڭ ەل جينالدى،
باس قوسىپ ءۇش ءجۇز بىردەي مۇنارلاندى.
بويىندا قارقارالى، قۋ، ەرەيمەن،
مىڭ سان قول بۇتشا شوگىپ جاتىپ الدى
قايناعان قىبىر-قىبىر قۇرتتاي بولىپ،
سارىارقا مال مەن باسقا كەتتى تولىپ.
تەڭىزدەي جەر قايىسقان كەلگەن جانعا،
تۇمانداي شاڭ توزاڭى كوكتى شولىپ. ء(ى.جانسۇگىروۆ)
وسى استىڭ ۇلى ءدۇبىر اس بولعانى تۋرالى سول اسقا قاتىسقان بالتا اقىننىڭ قۇنانبايعا ايتقانى:
ءۇش ءجۇزدى جيىپ اس بەردىڭ،
كەلىستىرىپ سايكەسىن.
ارعىندى تۇگەل بيلەدىڭ،
الشىسى مەن تايكەسىن، -
دەگەن ولەڭى دالەل.
قۇنانباي وسكەنبايۇلى 1874-75 جىلدارى قاجىلىق جولمەن مەككەگە بارعان. «قۇنانباي ەل باسقارۋ جۇمىسىن بالالارىنا قالدىرىپ، ءوزى تاعات، عيبادات، ورازا، نامازعا بوي ۇرىپ ۇيىنە وتىرىپ قالدى دەپ جوعارىدا جازعان ەدىك. ەندى ول كىسى جەتپىس ءبىر جاسقا كەلگەندە بارلىق بالالارىن جيناپ الىپ: «قاعىباتوللا، قۇداي ۇيىنە – مەككەگە بارىپ تاۋاپ قىپ قايتايىن داپ ەدىم»، - دەپ اقىلداسادى. وعان بالالارى قارسى بولمايدى. كوپ مال ساتىپ، جەتكىلىكتى قاراجات جيناپ بەرىسەدى.
اباي ءوزى باسقارىپ مەككە جاقتىڭ جولىن، ءجونىن جازىپ بەرىپ جانە اۋىزشا ۇقتىرىپ جىبەرەدى. ول كۇندە جول قاتىناسادى وتە قيىن، سەمەيدەن ات-اربامەن شىعىپ قارقارالىعا سوعىپ، ودان ومبى قالاسىنا بارىپ پوەزعا ءمىنىپ، قارا تەڭىزدەن پاروحودقا وتىرىپ كوپ ميحنات كورىپ ءبىر ايدان اسقاندا مەككە قالاسىنا جەتەدى», - دەپ جازادى ءارحام كاكىتايۇلى ەستەلىگىندە.
1911 جىلى جارىق كورگەن «تۇرىك، قىرعىز-قازاق ءھام حاندار شەجىرەسىندە» شاكارىم قۇدايبەردىۇلى: «1874 جىلى قاجىعا بارعانىندا قازاق قاجىلارى تۇسەتۇعىن مەكەدە ءبىر تاكيا، ياعني ءۇي ساتىپ الىپ، قۇدايى قىلىپ ەدى. وسى كۇندە كىشى تاكيا دەپ اتايدى. مارقۇم قاجىنىڭ ءدىن تۋرالى قىلعان ىستەرىن تۇگەل ايتىپ، بۇل كىتاپشاعا سيعىزا الماسپىن، قازاق ىشىندە اتىن ءۇش ءجۇزدىڭ قازاعى تۇگەل بىلەتۇعىن ورنى بار ەدى. بىراق بۇل كۇندە ەرتەگى ءسوز سىقىلدانىپ ۇمىتىلعان شىعار»، - دەيدى.
م.اۋەزوۆ جازبالارىنان: «سونىمەن قاجىعا بارىپ، قاجىدان قايتىپ كەلگەن سوڭ، 8-9 جىل ءومىرىن ىلعي ءدىن جولىنداعى قۇلشىلىقپەن وتكىزگەن. بۇل جىلدارداعى ءومىرى ءوزىنىڭ جاراتىلىسىندا بوينا بىتكەن قاتتىلىق، بەرىكتىگىنىڭ بەلگىسىمەن ەرەكشە كۇيدە وتكەن. مەكەدەن كەلگەن سوڭ «دۇنيە ءسوزىن سويلەمەيمىن» دەپ، ەشبىر جانمەن ءتىل قاتپاي قويىپ، وڭاشا ۇيدە شىمىلدىقتىڭ ىشىندە جالعىز وتىرىپ، قۇدايعا قۇلشىلىق قىلۋدا بولعان... وسىمەن قۇنانباي 1886 جىلى 82 جاسىندا قايتىس بولعان»، - دەپ جازادى.
قۇنانباي وسكەنبايۇلى ءوزىنىڭ قىستاۋى كىشى اقشوقىدا جەرلەندى.
ەل اراسىندا قۇنانباي ايتتى دەگەن ناقىل سوزدەر كەڭ تارالعان، ونىڭ ەل اراسىنداعى بەدەلىن جىر ەتكەن بالتا، قۋانىشباي سياقتى اقىنداردىڭ ولەڭ-جىرلارى بار.
ابايداي كەمەڭگەر تۇلعانىڭ اكەسى قۇنانباي وسكەنبايۇلىنىڭ ۇلتتىق رۋحانياتىمىزدان، تاريحىمىزدان الاتىن ورنى ەرەكشە. پرەزيدەنتىمىز ايتقانداي قۇنانبايدى تولىق تانىپ-ءبىلۋ بايدى دا مۇقيات وقىپ-زەرتتەۋىمىزگە سەپتىگىن تيگىزەدى.
جاندوس اۋباكىر،
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوتسەنت
Abai.kz
