كەدەندىك وداق. قوعامنىڭ كۇدىگىن سەيىلتپەي تۇرعان كۇردەلى ماسەلەگە قاتىستى ەل ءىشىنىڭ نارازىلىعى جانە وسى وداقتىڭ ءتۇبى تاۋەلسىزدىككە تونەر قاۋىپكە اپارماي ما دەگەن ۇلكەن سۇراقتار كۇن تارتىبىنەن تۇسپەي تۇر.

كونفەرەنتسيامىزدىڭ كەزەكتى قوناعى، بىلىكتى ەكونوميست جانگەلدى شىمشىقوۆ ءبۇتىن ەلدىڭ باسىن قاتىرعان كەدەندىك وداق جونىندەگى وقىرماندار ساۋالىنا جالعاستى جاۋاپ بەرىپ وتىر.

«اباي-اقپارات»

-بىزدە تەك،  تۇسىمى كوپ وندىرىسكە ءمان بەرىلىپ، ال، حالىق تۇرمىسىنىڭ جاقسارۋىنا تىكە اسەر ەتەتىن ورتا شاعىن بيزنەستى قولداۋ كەش ەسكەرىلدى، نەسيەنىڭ قول جەتىمدىلىگى مەن اكىمشىلىك كەدەرگى، قاعاز قيىنشىلىقتارى دا جوق ەمەس. ورتا شاعىن بيزنەستىڭ ناقتى دامۋى مۇمكىن بە, بولسا قانداي؟ كەدەندىك وداققا بايلانىستى كەي ورىس بيزنەسمەندەرى قازاق ەلىنە ءوندىرىس ورىندارىن سالۋعا بەلسەندىلىك كورسەتە باستاپتى دەلىنەدى، بۇل جاڭا ءوندىرىس ورنىمەن قوسا، ەلدەگى ۇلتتىق ورتا شاعىن بيزنەستىڭ دامۋىنا كەسىرىن تيگىزبەي مە؟

كەدەندىك وداق. قوعامنىڭ كۇدىگىن سەيىلتپەي تۇرعان كۇردەلى ماسەلەگە قاتىستى ەل ءىشىنىڭ نارازىلىعى جانە وسى وداقتىڭ ءتۇبى تاۋەلسىزدىككە تونەر قاۋىپكە اپارماي ما دەگەن ۇلكەن سۇراقتار كۇن تارتىبىنەن تۇسپەي تۇر.

كونفەرەنتسيامىزدىڭ كەزەكتى قوناعى، بىلىكتى ەكونوميست جانگەلدى شىمشىقوۆ ءبۇتىن ەلدىڭ باسىن قاتىرعان كەدەندىك وداق جونىندەگى وقىرماندار ساۋالىنا جالعاستى جاۋاپ بەرىپ وتىر.

«اباي-اقپارات»

-بىزدە تەك،  تۇسىمى كوپ وندىرىسكە ءمان بەرىلىپ، ال، حالىق تۇرمىسىنىڭ جاقسارۋىنا تىكە اسەر ەتەتىن ورتا شاعىن بيزنەستى قولداۋ كەش ەسكەرىلدى، نەسيەنىڭ قول جەتىمدىلىگى مەن اكىمشىلىك كەدەرگى، قاعاز قيىنشىلىقتارى دا جوق ەمەس. ورتا شاعىن بيزنەستىڭ ناقتى دامۋى مۇمكىن بە, بولسا قانداي؟ كەدەندىك وداققا بايلانىستى كەي ورىس بيزنەسمەندەرى قازاق ەلىنە ءوندىرىس ورىندارىن سالۋعا بەلسەندىلىك كورسەتە باستاپتى دەلىنەدى، بۇل جاڭا ءوندىرىس ورنىمەن قوسا، ەلدەگى ۇلتتىق ورتا شاعىن بيزنەستىڭ دامۋىنا كەسىرىن تيگىزبەي مە؟

- شاعىن جانە ورتا بيزنەستىڭ ماسەلەسى جانە ونى مەملەكەت تاراپىنان قولداۋ كەش كوتەرىلدى، ەسكەرىلدى دەپ ايتا المايمىز. شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىكتىڭ جىرلانا باستاعانىنا 20 جىل تولدى دەسەم قاتەلەسپەيمىن. وسى اتالىپ وتىرعان ماسەلە وتە كۇردەلى، اۋقىمدى، ىرگەلى ماسەلە. وكىنىشكە وراي بۇنى پراكتيكالىق جۇزەگە اسىرۋشى ماماندار، بيلىكتەگى ادامدار ءۇستىرت ءتۇسىنىپ، تەك قانا ميكرو كرەديت الىپ سيىر ساتىپ السا دا، ەكى ءۇش ادام جالداپ ۇڭگىرشىك-دۇڭگىرشىك ءدامحانا، اسحانا ۇيىمداستىرسا بولدى الاقان سوعىپ شاعىن كاسىپكەرلىكتى دامىتىپ جاتىرمىز دەپ داۋرىعادى.

ءسىزدىڭ سۇراق ساپتاۋىڭىزدىڭ وزىنەن-اق ءسىزدىڭ سونداي ۇستانىمدا ەكەنىڭىز ايعايلاپ، مەن مۇندالاپ تۇر. دۇنيە ءجۇزىنىڭ الدىڭعى قاتارلى ەلدەرىندە شاعىن جانە ورتا بيزنەس 70-80% دەيىنگى جۇمىس كۇشىن جالداپ ارەكەت جاسايدى. الايدا ءجىو-ءنىڭ ارىكەتسە 20-30% عانا وندىرەدى. ال ءىرى كاسىپورىندار جۇمىس كۇشىنىڭ 8-10 پايىزىن قولدانا وتىرىپ، ءونىمنىڭ 70-80% وندارەدى. الايدا ءىرى كاسىپورىن (اۆتو جاساۋ، ماشينا جاساۋ، ەلەكتوروۆوز، كەە ت.ب.) ۇساق جۇمىستاردى، قوسالقى بولشەكتەردى ءوندىرۋدى شاعىن كاسىپورىندارعا تاپسىرادى (تۇتقا، اينەك تەرەزە، بولت ت.ب.). ناتيجەسىندە ءىرى كاسىپورىن مەن شاعىن جانە ورتا كاسىپورىن اراسىندا تىعىز تەحنولوگيالىق بايلانىس پايدا بولادى. ءسويتىپ شاعىن جانە ورتا كاسىپورىن «جەكە باتىر» بولىپ ارەكەت ەتسە، وندا ءبىز ورتا عاسىر دەڭگەيىندەگى ەكونوميكاعا دۋشار بولامىز. مىسالى: اۋىلداعى 2 سيىر 5 قوي قوسالقى شارۋاشىلىق سونىڭ كورىنىسى. ال ەگەر دە ءىرى ەت كومبيناتى ال اينالاسىندا توپتاسقان شاعىن كاسىپورىندار بىرەۋى تورپاق، قسىرىپ ءبىرى ونى سەمىرتىپ، بورداقىلاپ، ەندى ءبىرى ونى تاپسىرىپ ەت كومبيناتىمەن تىعىز بايلانىستى ونداعان جۇزدەگەن شاعىن كاسىپورىندار بولسا، سونداعانا شىنايى شاعىن ورتا كاسىپ بيزنەسىنىڭ دامۋىنىڭ دۇرىس جولىن الادى. قورىتا ايتقاندا شاعىن جىنە ورتا بيزنەس تەك قانا ءىرى ءوندىرىستىڭ اينالاسىندا، سونىمەن تىعىز بايلانىستا وركەندەپ دامي الادى.

سۇراقتىڭ كەلەسى بولىگىنە بىلاي دەپ جاۋاپ بەرۋگە بولادى: ورىس بيزنەسمەندەرى قازاق ەلىندە ءوندىرىس سالۋعا ءبىزدىڭ سالىق ستاۆكاسى تومەن بولعان جاعدايدا عانا مۇددەلى. تاياۋدا ۆ.ۆ. پۋتين وسى ايىرماشىلىقتى ايتا كەلىپ، جقق سالىعىن 18 پايىزدان قازاقستانداعىداي 12 پايىزعا تقمەندەتۋ قاجەت ەكەنىن ناقتى ورتاعا سالدى. ەندەشە، ورىس بيزنەسمەندەرىنىڭ بەلسەندىلىگىن قۋاتتايتىن شارت جۋار ماڭايدا جويىلادى دەگەن ءسوز. وعان تەك اتتەگەن-اي دەپ قانا وكىنۋگە بولادى. ويتكەنى ورىس بيزنەسمەندەرىنىڭ كاسىپورىندارى قاتار دامىسا، وندا باسەكەلەستىك ورتا، باسەكەلەستىك قاتىناستار ءبىزدىڭ كاسىپورىنداردى جارىسا دامىتۋعا نەگىز بولعان بولار ەدى.

-ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزىۋ مۇمكىن بە؟ يزرايل، جاپون، مالايزيا، كورەيا سىندى جول ۇستانا الامىز با، جوق ول مۇمكىن ەمەس پە؟ مۇمكىن بولسا قانداي جولدارى بار دەپ ويلايسىز؟

-ارينە، ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋگە بولادى. ول ءۇشىن تەوريالىق جاعىنان كەلەسى ۇستانىمدار قاجەت: 1) دۇنيەجۇزىلىك ەڭبەك بولىنىسىنە ساي ەكونوميكانىڭ قۇرىلىمىن، ءوندىرىستىڭ ماماندانۋىن دۇرىس جولعا قويۋ كەرەك.  مىسالى: جاپونيا سياقتى كومپيۋتەرلىك تەلە تەحنولوگيالاردى يگەرەمىز دەۋ ءبىز ءۇشىن ۆەلوسيپەدتى جاڭادان ويلاپ تاپقانداي اۋرە بولىپ تابىلادى. 2) قوعامدىق ءوندىرىستى ابسوليۋتتىك ارتىقشىلىق نەگىزىندە ۇيىمداستىرۋ. ءبىزدىڭ ابسوليۋتتىك ارتىقشىلىعىمىز باسقا ەلدەرمەن سالىستىرعاندا مال، ەگىن، بالىق شارۋاشىلىعىن دامىتۋ، مۇناي-گاز ءتۇرلى ءتۇستى مەتالل ءوندىرۋ بولىپ تابىلادى. ينديا سياقتى شاي، برازيليا سياقتى كوفە ءوندىرۋ بەكەر اۋرەشىلىك دەپ ويلايمىن. 3) سالىستىرمالى ارتىقشىلىققا نەگىزدەلگەن ەكونوميكالىق قۇرىلىم. ول ءۇشىن باسقا ەلدەرمەن كووپەراتسياعا ءوزارا ەكونوميكالىق قاتىناستارعا ءتۇسۋ. ماسەلەن، وزبەكتەردە ماقتا ەگەدى. ماقتا بىزدە دە وسەدى. ولار دا بيداي ەگەدى. بىزدە دە بيداي بارشىلىق. الايدا ماقتا ءوندىرىسى ول جاقتا بىزگە قاراعاندا اناعۇرلىم ءتيىمدى رەنتابەلدى. ال بىزدە كەرىسىنشە بيداي ءوندىرىسى رەنتابەلدى. ەندەشە، ءبىز بيدايدى ۇلعايتىپ ماقتانى قىسقارتىپ، ولار كەرىسىنشە جاساسا، ەكى ەلدىڭ جيىنتىق ءونىمى اناعۇرلىم مول بولارى ءسوزسىز. 4)  بەلسەدىلىككە قابىلەتتىلىكتى قولدانۋ. وسىنداي 4 ۇستانىم نەگزىندە ەكونەوميكانىڭ سالالارىن قالىپتاستىرساق، وندا تولىق قاندى تاۋەلسىز ەكونوميكانىڭ نەگىزى قالانارى ءسوزسىز. وكىنىشكە وراي دۇنيەجۇزىلىك جاھاندانۋ زامانىندا مۇلدەم تاۋەلسىز، جابىق ەكونوميكا قۇرۋ مۇمكىن ەمەس. اتالعان يزرايل، جاپون، مالازيا، كورەيا سىندى ەلدەردىڭ جولىن اينا قاتەسىز قايتالاۋ مۇمكىن ەمەس. ال ەلىمىزدىڭ ەرەكشەلىكتەرىن جان-جاقتى ەسپكە الا وتىرىپ، اتالعان ەلدەردىڭ باعىتىن قولدانۋ ابدەن مۇمكىن.

-بولاشاقتا ورتاق ۆاليۋتا ورىستىڭ اقشاسى بولۋى مۇمكىن بە؟ وندا تاۋەلسىزدىگىمىزدەن ايىرىلعانىمىز ەمەس پە؟

-بولاشاقتا ءبىرتۇتاس ەكونوميكالىق كەڭىستىك قۇرىلعان جاعدايدا ونىڭ ۇيىتقىسى، ۇيىمداستىرۋشىسى بولىپ، باسىمدىلىق تانىتىپ وتىرعان رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ رۋبل (سوم) ورتاق ۆاليۋتا بولارى ەش كۇمان كەلتىرمەيدى. ەگەر دە ەۋروپالىق ەكونوميكالىق قاۋىمداستىق سياقتى نەگىزدە ءبىرتۇتاس ەكونوميكالىق كەڭىستىك قۇرىلسا، وندا ورتاق ۆاليۋتادان (ەۋرو سياقتى) تاۋەلسىزدىگىمىزگە نۇقسان كەلمەس ەدى، الايدا ءبىزدىڭ جاعدايىمىز ەۋروپاداعىداي ەمەس. سوندىقتان ورىس ۆاليۋتاسى ەرتەڭ ۇستەمدىك ەتپەيدى دەپ سەنۋ مەن ءۇشىن قيىن.

-جاۋاپ بەرۋ ءسىزدىڭ قۇزىرىڭىزدا بولماسا دا، كوپتىڭ كوڭىلىنە كۇدىك ۇيالاتىپ وتىرعان، استانانىڭ تۋعان كۇنى باستالعان اتىس-شابىستان قانشاما ادام قازا تاپتى، جاقسىسى بار، جامانى بار بارلىعى دا قازاقستاندىق ەدى. ال ەلباسىمىز تۇك بىلمەگەندەي دەمەلىپ جاتىر. قازاقستاننىڭ بارلىق جەرىن ۇرەي بيلەگەن. سوندا ءبىز كىمگە سەنۋىمىز كەرەك؟

-بۇل سۇراعىڭىز قۇقىق قورعاۋ، قاۋىپسىزدىك ۇيىمدارىندا قىزمەت جاسايتىن ادامعا قويىلعانى دۇرىس ەدى. الايدا باق مالىمەتىنە سۇيەنسەك، قازاقستاننىڭ كەز كەلگەن جەرىندەگى اۋىلدار سياقتى شۇبارشى مەن كەڭقياق سياقتى اۋىر ەكونوميكالىق جاعدايدا قالعان بولۋى كەرەك. كۇن كورىس ءۇشىن مۇناي قۇبىرلارىنان مۇناي ۇرلاپ ساتۋ كاسىپكە اينالعان سىڭايلى. ونى بىلەتىن پوليتسيا ءوز ۇلەسىن الىپ وتىرعان سياقتى. ال سوڭعى كەزدەرى پوليتسيانىڭ الاشاعىنىڭ ستاۆكاسىن تىم كوتەرىپ جىبەرگەن كورىنەدى. بۇل ۇرلىقپەن كۇن كورەتىندەر ءۇشىن نارزىلىق تۋدىرىپ، قاقتىعىسقا اكەلىپ تىرەگەن. ارينە بۇرىنعى جىلدارداعىداي وسى اۋىلدارداعى ازدى-كوپتى كاسىپورىندار، اۋىل شارۋاشىلىق مەكەمەلەرى ارەكەت ەتىپ جۇمىسپەن قامتۋ، جالاقىمەن قامتاماسسىز ەتۋ، جۇزەگە اسىپ جاتسا، مۇمكىن مۇنداي قىلمىستىق ارەكەتتەر بولماعان بولار ەدى. بۇگىنگى كۇنى قىلمىستىلار اۋىزدىقتالدى، ءبىراز و دۇنيەگە اتتاندى. باسقالارى سوت جازاسىمەن كۇناسىن وتەيتىنى ءسوزسىز. كىم بىلەدى؟ ونداعان جىلدار وتكەننەن كەيىن وتكەندەگى سوزاق كوتەرىلىسى سياقتى بۇعان دا شاراسىزدىقتان قىلمىسقا بارىپ، شايت بولعاندار دەپ باعا بەرۋى مۇمكىن. ال ەلباسى دەمالىپ، دەنساۋلىعىن تۇزەۋگە ابدەن قۇقىلى. اتالعان ۋاقيعامەن اينالىساتىن ارنايى ۇيىمدار بار. تەك كەڭەستىك كولحوزدا عانا شەگە قاعۋ ءۇشىن پرەدسەداتەل كولحوز بولماسا، تال باسى دا سىنبايدى. ال وركەنيەتتى مەملەكەتتە كەز كەلگەن ءىس-ارەكەتتىڭ بارىنە پرەزيدەنت جاۋاپ بەرۋى ەشبىر قيسىنسىز، قاجەتسىز.

-وتتو بيسمارك نەمىس حالقىن  وزارا ساۋدادا الدىمەن كەدەندىك باجدى (پوشلينا) الىپ تاستاۋ، ودان كەيىن ورتاق ۆاليۋتا، ورتاق پارلامەنت قۇرۋ ارقىلى ءبىرتۇتاس گەرمان يمپەرياسىن قۇرعانىن بىلەتىن شىعارسىز. ياعني، تاريحي پرەتسەدەنت پايدالانىلىپ وتىر.

تىلدىك، ءدىني، مادەني، ياعني رۋحاني ەگەمەندىك ارقىلى قازاق ەلىن ساقتاپ قالۋعا، ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋگە بولادى دەگەن پىكىرىممەن كەلىسەسىز بە؟

- وتتو بيسمارتىڭ ساياساتىن بىلەمىز. ەكى ەلدى بىرىكتىرۋ ءۇشىن ارينە كەدەندى بىرىكتىرۋ قاجەت. ال ەندى سوعان ساي تىلدىك ءدىني مادەني دۇنيەتانىمدىق وزگەشەلىكتى ساقتاپ، دامىتۋ ارقىلى قازاق ەلىن ساقتاپ، ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋ ءاربىر قازاق ازاماتىنىڭ مۇراتى مەن ارمان ماقساتى ەكەنىنە كەلىسەمىن.

-اتا زاڭىمىزدا «قازاقستان رەسپۋبليكاسى دەموكراتيالىق, الەۋمەتتىك، زايىرلى مەملەكەت بولىپ تابىلادى» دەپ جازىلعان. سىزدىڭشە, اتا زاڭىڭىمىزدا وتىرىك جازىلعان با؟

الەۋمەتتىك تەڭدىك دەگەندى قالاي تۇسىنەسىز. ورىستار مەن ەۆرەيلەردىڭ قۇرعان «جارىمجان, مۇگەدەك» سوتساليستىك جۇيەسىنەن باسقا، ناعىز سوتساليستىك قازاق رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ مۇمكىن بە؟

-اتا زاڭىمىزدا وتىرىك جازىلمعان، الايدا، كونستيتۋتسيا اتا زاڭ ول دەكلوراتسيا نەمەسە سولاي بولۋعا ءتيىستى دەپ جاريا قىلۋ عانا. ال ونىڭ شىنايى جۇزىنە اسۋى  وڭايلىقپەن كەلمەيدى. ول ارقايسىسىمىزىدىڭ زاڭدى سىيلاپ، ادال دا ۇلت جاندى ءىس-ارەكەتىمىزدىڭ ناتيجەسى عانا بولۋى مۇمكىن.

الەۋمەتتىك تەڭدىك جايىندا وسىدان بۇرىن جاۋاپ بەرگەنبىز. الايدا مەن ءۇشىن ءسىزدىڭ ايتقان: ورىستار مەن ەۆرەيلەردىڭ قۇرعان «جارىمجان، مۇگەدەك» سوتساليستىك جۇيەسى دەگەن ماسەلەڭىز مۇلدەم تۇسىنىكسىز. ناعىز سوتسياليستتىك قازاق رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ دەگەندى ءتۇسىندىرىپ، ماقسات قىپ قويۋ ءۇشىن كەم دەگەندە ەكى تومنان تۇراتىن عىلىمي ەڭبەك جازىپ شىعۋ قاجەت ەكەنى ءسوزسىز. قىسقا قايىرساق، شۆەد ءسوتسياليزمى سياقتى، اراب ەميراتىنىڭ الەۋمەتتىك ساياساتىنا سايكەس كەلەتىندەي ەتىپ ەكونوميكا قۇرۋ ابدەن مۇمكىن.

-اقىنداردان كىمدەردى وقيسىز؟ جاعىمپازدىق دەگەنگە قالاي قارايسىز؟

-بۇگىنگى اقىنداردىڭ ىشىندە اعامىز م.شاحانوۆ پەن تۆورچەستۆولىق بايلانىستامىن. جۋىردا اعامىزدىڭ «قىرعىز ەۆەرەستى جانە ماڭگۇرتتەندىرۋدىڭ ەگەۋكۇيرىقتىق ساياساتى» اتتى رومان ەسسەسىن ورىس تىلىنە سوزبە-ءسوز اۋدارماسىن جاساپ شىقتىم. ال كوركەمدىك اۋدارماسىن مەنىڭ ارىپتەسىم، پروفەسسور اكيموۆ ۆ.ۆ. جۇزەگە اسىردى. اللا قالاسا،ءبىر ايدان كەيىن مۇحتار اعامىزدىڭ ورىس تىلىندە ءبىز اۋدارعان نۇسقاسى جارىق كورۋگە ءتيىستى. اتالعان رومان ەسسەدە جاعىمپازدىق پەن جەكە باسقا تابىنۋشىلىققا ويسىراتا سوققى بەرىلىپ، ونىڭ جاقتاستارىن تالقانداعان. بۇل كىتاپ قازاق تىلىندە مامىر ايىندا جارىق كورىپ، تۇساۋ كەسەرى كازۇۋ-ءدىڭ جاستار سارايىندا 15 مامىردا وتكەن بولاتىن. مۇحتار اعامىزمەن قاتار يسرايل ساپارباەۆتىڭ، سوفى سماتاەۆتىڭ ولەڭدەرىن دە وقىپ وتىرامىن. جاعىمپازدىق دەگەندى مەن ءوز باسىم ساتقىندىقپەن قاتار قويامىن. ەكۋى ەگىز كەسىرلىكتەر دەپ ويلايمىن. جاعىمپاز ادام مەن ءۇشىن وتە جەك قورىنىشتى. جۇرەك اينىتاتىن سۇمپايى سۇم جانە ەكىنشى جاعىنان ول ءبىر كىرىپتار، بەيشارا، سورلى كەيىپتەگى قايىرشىعا بەرگىزىس ماقۇلىق دەپ ەسەپتەيمىز.

-«اۋەلى - ەكونوميكا، سوسىن - ساياسات» تۇجىرىمىنىڭ سالدارى قانداي؟ ءپليۋسى مەن مينسۋسى؟ ساياساتتا ارتتا قالىپ، ەكونوميكا جەمقورلاردىڭ جەمساۋىنا اينالىپ كەتكەن جوق پا؟ ساياساتتا ارتتا قالعاننان، ەلدەگى تاۋەلسىزدىك يدەياسى توقىراپ، ەل الەمدىك بازارعا اينالىپ كەتكەن جوق پا؟ ءسىز «ەكونوميكا مەن ساياسات -قاتار ءجۇرسىن» تۇجىرىمىن قولدار ما ەدىڭىز؟

-«اۋەلى - ەكونوميكا، سوسىن - ساياسات» تۇجىرىمىنىڭ سالادرى پليۋسى: ەكونوميكا بازيس، ەكونوميكا قوعامنىڭ نەگىزى بولمىسى دەگەن تاريحي ماتەرياليستتىك كوزقاراس. ءوز سىنىن ۋاقىتىندا العان سياقتى ەدى. باياعى دۇنيەجۇزىلىك پرولەتارياتتىڭ كوسەمى ۆ.ي. لەنين: «ساياسات ەكونوميكانىڭ شوعىرلاندىرىلعان كەيىپى» دەپ باعا بەرگەن بولاتىن. الايدا وتپەلى كەزەڭدە بارلىق نارىقتىق وزگەرىستەردى جوعارىدان بيلىك جاساپ وتىرعان جاعدايدا ساياسي وزگەرىستەر ەكونوميكالىق وزگەرىستەرمەن بىردەي ءجۇرىپ وتىرعانى ابزال ەدى. ساياسي باعا بەرىلمەي، ساياسي ماقساتقا باعىتتالماعان ەكونوميكالىق وزگەرىستەر بايانسىز ەكەنى كىمگە بولسا دا تۇسىنىكتى دەپ ويلايمىن. سوندىقتان، كوپتەگەن ەكونوميكالىق وزگەرىستەر ساياسي قولداۋ تاپپاعان جاعدايدا جۇزەگە اسپاي قاتىپ جاتتى. اسىرەسە تىۋەلسىزدىك يدەياسى اياق استىندا قالدى دەسەم، قاتتى ايتقانىم ەمەس.

-قازاقستاندا اۋىل شارۋاشىلىعى بار ما؟ الدە، بۇگىنگى اۋىلشارۋاشىلىعى دەپ جۇرگەنىمىز اكىمدەر مەن وليگارحتاردىڭ پودحوزى عانا ما؟

اۋىل شارۋاشىلىعىن تاراتىپ،  ىرى شارۋاشىلىقتارعا عانا كوڭىل ءبولىپ وتىرعان ۇكىمەتتىڭ ىشىندەگى باسقارۋ قىزمەتىن يندۋستريا مينيسترلىگىنە بەرسە شە؟

ونىڭ ورنىنا اۋىل مينيسترلىگىن قۇرىپ، وعان اۋىلداعى شاعىن شارۋاشىلىقتاردى قولداۋ مەن الەۋمەتتىك جاعدايدى جاقسارتۋدى مىندەتتەسە شە؟ ويتكەنى، قازىرگى اقش مينيسترلىگى ارقىلى قىرۋار قارجى الپاۋىتتاردىڭ شارۋاشلىعىن عانا قامتىپ وتىر، اۋىلدىڭ الەۋمەتتىك تۇرمىسى كوتەرىلەتىن ەمەس.

-قازاقستاندا اۋىل شارۋاشىلىعى جوق دەپ ايتۋعا نەگىز جوق. ەگىن شارۋاشىلىعىنىڭ ماقتا، كۇرىش، كوكونىس شارۋاشىلىقتارىنىڭ ونىمدەرى ىشكى نارىق سۇرانىسىن قامتاماسسىز ەتىپ قانا قويماي، سىرتقى ساۋداعا دا ءونىم شىعارىپ وتىر. ارينە اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ ءجىو- دەگى  ۇلەەسى 5 ەسەگە دەيىن كەمىدى. ەگىس القاپتارىنىڭ كولەمى مال تۇلىكتەرىنىڭ سانى قۇلدىراپ بىرنەشە ەسە ازايدى. قازىرگى مال شارۋاشىلىعىن ۇستاپ تۇرعان اۋىل تۇرعىندارىنىڭ قوسالقى ۇيدەگى شارۋاشىلىعى دەۋگە بولادى، ويتكەنى ولاردىڭ ۇلەسى 80 پايىزدان ارتىپ جىعىلادى. مۇنداي جاڭدايدىڭ مۇمكىن بولۋى اگرارلىق ورەسكەل قاتەلىكتەردەن تۋىندادى. قازاقستاننىڭ 80 پايىز ايماعىندا اۋىل شارۋاشىلىعى نار تاۋەكەل ايماقتا جۇزەگە اسىرىلىپ، اۋا رايىنىڭ اۋىتقۋىنا تاۋەلدى بولاتىن، سوندىقتان وزىق تاجىريبە نەگىزىندە كوپ سالالى ءىرى اۋىل شارۋاشىلىق كەشەندەرى قۇرىلعان بولاتىن. وسى كەڭەس داۋرىندەگى كولحوز سوۆحوزداردى جويىپ، شاڭىراعىن ورتاسىنا ءتۇسىرۋ اگرارلىق سۇراقتى بىلەتىندەرگە قىلمىسپەن پارا-پار. جەر جەردە جەكەشەلەندىرۋ ناۋقانىن، رەفورمالاۋ ناۋقانىن، ءوزىنىڭ بەدەلىنىڭ ارقاسىندا مويىنداماي ءبىرتۇتاس شارۋاشلىق ساقتاپ قالعان باسشىلاردىڭ بارىسىندا ءالى دە بولسا ۇجىمدىق شارۋاشىلىق نەگىزىندە ارەكەت جاساپ جاتقان اۋىل شارۋاشىلىق كاسىپورىندارى اقمولا وبلىسى، قوستاناي، سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا بارشىلىق. ءوندىرىلىپ سىرتقا شىعارىلىپ جاتقان بيدايدىڭ كوپشىلىگى دە سولاردىڭ ۇلەسىندە. ۇساق جەكە فەرمەر شارۋاشىلىقتارىنىڭ قازاقستان جاعدايىندا قاۋقارسىز دارمەنسىز ەكەنىن ەندى سوقىر دا كورگەن سيقتى. سوندىقتان اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋدىڭ مەملەكەتتىك باعدارلاماسى جاسالۋعا ءتيىستى. وسىعان سايكەس كەشەگى شاڭىراعى ورتاسىنا تۇسكەن اۋىلداردى قايتا بىرىكتىرىپ، كوپ سالالى ءىرى كاسىپورىنداردى قالپىنا كەلتىرۋ قاجەت. بۇل ءىرى كاسىپورىندار ءارتۇرلى سالالاردى ۇشتاستىرا وتىرىپ، جىل بويى تۇرعىنداردى ەڭبەكپەن قامتاماسسىز ەتىپ جانە الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى شەشۋگە ءتيىستى. كوكتەم ەگىن سەبۋ، جاز ءشوپ شابۋ، كۇز ەگىن وراعى، قىس مال قىستاتۋ دەگەن كەزەڭدەردە بۇكىل ۇجىم مۇشەلەرى ەڭبەكپەن قامتىلىپ وتىرادى. ءىرى كاسىپورىننىڭ ءونىمىنىڭ وزىندىك قۇن تومەندەيدى، تابىس ارتادى، جالاقى مەن پايدادان ارتىلعانىن الەۋمەتتىك ماسەلەلەرگە، تۇرمىستىق ماسەلەلەردى شەشۋگە باعىتتالادى. مۇنداي ساقتالعان شارۋاشىلىقتار ۇلگى بولا الادى. مىسالى ساندىقتاۋ اۋدانىندا ماكسيموۆ سوۆحوزى، جاقسى اۋدانىندا پودگورنىي سوۆحوزى مۇنداعى تۇرعىندا جالاقىمەن قاتار ازىق تۇلىكتى دە ناتۋارلدى تۇردە الادى، ونىمەن قاتار قوسالقى شارۋاشىلىقتارى جەم شوپپەن قامتام. مادەنيەت ءۇيى، كىتاپحاناسى، كوركەم ونەرپازدار ءۇيى سول قالپىندا ارەكەت جاساپ تۇر. جەكەشەلەندىرىپ جاپپاي اۋىلقى قاڭعىرتۋ كەزەڭىندە باتىلدىق تانىتقان باسشىلاردىڭ ءبىرى قوستاناي وبلىسىنىڭ اكىمى بالتاش تۇرسىنباەۆ بولاتىن. كۇزدى كۇنى قازاقستان وسىنشا بيداي جينادى دەگەندە، ونىڭ ىشىندە قوستاناي وبلىسىنىڭ ۇلەسى ەرەكشە ەكەنىنە قاراپ وىترىپ بالتاش اعامىزڭعا العىسىمىزدى جاسىرا المايمىز.

-ءسىز - ۇلتشىل ازاماتسىز. جاستار مەن زيالى قاۋىمعا بۇرىنعى قوعامدىق قايراتكەرلىگىڭىزدى ايتىپ بەرسەڭىز، ۇلگى بولسىن. «اقمولا» اتاۋىن قايتارتۋعا قاتىستىڭىز، باسقاسى بار.

1951 جىلى اقمولا وبلىسى بالقاشين اۋدانى امانگەلدى (جىلاندى) اۋىلىندا تۋعان. ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، پروفەسسور، ءبىلىم عىلىم مينيسترلىگىنىڭ ەكونوميكا ينستيتۋتىنىڭ استاناداعى فيليالىنىڭ ديرەكتورى. جوعارى وقۋ ورىندارىندا ءدارىس بەرىپ جۇرگەنىمە 30 جىل بولدى.

ۇلتتىق جۇمىستاعى نەگىزگى باعىت: ساياسي-قوعامدىق جۇمىس ارقىلى قازاق مەملەكەتتىلىگىن، شىنايى ەكونوميكالىق، ساياسي تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزىپ، قازاق حالقىنىڭ مەملەكەت قۇرۋشى، مەملەكەت يەسى رەتىندەگى بىردەن-ءبىر ۇلت بولۋ ءۇشىن كۇرەسۋ.

1985 جىلدان -1987 جىلعا دەيىن ارقالىق پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىندا ستۋدەنتتەردىڭ «جادىرا» شىعارماشىلىق بىرلەستىگىن قۇرىپ، جەتەكشىلىك ەتتىم. ۇلتجاندى پاتريوتتىق رۋحتا «اسان مەنۇسەن» اتتى پەسا جازىپ، ينستيتۋت ساحناسىندا جانە «ستۋدەننتەر كوكتەمى - 1986» كونكۋرسىندا قويىلىم ۇيىماستىردىم. 1986 جىلدىڭ 18 جەلتوقسانىندا قازاق راديوسىنان سولاقاي ساياساتقا قارسى ءسوز سويلەدىم. 22-جەلتوقساندا 1986 جىلى ينستيتۋت قابىرعا گازەتىندە لەنيندىك ۇلتتىق ساياسات جايلى ماقالا جاريالانىپ، سول كەزدەگى قۋعىن - سۇرگىنگە ءتۇستىم. 1987 جىلى قاڭتار، اقپان ايلارىندا 1931-33جىلعى قازاقستانداعى اشتىق جايلى لەكتسيالار وقىپ، جەرگىلىكتى «ۇلتشىلدار كوسەمسىماعى» دەگەن اتاققا يە بولدىم. پارتكوم، رەكتورات شەشىمىمەن ارقالىقتان كەتۋگە ءماجبۇر بولدىم.

1987 جىلدان تسەلينوگراد قالاسىندا ەڭبەك ەتتىم. اقمولا قالالىق ستۋدەنت جاستارىنىڭ «پاراسات» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ ساياسي جەتەكشىسى بولدىم. (1989-1994 ج.ج.) اقمولا وبلىستىق حالىق دەپۋتاتى (1991-1993ج.ج.) تسەلينوگراد (اقمولا) قالاسىندا جەلتوقسان وقيعالارىنا (1986 ج.) ارنالعان ميتينگتەردى باسقاردىم. (1990, 1991, 1992, 1993 ج.ج.), توتاليتارلىق جۇيەنى ايىپتاپ، اشتىق، قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنا ارنالعان ميتينگ، سەمبىلىك (قالا زيراتتارىندا), اس بەرۋدى ۇيىمداستىرىپ، باسقاردىم. (1991, 1992 ج.ج.). «اقمولا اتى قايتارىلماي ەلگە قايتپايمىز»دەگەن ۇرانمەن الماتىداعى جوعارعى كەڭەس ءۇيى الدىندا اشتىق جاريالانعان توپتى باسقارىپ باردىم. (ماۋسىم، 1992 ج.). ءى. دۇنيەجۇزىلىك قازاقتار قۇرىلتايىنا دەلەگات بولىپ بارىپ، بىرنەشە شەت ەل وتانداستارىمىزدى اقمولا قالاسىنا الىپ كەلىپ، قالا تۇرعىندارىمەن، ستۋدەنتتەرمەن كەزدەسۋلەر وتكىزدىم. وبلىستىق تەلەۆيدەنيەدەن «ۇلاعات»، «حرونيكا ۆەليكوگو دجۋتا» دەگەن ايدارمەن جيىرما شاقتى اۆتورلىق تەلەحابارلار جۇرگىزدىم.

1995 جىلعى 24-26 شىلدەلەرىندە قازاقستاندا العاشقى رەت «قازاقستاننىڭ قوعامدىق دامۋىنداعى يسلام مادەنيەتى» اتتى ايماقتىق مادەنيەتتانۋ كونفەرەنتسياسىن وتكىزدىم.

1992 جىلى كۇزدە بوگوەۆسكي باستاعان اقمولاداعى قازاقتار جيىنىن تاراتۋعا ات سالىستىم. ورىس تىلدەستەرگە ءسوزىمىزدى جەتكىزۋ ءۇشىن «ازامات - Times» رەسپۋبليكالىق ۇلتتىق كەلىسىم گازەتىن قۇرىپ، رەداكتسيا قۇرامىندا جۇمىس اتقاردىم (1993-1998 ج.ج.). «نەۆادا - سەمەي»، «ازات»، «قازاقستان حالىق كونگرەسى»،  «جۇمىسشى جاستار اسسوتسياتسياسى»، «ورلەۋ» ت.ب. اقمولاداعى بولىمشەلەرىن قۇرۋعا جانە  «پاراسات» قوعامدىق اقمولالىق ستۋدەنت جاستار بىرلەستىگىن قۇرۋعا مۇرىندىق بولدىم. م. شاحانوۆتىڭ «حالىق رۋھى» دەموكراتيالىق پارتياسىن قۇرۋعا ات سالىسىپ، استانالىق ىنتالى توپقا جەتەكشىلىك ەتىپ كەلەمىن. وسى پارتيانىڭ قۇرىلتاي سەزىندە ساياسي بيۋروسى مەن ورتالىق كوميتەتىنە مۇشەلىككە سايلاندىم.

مەنىڭ ءپىر تۇتاتىن ادامدارىم: الەيحان بوكەيحانوۆ، مۇستافا شوقاي، جۇمابەك تاشەنوۆ.

ارزان شەت ەل ءومىر ۇلگىسىنە ەلىكتەپ، ۇلتتىق بولمىسىڭدى جوعالتىپ الماڭىزدار، جاس دوستار. سەن ءىز - ءتۇزسىز تاريح بەتىنەن جويىلماۋ ءۇشىن ءوز ءدىلىڭدى ساقتاۋعا ات سالىس!

-قازاقستان ەكونوميكاسىن حالىق مۇددەسىنە بۇراتىنداي قىسقاشا تۇجىرىم ايتساڭىز. ەلدەگى شاعىن-ورتا كاسىپتى كوتەرەمىز دەگەنىنە بيلىكتىڭ كەمى ون بەس جىل بولدى - ناتيجە بۇرىنعى.

- قازاقستان ەكونوميكاسىن حالىق مۇددەسىنە بۇرۋ ءۇشىن ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە اتا زاڭىمىزعا مەنشىككە ايلانىستى وزگەرىس ەنگىزۋ قاجەت. ماسەلەن تابيعات رەسۋرستارى: جەر ونىڭ قويناۋىنداعى بايلىقتار ت.ب. حالىقتىق مەنشىكتە دەپ جاريالانۋعا ءتيىستى. وسىدان كەيىن ەكونوميكادا الەۋمەتتىك باعىت الاتىنىنا ەش كۇمانىم جوق.

-اۋىلعا اقشا بولدىك دەلىنەدى، اۋىلداعىلار ودان دىمدا سەزبەيدى، بولماسا جەڭىل نەسيەدە الا المايدى. ال ونى كىم الاتىنىن بىلەسىز بە، اۋىلداعى بەر-ەكى ءىرى شارۋا قوجالىق ياعني، ءبىر نە ەكى باي الادى. قاراپايىم ۇساق شارۋالاردى قولداۋدىڭ جولى بولا ما؟ جوق «باي بايعا ساي سايعا قۇيادىمەن» جۇرە بەرمەك پە؟

-ۇساق شارۋاشىلىقتاردىڭ وكىنىشكە وراي وڭتۇستىكتەگى كوكونىس ونىمدەرىن ءوندىرۋ سياقتى سۋارمالى وسىمدىك ءوسىرۋ سالاسى بولماسا، بولاشاعى جوق. سوندىقتان ۇساق شارۋالار كووپەراتيۆكە، ۇجىمدىق شارۋاشىلىقتارعا بىرىگىپ ارەكەت جاساۋى قاجەت. تەك بىرلەسىپ، تىزە قوسىپ، جەرگىلىكتى جەمقورلار مەن بيۋروكراتتاردى جەڭۋگە بولادى. ۇساق شارۋاشىلىقتىڭ ورتا عاسىرلىق ارتتا قالعان ەكونوميكانىڭ جۇرناعى ەكەنىن تۇسىنەتىن مەزگىل جەتتى.