كەڭەس ۇكىمەتى قۇلاعاننان كەيىن تۇركىمەنستاندا ۇلتتىق ازشىلىقتاردىڭ ءوز تاريحي وتاندارىنا قونىس اۋدارۋى بەلسەندى باستالدى. بۇل پروتسەسس سوڭعى جىلداردا جالپى ءبىلىم بەرەتىن ورتا مەكتەپتەردىڭ جاپپاي تۇركىمەن تىلىنە كوشۋىنە بايلانىستى كۇشەيە ءتۇستى. جوعارعى وقۋ ورىندارىندا ءبىلىم الۋ 2000 جىلدىڭ وزىنەن باستاپ-اق تۇركىمەن تىلىندە جۇرگىزىلىپ كەلەدى. ۇلتتىق ازشىلىقتاردىڭ ءوز ۇلتتىق  ءمانىن ساقتاپ قالۋى ءۇشىن ءوز تاريحي وتاندارىنا قونىس اۋدارۋعا ماجبۇرلەيدى.

قازاقستان ءوز تاۋەلسىزدىگىن الا سالىسىمەن ەتنيكالىق قازاقتاردى ءوز تاريحي وتاندارىنا قايتارۋ باعدارلامالارىن بەلسەندى جۇزەگە اسىرا باستادى. تۇركىمەنستاندىق قازاقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى وسى مۇمكىندىكتى پايدالاندى. 1995 جىلعى تۇركىمەنستانداعى حالىق ساناعا بويىنشا قازاقتار سانى 86987 ادامدى قۇرادى. وسىدان كەيىن تۇركىمەنستاندا حالىق ساناعى جۇرگىزىلمەگەن. قازاقستاننىڭ كوشى-قون  ورگاندارىنىڭ مالىمەتىنە جۇگىنسەك، تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن تۇركىمەنستاننان 70 مىڭداي قازاق كوشىپ كەلگەن. وسىعان وراي، قازىرگى تاڭدا تۇركىمەنستانداعى قازاقتار سانى 20 مىڭداي ادام قۇرايدى. وسى 20 مىڭ  قازاقتىڭ باسىم كوپشىلىگى قازاقستاندا جوعارعى وقۋ ورىندارىن ءبىتىرىپ، ءوز تاريحي وتاندارىندا قالۋدى ۇيعارعان بالالارىنىڭ ارتىنان تۇركىمەنستاننان كوشۋدى جوسپارلاپ وتىرعان 50 دەن اسقان ەگدە ادامدار.

كەڭەس ۇكىمەتى قۇلاعاننان كەيىن تۇركىمەنستاندا ۇلتتىق ازشىلىقتاردىڭ ءوز تاريحي وتاندارىنا قونىس اۋدارۋى بەلسەندى باستالدى. بۇل پروتسەسس سوڭعى جىلداردا جالپى ءبىلىم بەرەتىن ورتا مەكتەپتەردىڭ جاپپاي تۇركىمەن تىلىنە كوشۋىنە بايلانىستى كۇشەيە ءتۇستى. جوعارعى وقۋ ورىندارىندا ءبىلىم الۋ 2000 جىلدىڭ وزىنەن باستاپ-اق تۇركىمەن تىلىندە جۇرگىزىلىپ كەلەدى. ۇلتتىق ازشىلىقتاردىڭ ءوز ۇلتتىق  ءمانىن ساقتاپ قالۋى ءۇشىن ءوز تاريحي وتاندارىنا قونىس اۋدارۋعا ماجبۇرلەيدى.

قازاقستان ءوز تاۋەلسىزدىگىن الا سالىسىمەن ەتنيكالىق قازاقتاردى ءوز تاريحي وتاندارىنا قايتارۋ باعدارلامالارىن بەلسەندى جۇزەگە اسىرا باستادى. تۇركىمەنستاندىق قازاقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى وسى مۇمكىندىكتى پايدالاندى. 1995 جىلعى تۇركىمەنستانداعى حالىق ساناعا بويىنشا قازاقتار سانى 86987 ادامدى قۇرادى. وسىدان كەيىن تۇركىمەنستاندا حالىق ساناعى جۇرگىزىلمەگەن. قازاقستاننىڭ كوشى-قون  ورگاندارىنىڭ مالىمەتىنە جۇگىنسەك، تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن تۇركىمەنستاننان 70 مىڭداي قازاق كوشىپ كەلگەن. وسىعان وراي، قازىرگى تاڭدا تۇركىمەنستانداعى قازاقتار سانى 20 مىڭداي ادام قۇرايدى. وسى 20 مىڭ  قازاقتىڭ باسىم كوپشىلىگى قازاقستاندا جوعارعى وقۋ ورىندارىن ءبىتىرىپ، ءوز تاريحي وتاندارىندا قالۋدى ۇيعارعان بالالارىنىڭ ارتىنان تۇركىمەنستاننان كوشۋدى جوسپارلاپ وتىرعان 50 دەن اسقان ەگدە ادامدار.

باسىنان باستاپ تۇركىمەنستاندىق قازاقتار ءۇشىن تاريحي وتاندارىنا ورالۋدىڭ ەكى جولى بولعان. ءبىرىنشىسى، قر ۇكىمەتىنىڭ كۆوتاسى ارقىلى شىعۋ، ەكىنشىسى، حالىقتىڭ ەركىن قونىس اۋدارۋى، ياعني قازاقستاننىڭ ەشقانداي زاڭدى نەگىزدە كومەك كورسەتە المايتىن كۆوتادان تىس كوشۋى. ورالمانداردىڭ كۆوتا ارقىلى كوشۋى ولارعا باسپانامەن قامتاماسىز ەتۋگە، كوشۋ شىعىندارىنىڭ تولەنۋى، تۇرعىلىقتى مەكەن-جاي جانە دۇنيە-مۇلكىن كوشىرۋىنە كەپىلدىك بەرەتىن.

بىراق 2004 جىلدان باستاپ بۇل جۇيە وزگەرتىلدى: ورالماندارعا تەك وتباسىنىڭ ءاربىر مۇشەسىنە باسپانا الۋعا  100 ايلىق ەسەپ كورسەتكىشى (اەك) كولەمىندە قاراجات جانە جاڭا تۇرعىلىقتى مەكەن جايعا كوشۋ شىعىندارىنىڭ وتەماقىسى عانا بەرىلەتىن بولدى. مەنىڭ شامالاۋىمشا،  مەملەكەتتىڭ باسپانا بەرۋدەن قاراجىلاي سۋبسيدياعا كوشۋىنىڭ سەبەبى: بىرىنشىدەن، جىلجىمايتىن مۇلىك باعاسىنىڭ جوعارعى قارقىنمەن ءوسۋى، ەكىنشىدەن، پاتەرلەر مەن ۇيلەردىڭ ۇلەستىرىلۋى كەزىندەگى جەمقورلىقتىڭ ءوسۋ دەڭگەيى،  ۇشىنشىدەن، ورالماندارعا باسپانا ۇلەستىرىلۋىنە تۇرعىلىقتى قازاقتاردىڭ نەگاتيۆتىك كوزقاراسى. جاڭا ءتارتىپ ورالمانداردىڭ باسپانا ماسەلەسىن شەشۋ مۇمكىندىكتەرىن مۇلدە قيىنداتتى. قازىر اەك 1512 تەڭگەنى قۇرايدى. جاي اريفمەتيكالىق ەسەپتەۋ كورسەتكەندەي ءتورت ادامنان تۇراتىن جاي ورالمان وتباسى 604 800 تەڭگە نەمەسە 4,1 مىڭ دوللار، وعان قوسىمشا  تۇرعىلىقتى مەكەن جايعا كوشۋ شىعىندارىنىڭ وتەماقىسى.  البەتتە، قالادان پاتەر نەمەسە اۋىلدىق جەردەن ءۇي ساتىپ الۋعا بۇل قاراجات جەتكىلىكسىز.

ورالماندار كوشىپ كەلىپ جاتقان ەلدەردە جىلجىمايتىن مۇلىك قۇنى ەداۋىر ارزان ەكەنى قۇپيا ەمەس. سوندىقتان سۋبسيديا مەن باسپانا قۇنى اراسىنداعى ايىرماشىلىقتى بارلىق قونىس اۋدارۋشىلار ءوز قاراجاتىنان تولەي المايتىنى انىق. تۇركىمەنستاندا مەملەكەتتىك مۇلىكتى جەكەشەلەندىرۋگە تيىم سالىنعاندىقتان، تۇركىمەنستاندىق ورالماندار ءۇشىن بۇل - ۇلكەن پروبلەما. قازاقستانعا تۇرعىلىقتى مەكەن-جايعا كوشكەن جاعدايدا قازاقتار ءوز پاتەرلەرىن مەملەكەتكە تەگىن وتكىزىپ كەتۋلەرى ءتيىس. باسپاناسىن جەكەشەلەندىرۋدىڭ جالعىز جولى ول - 23.12.1993 جىلعى قونىس اۋدارۋ پروتسەسىن رەتتەۋ جانە قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ قۇقىن قورعاۋ تۋرالى تۇركىمەنستان مەن رەسەي فەدەراتسياسى اراسىنداعى مەملەكەتارالىق كەلىسىم. ءۇي-مۇلىكتى جەكەشەلەندىرۋدىڭ باسقا مۇمكىندىكتەرى بولماعاندىقتان، قازاقستانعا كوشۋدى جوسپارلاعان ەتنيكالىق قازاقتار رف ازاماتتارىنان شاقىرتۋ حات الىپ، باسپانالارىن جەكەنشەلەندىرىپ، نارىقتىق باعامەن ساتىپ، كوشىپ كەلدى. تۇركىمەنستان قازاقستانمەن قونىس اۋدارۋشىلار قۇقىعىن قورعايتىن وسىنداي كەلىسىم جاساۋدان باس تارتقاندىقتان ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ باسپانالارىن جەكەشەلەندىرۋدىڭ باسقا جولى جوق. قازاقستانعا كوشىپ كەلگەننەن كەيىن باسپانا ساتىپ الۋعا  قاراجات كەرەك بولعاندىقتان تۇركىمەنستاندا ءوز باسپانالارىن مەملەكەتكە وتكىزىپ كەتۋ مۇمكىن ەمەس. تۇركىمەنستاندا باساپانالارىن جەكەشەلەندەرىپ ساتۋدان كەيىنگى تۇسكەن قاراجات قازاقستانعا كوشىپ كەلگەننەن كەيىن باسپانا ساتىپ الۋعا جۇمسالادى.

18 جىل بويى قولدانىستا بولعان جانە قولدانىستاعى وسى قونىس اۋدارۋشىلار قۇقىقتارىن قورعايتىن كەلىسىم ارقىلى بارلىق ەتنيكالىق قازاقتار ءوز باساپانالار جەكەشەلەندىرۋدە وسى جۇيەنى پايداناپ كەلەدى. سوڭعى ۋاقىتقا دەيىن وسى جۇيەنى قولدانۋ تۇركىمەن باسشىلىعىنان ەشقانداي سوگىس العان جوق. بىراق قازىرگى تاڭدا تۇركىمەنستان باسشىلىعى تۇركىمەن قازاقتارىنان تۇركىمەنستان مەن رەسەي اراسىنداعى مەملەكەتارالىق كەلىسىم بويىنشا  باسپانالارىن جەكەشەلەندىرۋدەن باس تارتۋلارىنا بار كۇشىن سالىپ وتىر. ياعني، تۇركىمەن باسشىلىعى ءۇشىن قازاقستانعا كوشەر الدىندا ەتنيكالىق قازاقتار ءوز ءۇي-مۇلىكتەرىن مەملەكەتكە تەگىن وتكىزىپ كەتۋلەرى قاجەت. وسى سوزدەرىمنىڭ دالەلى رەتىندە قازاقستاننىڭ بىرقاتار اقپارات قۇرالدارىندا تولىق جاريالانعان مەنىڭ اكەم بەگدەسەنوۆ بيسەنعۇلعا قارسى ۇيىمداستىرىلعان قىلمىستىق ءىستى ايتۋعا بولادى. بەگدەسەنوۆتىڭ ۇستىنەن جۇرگىزىلگەن «كورنەكى پروتسەسس» جانە تاعايىندالعان سانكتسيا تۇركىمەنستانداعى ەتنيكالىق قازاقتاردى قورقىتۋ ماقساتىندا اتقارىلعان ءىس-شارا ەدى.

وسى ماقالادا تۇركىمەنستانداعى قازاقتاردىڭ ءوز باسپانالارىن جەكەشەلەندىرىلۋى تۋرالى كوتەرىلگەن ماسەلەلەردىڭ بارلىعى تۇركىمەنستاندا وسى كۇنگە دەيىن تۇرىپ جاتقان جانە  تۇركىمەنستاننىڭ جەرگىلىكتى بيلىگىنەن ۇلتتىق قىسىم كورىپ وتىرعان 20 مىڭ ەتنيكالىق قازاقتاردى كوشىرىپ اكەلۋدى ۇيىمداستىرۋدا ۇلكەن ءرول اتقارادى. وسىعان بايلانىستى قازاقستان مەن تۇركىمەنستان باسشىلارى اراسىنداعى كەلىسسوزدەردە قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ قۇىقتارىن قورعايتىن كەلىسىم تۋرالى سۇراقتى جوعارعى دەيگەيدە كوتەرۋى كەرەك. قازىر رەسەي مەن قىتايعا تۇركىمەن گازىنىڭ ەكسپورتى قازاقستان تەرريتورياسى ارقىلى ءوتىپ جاتىر. سونىمەن قاتار، تۇركىستان قالاسىنداعى ياسساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتىندە ءبىلىم الۋ ءۇشىن قازاقستان تۇركىمەنستاننىڭ 50 ستۋدەنتىنە جىل سايىن وقۋ گرانتتارىن ءبولىپ وتىرادى. وسى جاعدايلاردى ەسكەرە وتىرىپ، تۇركىمەنستاندا تۇرىپ جاتقان جانە قازاقستانعا كوشۋدى جوسپارلاپ وتىرعان قازاقتارعا بايلانىستى تۇركىمەنستاننان دوستىق جاۋاپتى تالاپ ەتۋ ارتىق بولماس ەدى.

الىبەك بەگدەسەنوۆ

تۇركىمەنستاننان ورالمان

«ماكلاۋد ديكسون ەلپ»

حالىقارالىق زاڭ فيرماسىنىڭ

زاڭگەرى

«اباي-اقپارات»