امەريكا قۇراما شتاتتارى (اقش) مەن قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى (قحر) اراسىنداعى ساۋدا سوعىسى ەندى بىرتىندەپ وركەنيەتتەر اراسىنداعى، اشىعىن ايتقاندا، ماركسيزمگە سەنىم ارتقان، ەشقانداي ءدىندى مويىندامايتىن كوز-قاراستاعىلار مەن حريستيان دىنىنە مويىنۇسىناتىن، ۇلتتىق اقشالارىندا «In God We Trust» ء(بىز قۇدايعا سەنىپ، ءۇمىت ەتەمىز) دەپ اشىق جازعان ۇستانىمداعىلار اراسىنداعى   تەكە-تىرەسكە وتەتىن ءتارىزدى. وعان سوڭعى بىرنەشە كۇن ىشىندەگى شيەلەنىسكەن جاعدايدان سەبەپ تابۋعا بولادى.

بارىمىزگە بەلگىلى، جاپونيادا وتكەن ۇلكەن جيىرمالىقتىڭ سامميتىندە «2019 G20 Osaka summit» ەكى ەل اراسىنداعى كەلىسىم ناتيجەلى بولمادى. اقش تاراپى 300 ملرد اقش دولل. تۇراتىن قىتاي تاۋارلارى مەن ءوندىرىس ونىمدەرىنە كەدەندىك سالىقتى ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ ءبىرىنشى قىركۇيەگىنەن باستاپ 10 پايىزعا وسىرەتىن بولعان ەدى. وعان قارىمتا رەتىندە، قىتاي تاراپى ۇلتتىق ۆاليۋتاسى يۋاندى قۇنسىزداندىردى. سونىمەن بىرگە، تامىزدىڭ 22 كۇنى اقش-تىڭ 75 ملرد. اقش دوللارلىق قۇنعا يە تاۋارىنا كەدەندىك سالىقتى 10 پايىزعا كوتەردى ءارى اقش-تىڭ اۆتوكولىك قوسىمشا بولشەكتەرى مەن اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرىن ەلگە كىرگىزۋگە تىيىم سالا باستادى. وسىعان وراي، تراپم بيلىك كومانداسىمەن تامىزدىڭ 23 كۇنى شۇعىل جينالىس وتكىزىپ، سول كۇنى تۇستەن كەيىن بىلايشا شەشىم قابىلدادى: قازىرگى اتقارىلىپ وتىرعان 250 ملرد. اقش دوللارلىق قۇنعا يە قىتاي تاۋارلارى مەن ءوندىرىس ونىمدەرىنە سالىنعان 25 پايىزدىق سالىقتى ءبىرىنشى قازاننان باستاپ تاعى 5 پايىزعا ارتتىرىپ، 30 پايىزعا جەتكىزدى. سودان سوڭ، قىركۇيەكتىڭ بىرىنەن باستاپ كوتەرۋدى قاراستىرىپ وتىرعان 10 پايىزدىق سالىقتى بىردەن 15 پايىزعا ارتتىردى. بۇل تۋرالى ترامپ Twitter پاراقشاسىندا جازدى[1]. قىتايعا قاراتىلعان ەكونوميكالىق سوققى بۇنىمەن شەكتەلمەدى. ترامپ قىتايدا جۇمىس جاساپ جاتقان اقش-تىق كاسىپورىنداردى ەلگە قايتۋعا بۇيىردى. كونگرەسستىڭ شەشىمىنسىز، ولاردى ەلگە قايتۋعا بۇيىرۋىنا  قانداي قۇقىعىڭىز بار دەگەن ءجۋرناليستىڭ سۇراعىنا پرەزيدەنت: 1977 جىلى قابىلدانعان «حالىقارالىق توتەنشە جاعدايلارداعى ەكونوميكالىق وكىلەتتىلىك» جونىندەگى زاڭدى (International Emergency Economic Powers Act) قاراۋىن ايتتى. الايدا، كەي ءبىر ساياساتتانۋشىلار مەن ەكونوميستەر  پرەزيدەنت بۇل ءسوزى ارقىلى قىتايدا قازىر ىستەپ جاتقان كاسىپورىنداردى ەمەس، ولارعا ەندىگى قۇيىلاتىن قارجى كوزدەرىن توقتاتۋدى ايتتى دەسە، ەندى ءبىر توبى، ونىڭ بۇل ءسوزى اتالمىش زاڭدىق اكتىنىڭ اياسىنان  الشاق كەتتى دەپ وتىر[2].

ترامپ  قىتاي تاۋارلارى مەن ءوندىرىس ونىمدەرىنە كەدەندىك سالىقتى 45 پايىزعا كوتەرۋ ادىلەتتى ءارى دۇرىس شەشىم دەپ ەسەپتەيدى.  ەگەر بۇعان كونسە سىرتقى ساۋدا جاسالادى، كونبەسە قارىم-قاتىناس مۇلدە توقتاتىلادى. ونىڭ بۇلاي سويلەۋىنە ءوزىنىڭ ساۋدا جونىندەگى كەڭەسشىسى، ەكونوميست پيتەر ناۆاررونىڭ پىكىرى نەگىز بولدى. پيتەر ناۆاررو مۇنداعى 45 پايىزدىق ءوسىمنىڭ دە وزىندىك نەگىزدەرىن مىنا ەكى  سەبەپ بويىنشا تۇسىندىرەدى: بىرىنشىدەن, قحر دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا مۇشەلىككە وتكەن 2001 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىنان بەرى، تاۋارلارى مەن ءوندىرىس ونىمدەرىن ساۋدالاۋ ارقىلى اقش-تان شامامەن 300-400 ملرد. دوللار پايدا تاپقان. بۇل قاراجاتتاردى  زياتكەرلىك قۇقىقتى ۇرلاۋ، اسكەري تەحنيكا مەن قارۋ-جاراقتى دامىتۋ ماقساتىندا جۇمساعان. سونىڭ ناتيجەسىندە ەندى اينالاسىنداعى ەلدەرگە سەس كورسەتە باستادى. ەكىنشىدەن، قىتاي ۇكىمەتى وزدەرىنىڭ كاسىپورىندارىن مەملەكەت تاراپىنان قولداپ، ءوندىرىس ونىمدەرى مەن تاۋارلاردىڭ وزىندىك قۇنىن 5 پايىز كولەمىندە تومەندەتىپ، الەمدىك اشىق باسەكەلەستىك زاڭدىلىعىن بۇزعان. ونىڭ ۇستىنە، ەكولوگيالىق زارداپتاردى اۋىزدىقتاۋعا جەتكىلىكتى قارجى بولمەي كەلەدى. بۇل دا وزىندىك قۇننىڭ 5 پايىزعا تومەندەۋىنە سەبەپ بولعان. قولدان ۇلتتىق اقشاسىن قۇنسىزداندىرۋ (قازىر 1 دولل. = 7,1 يۋان), جۇمىسشىلاردىڭ ەڭبەك-جالاقىسىنىڭ تومەن بولۋى ت.ب. سەبەپتەردى جيناقتاي كەلە تاۋارلار مەن ءوندىرىس ونىمدەرىنىڭ وزىندىك قۇنى 45 پايىزعا ارزانداعان. سول ءۇشىن 45 پايىزدىق سالىقتى ەنگىزۋ ادىلەتتى ءارى حالىقارالىق ساۋدا شارتتارىن قورعاۋدىڭ ءادىسى[3].

حالىقارالىق ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە: ەگەر وسى شارالار ىسكە اساتىن بولسا، قحر-نىڭ ەكونوميكاسىندا وتە قيىن جاعداي ورىن الۋى مۇمكىن:

• ەكونوميكانىڭ ءوسىمى باياۋلايدى نەمەسە توقتايدى;
• شەتەل قارجىسى جانە شەتەلدىك كاسىپورىندار ەلدەن كەتەدى;
• ەلدىڭ ەڭ نەگىزگى ەكونوميكالىق تىرەگى سانالاتىن تۇرعىن ءۇي نارىعى قۇلدىرايدى;
• ينفلاتسيا وسەدى;
• جۇمىسسىزدىق ارتادى;
• قىلمىس كوبەيەدى، قوعامدىق تىنىشتىق بۇزىلادى. ت.ب. كەلەڭسىزدىكتەر پايدا بولادى.

ترامپتىڭ بۇلايشا سەس كورسەتىپ، قاتاڭ ەكونوميكالىق شارا قولدانۋعا نيەت ەتۋىن كەيبىر ساياساتكەرلەر، كەلەسى جىلعى وتەتىن پرەزيدەنتتىك سايلاۋ الدىندا، بەينە كەڭەس وداعىن ىدىراتقان رونالد رەيگان سەكىلدى ۇلى پرەزيدەنتتەردەي مارتەبەگە كوتەرىلىپ، بەدەل جيناۋ دەپ ەسەپتەپ جاتىر. ال دونالد ترامپتىڭ سوزىنشە: ونىڭ قىتايمەن اراداعى ساۋدا ماسەلەسىندە بۇرىنعى ەشقانداي پرەزيدەنت ىستەمەگەن ءىستى قولىنا الۋى، ءوزىن قۇدايدىڭ تاڭداۋى جانە قالاۋىمەن بولىپ وتىرعانى دەپ تۇسىنەدى.  ونىڭ بۇل ءسوزىنىڭ استارىن  كەيبىر ساراپشىلار  ىنجىلمەن بايلانىستىرىپ، «ادامزاتتىڭ تۇتاس ساپارى قۇدايدى تانۋمەن وتەدى»-دەپ تۇسىنەتىن حريستياندىق مادەنيەت پەن كوسەمدەرىن «مىڭ، مىڭ جىل جاساسىن» -دەپ دارىپتەيتىن  كوممۋنيستەر اراسىنداعى اقىرزامان الدىنداعى كۇرەس دەپ ءتۇسىندىرىپ جاتىر[4].

«جەر شارى ۋاقىتى» گازەتىنىڭ جازۋىنشا ترامپتىڭ وسى ساۋدا سوعىسى ماسەلەسىنە كەلگەندە ۇنەمى ەكى جاقتىلى پىكىردە بولاتىنىن ايتادى. وعان ۇلكەن جەتىلىك باسشىلارىنىڭ كەزدەسۋىندە ءبىر ءجۋرناليستىڭ قويعان «ءسىز بۇلايشا ءتاريفتى وسىرگەنىڭىزگە وكىنبەيسىز بە ءارى بۇل ماسەلە تۋرالى قايتا قاراۋعا بولا ما؟» - دەگەن سۇراعىنا «وكىنەمىن، ارينە قايتا قاراستىرۋعا بولادى. مەن ۇنەمى ەكى ءتۇرلى دايىندىقپەن جۇرەمىن» -دەپ جاۋاپ بەرگەنىن، ارتىنان اقش باسپا-ءسوز  بەتتەرىنىڭ ترامپ قىتايمەن ساۋدا ماسەلەسىندە جۇمساقتىق تانىتا باستادى دەپ جازۋىنا وراي،  قايتادان باسپا-ءسوز وكىلى اۋزىمەن ول وكىنىشىنىڭ كوتەرگەن پايىزدىق مولشەرلەمەنىڭ از بولۋىمەن بايلانىستى بولعانىن ايتقان.  اتالمىش گازەت «Columbia News» سىلتەمە جاساپ، ترامپتىڭ امەريكالىق كومپانيالاردىڭ قىتايدان شىعۋىنا كوپتەگەن كاسىپكەرلەردىڭ قارسى ەكەندىگىن جانە 1,4 ملرد نارىقتى تاستاپ كەتۋدىڭ اقىلعا سىيمايتىن شەشىم ەكەنىن دە جازدى[5].

اۋەل باستا ەكى ءىرى مەملەكەت اراسىنداعى ەكونوميكالىق باقتالاستىق نەگىزدە قالىپتاسقان «ساۋدا سوعىسى» - دەگەن اتپەن تانىلعان بۇل شيلەنىس، بىرتىندەپ اۋماعىن گەوساياسي، مادەني، گەوەكونوميكالىق، كىسىلىك قۇقىق جانە بەيبىتشىلىك پەن ايماقتىق توڭكەرىستەرگە دەيىن ۇلعايعان كۇردەلى، كۇرمەۋى كوپ ماسەلەگە اينالىپ بارادى. بۇعان قحر-نىڭ ىشكى ءىسىمىز دەپ  سانايتىن گونكونگ ءدۇمپۋى، تايۋان شيلەنىسى، شىنجاڭ مەن تيبەت ماسەلەلەرىمەن قاتار، ازيا-تىنىق مۇقيت ايماعىنداعى وزگە ەلدەرمەن اراداعى سىرتقى ماسەلەلەردىڭ ويانعان جانار تاۋلارداي بارعان سايىن تۇتانىپ وتىرۋىنان كورۋىمىزگە بولادى. تامىز ايىنىڭ باسىندا قىتايدىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىن، تۇيتكىلدى سۇراقتارىن كەڭ اۋقىمدا، جاتا-جاستانا، ەركىن تۇردە تالقىلايتىن «بىي دايحى جينالىسى» ءوتتى. وسى باس قوسۋدا اقش-پەن اراداعى تەكە-تىرەستەن باستاپ، ءبىز ايتىپ وتىرعان ماسەلەلەردىڭ ءبارىنىڭ دە تالقىعا تۇسكەنى انىق. بىراق ناقتى نەندەي قاۋلىلار مەن شەشىمدەردىڭ قابىلدانعاندىعى انىق ەمەس. دەسەدە، اق ءۇيدىڭ ايتقانىنا كونە قويماعانى، نە بولسا دا «شەشىنگەن سۋدان تايىنباستىڭ» كۇيىن  كەشىپ وتىرعانىن كورسەتەدى. الايدا، شىنىندا دا زاماناقىر الدىنداعى جانتالاس پا، جوق الدە جاڭا ءبىر جايلى زاماننىڭ باستاماسى ما ونى ۋاقىت كورسەتەر.  ال ءبىز تەك قانا بەيبىتشىلىك پەن دامۋدىڭ باياندى بولۋىن قالايمىز.

قاستەر سارقىتقان،
اباي اتىنداعى قازۇپۋ ۇستازى 

Abai.kz