ەستەرىڭىزدە بولسا وتكەن جىلدىڭ قازان ايىندا اتالمىش تاقىرىپ اياسىندا العاشقى پوستىمدى جاريالاعان ەدىم. ودان بەرى ءبىر جىلدىڭ كولەمىندە ايماقتىق ستراتەگيالىق ساياساتتا كوپ وزگەرىستەر تۇبەگەيلى ورىن الىپ جاتىر...

سيريا اۋماعىنداعى داەش-ءتىڭ نەگىزگى قارۋلى كۇشتەرى ءدال بۇگىنگى ۋاقىتتا اۋعانستان ايماعىنا توپتالىپ بولىپ قالدى دەسەك تە بولادى. سيرياداعى داەش كۇشى سوڭعى كەزدەرى السىرەدى دە، نەگىزگى قارۋلى توپتار ورتالىق ازيانى بەتكە الىپ اۋعان توپىراعىنا اعىلىپ كەتە باردى. داەش-ءتىڭ سيريا اۋماعىنداعى وسى ءبىر ءولارا ءالسىز تۇسىن ءجىتى باقىلاپ وتىرعان قازاقستان "جۋسان" جوباسىن ۇيىمداستىرا قويدى دا وڭىردەگى قانداستارىمىزدى ەلگە اكەلىپ الدى. بىراق، مىنانى انىق ءبىلۋىمىز كەرەك، وڭىردەگى ساياسي ويىن بۇنىمەن بىتكەن جوق، وڭىردەگى ساياسي ويىن ەندى باستالۋى بەك مۇمكىن...

2017'دەن بەرى سيريا اۋماعىنان جانە الەمنىڭ باسقا دا ايماقتارىنان اۋعان توپىراعىنا توپتالعان داەش كۇشتەرىنىڭ ۇزىن سانى ون مىڭ دەپ بولجانۋدا. ولار اۋعانستانداعى جەرگىلىكتى ءدىني كۇشتەرمەن بىرىگۋ پروتسسەسسىن وتكىزىپ جاتىر. اۋعانستان ايماعى سيرياداي ەمەس تاۋلى، كۇردەلى ەتنيكالىق توپتارعا تولى ايماق. شابۋىلعا قولايسىز، قورعانۋعا ىڭعايلى، ىقتاسىن ايماق.

اۋعانستانعا توپتالىپ جاتقان داەش كۇشتەرى ناقتى نەنى كوزدەۋى مۇمكىن؟ بۇنى ولاردىڭ الداعى ساياسي بەلسەندى ارەكەتىنەن تۇسپالداۋعا بولادى... ءوز باسىم مىناداي ءۇش ءتۇرلى بولجاۋ ايتامىن:

ءبىرىنشىسى، داەش-ءتىڭ نەگىزگى كوزدەيتىن ايماعى- قىتايدىڭ شىڭجاڭ رەگيونى. ويتكەنى، اۋعان اۋماعىنا جينالعان نەگىزگى ساياسي كۇشتەر شىڭجاڭ ايماعىمەن كوبىرەك ىلىك-شاتىس بولۋعا تىرىسۋدا. ايماقتاعى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ قىتاي ساياساتىنا دەگەن ىشكى قىنجىلى سىرتقى كۇشتەردىڭ دە باستى نىسانى مەن نازارىنا ىلىگۋدە. وسى ورايدا ىشكى-سىرتقى كۇشتەردىڭ بەلسەندى قيمىلداۋىمەن وڭىردەگى ساياسي ءتارتىپتى بۇزىپ، قىتايعا اشىق كۇرەس جاريالاۋ. سونىمەن قاتار قىتايدىڭ "كەرۋەن جولىنا" قاراۋىل قويىپ، جىبەك كەرۋەندەرىن توناۋ ياعني قىتايدىڭ ميللياردتاعان قارجى سالعان ء"بىر جول ءبىر بەلدەۋ" جوباسىنىڭ جولىن توسىپ، قاراقشىلىق ىستەۋ. ول ءۇشىن اۋعان مەن تۇتاس ورتالىق ازيادا ءدىني فاناتتار بەلسەندى قارەكەتكە كوشۋى ءتيىس.

ەكىنشىسى، ورتالىق ازيا باستى نىسان بولۋى بەك مۇمكىن. بەلدى الەمدىك دەرجاۆالار داەش ارقىلى ورتالىق ازيانى قاۋىپتى ايماقتارعا اينالدىرىپ، سول قاۋىپتى سەيىلتۋ سىلتاۋىمەن ورتالىق ازيادا جاڭا شەكارا، جاڭا جۇيە ورناتۋعا ۇرىنۋى مۇمكىن. بۇل اقش، قىتاي جانە رەسەيدىڭ ايماقتاعى مۇددەلەر قاتىناسى مەن قاقتىعىسىنا بايلانىستى. سيرياعا بارعان قىتايلىق داەش كۇشتەرىنىڭ 95%-ى قىتاي-تايلاند شەكاراسى ارقىلى وتكەنىن ەسكەرسەك، اۋعانداعى داەش كۇشتەرىنىڭ ورتالىق ازيانى نىسان ەتۋى اۋەلدە قىتايدىڭ مۇددەسىنە جاعادى. ويتكەنى، ءدال قازىرگى ساتتە داەش اسكەري قارۋلى كۇشەرىنە بەتپە-بەت توتەپ بەرەتىن اسكەري قورعانىس ورتالىق ازيا ەلدەرىندە ءالى جاساقتالىپ بولعان جوق. كەشەگى ارىس وقيعاسى سونىڭ ءجۇز ءبىر مىسالى جانە انىق كورىنىسى... بۇنداي دايىندىقسىز ءجۇرۋ قىتايمەن قاۋىپسىزدىك سالاسى بويىنشا ديالوگقا بارۋعا ماجبۇرلەيدى، ياعني ءبىز ءوڭىردىڭ قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن قىتايدىڭ اسكەري كۇشىنە سۇيەنۋىمىز مۇمكىن. قىتاي بىرىنشىدەن "ساۋدا كەرۋەندەرىنىڭ" اماندىعى ءۇشىن، ەكىنشىدەن ورتالىق ازيانىڭ قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن قورعانىس كۇشتەرىن، اسكەري بازاسىن اكەلۋى مۇمكىن. بىراق بۇل ءبىرىنشى كەزەكتە رەسەي مەن اقش-قا ۇنامايدى. اقش پەن رەسەي جەكە-جەكە ساياسي پروەكتىلەر جوبالاپ، قىتاي مەن داەش كۇشتەرىنىڭ اۋعان اۋماعىنان تىس وڭىردە قيمىلداۋىن بىردە تەجەپ، بىردە قولپاشتاپ وتىرۋى مۇمكىن. بۇنىڭ ناتيجەسى ورتالىق ازيادا جاڭا ساياسي كۇشتەردىڭ بەلسەندى پوزيتسياسىن قالىپتاۋى مۇمكىن ياعني بيلىككە رەسەيشىل كۇشتەر، باتىسشىل (اقش دا بار) كۇشتەر، قىتايشىل كۇشتەر جانە يسلاميست كۇشتەر بەلسەندى ارالاسىپ ساياسي كۇرەس استىرتىن ءجۇرۋى مۇمكىن. وسىنداي ۋاقىتتا بەلگىسىزدەن پايدا بولعان ساياسي "تۇلعالار" كوپ بوي كورسەتۋى ىقتيمال. اقش-قىتاي اراسىنداعى ساۋدا قاتىناسىنىڭ ناشارلاۋى جانە قىتايدىڭ تەڭىز ايماقتارداعى ساۋدا جولىنىڭ تارىلۋى، اقش-تىڭ قىتايدى تەڭىز ايلاعى ارقىلى پوستتارمەن قورشاۋى قىتايدىڭ تەڭىز ايماعىنداعى ەكونوميكالىق كۇشىنىڭ ورتالىق ازياعا قاراي سىرعىتۋعا باستى سەبەپ بولۋدا. سوندىقتان ورتالىق ازيا ەلدەرى قالاساق تا، قالاماساق تا قىتاي ەكونوميكاسىمەن ابىگەر بولامىز. ەگەر، اۋعان اۋماعىنداعى داەش كۇشتەرى ورتالىق ازيانى كوزدەسە ول قىتايدىڭ وڭ جامباسىنا كەلدى دەي بەر. وندا قىتاي-تايلاند شەكاراسى ارقىلى سيرياعا كەتىپ ابدەن ىسىلعان قارۋلى كۇشتەر اۋعان جەرىندە قىتايدىڭ كوكتەن تىلەگەن ورايىن دەردەن تاۋىپ بەرگەن بولادى.

ءۇشىنشىسى، داەش قارۋلى كۇشتەرى اۋعان جەرىنىڭ وزىندە قارەكەت ەتۋى مۇمكىن. ياعني اۋعان ەلىن "ەكىنشى سيرياعا" اينالدىرىپ ايماقتاعى دەرجاۆالاردىڭ ساياسي تەپە-تەڭدىگىن داعدارىسقا ۇشىراتۋ ىقتيمال. بۇل اۋەلى قىتايعا سوسىن ورتالىق ازيا مەن رەسەيگە ءتيىمسىز. قىتاي اۋعانداعى داەش-ءتىڭ وزىنە ىقپال ەتۋىن توسۋ ءۇشىن شىڭجاڭ ايماعىن ودان ارى ءجىتى باقىلاۋعا الا بەرەدى. قاۋىپسىزدىك قورعانىستارى ودان ارى ارتتىرىلادى. بۇنىڭ سوڭى شىڭجاڭ رەگيونىن "قىتايداعى اۋعانىستانعا" اينالدىرىپ جىبەرۋى مۇمكىن. بىراق، بۇنىڭ تاعى ءبىر ۇشى شىڭجاڭ رەگيونىنداعى قىتايدىڭ دەموگرافيالىق سانىن ء(وسىمىن) ازايتىپ جىبەرۋى دە مۇمكىن. ىشكى قىتايدان قارۋلى كۇشتەر شىڭجاڭ رەگيونىنا مىڭداپ كەلگەنىمەن، شىڭجاڭ رەگيونىن تاستاپ ىشكى قىتايعا اعىلعان جەرگىلىكتى قىتايلىقتاردىڭ سانى ءجۇز مىڭداپ كوبەيۋى مۇمكىن.

قوش، نە كەرەك! ءۇش بولجامنىڭ ۇشەۋى دە ورتالىق ازيا ەلدەرىنە ءتيىمسىز. مەيلى قانداي بولجاۋ تۇسپالداساق تا سوڭىندا كوبىرەك زارداپ شەگەتىنى ورتالىق ازيا ەلدەرى بولماق. ەندى، قايتپەك كەرەك؟ بىرىنشىدەن، قىتايدى جانە شىڭجاڭ ايماعىن ءجىتى زەرتتەۋگە الۋىمىز كەرەك. ايماقتارداعى ستراتەگيالى زەرتتەۋلەردە جاڭا كوزقاراس، جاڭا تانىم ورتانۋىمىز كەرەك. پىكىر مەن تانىم قالىپتاۋدا كاسىبي مامانداردىڭ اناليتيكاسىنا كوبىرەك جۇگىنۋىمىز كەرەك. ەكىنشىدەن، اۋعان ايماعىن ءجىتى قاداعالاۋعا الۋىمىز ءتيىس. بۇل ايماقتارداعى ءدىني، مادەني ھام ساياسي جاڭالىقتاردى اپتالاپ ساراپقا سالۋىمىز ءتيىس. وردۇ، پوشتۋن جانە پارسى تىلدەرىن جاقسى مەڭگەرگەن كاسىبي مامانداردى جارىققا شىعارۋىمىز كەرەك. اۋعانداعى سوڭعى جاڭالىقتاردى جىلدام ساراپتاپ وتىرۋىمىز كەرەك. ۇشىنشىدەن، ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ورتاق اسكەري قورعانىس كۇشتەرىن ۇيىمداستىرۋىمىز كەرەك. ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ورتاق ارمياسى قۇرىلسا تىپتەن قۇبا قۇپ بولماق. بۇل داەش قارۋلى كۇشتەرىنىڭ ورتالىق ازياعا قاۋىپ ءتوندىرۋىن توسادى، كەلەسى ءبىر جاعى قىتاي اسكەري كۇشىنە سۇرانىس بولمايدى.

وسىنداي ءولارا كەزەڭدە قازاق بيلىگىنە مەملەكەتشىل تۇلعالاردىڭ كوبىرەك كەلگەنى دۇرىس.

ەلدەس وردانىڭ facebook پاراقشاسىنان

Abai.kz