اقيدا (سەنىم تىرەكتەرى) عىلىمى - يسلام ءدىنىنىڭ نەگىزى. شا­ري­عاتىمىز بويىنشا، اقيدا دۇ­رىس بولماسا، جاسالعان قۇلشىلىق-عي­با­دات­تار دا اللانىڭ قۇزىرىندا (نازا­رىن­دا) قابىل ەمەس. ماسەلەن، اقيدانى اعاش­تىڭ دىڭگەگى دەسەك، عيباداتتار سول دا­راق­تىڭ بۇتاقتارى ىسپەتتى. سونداي-اق ىرگە­تاسسىز عيمارات بولمايتىنى سەكىلدى، اقي­دا دۇرىس بولماسا، جاسالعان قۇلشى­لىق­تار دا ورنىنا بارمايدى. وسى جايلى ورتا ازيالىق كەمەڭگەر اللايار: «اقيدا بىلمەگەن شايتانعا ەرەر، اقيداسىز مىڭ جىل امال ەتسە دە، جەل بولىپ ۇشىپ كەتەر»، - دەپ اتالمىش ءىلىمنىڭ ماڭىزىن اتاپ كورسەتكەن.

اقيدا مۇسىلمانداردى دۇرىس ەمەس ءتۇرلى سەنىمدەردەن ساقتايدى، مۇسىلمان­دار­دىڭ بىرلىگى مەن ىنتىماعىن قامتا­ماسىز ەتەدى.

سەنىم بارلىق يلاھي دىندەردىڭ نەگىزىن قالايدى، سەبەبى ول ۋاقىتتىڭ ءوتۋى، ءوز­گەرۋى مۇمكىن بولعان ۇكىمدەرگە ۇقساماي­دى. سەنىم - ادام (ع.س.) اتادان باستالىپ، قيامەت كۇنىنە دەيىن وزگەرمەيتىن تۇسىنىك. سوندىقتان، «ءاھلى سۋننا ءۋا-ل جاماعا» حانافيلىك، شافيعيلىك، ماليكيلىك، حانباليلىك ءمازھابتاردىڭ بارلىعىندا دا ءسۇن­نەتتىك سەنىم بىردەي دەپ بىلەدى.

سوندىقتان بولار، اللا ەلشىسى (س.ع.س.) جيىرما ءۇش جىلدىق پايعامبارلىق ءومى­رىنىڭ العاشقى ون ءۇش جىلىندا اقيدانى تۇسىندىرگەن.

وسى رەتتە ايتا كەتەر ماسەلە، حازرەتى مۇحاممەد (س.ع.س.) پايعامبارىمىزدىڭ كو­زى تىرىسىندە ەل اراسىندا سەنىم تىرەكتەرى جايلى كەلىسپەۋشىلىكتەر بولماعان.

اقيدا (سەنىم تىرەكتەرى) عىلىمى - يسلام ءدىنىنىڭ نەگىزى. شا­ري­عاتىمىز بويىنشا، اقيدا دۇ­رىس بولماسا، جاسالعان قۇلشىلىق-عي­با­دات­تار دا اللانىڭ قۇزىرىندا (نازا­رىن­دا) قابىل ەمەس. ماسەلەن، اقيدانى اعاش­تىڭ دىڭگەگى دەسەك، عيباداتتار سول دا­راق­تىڭ بۇتاقتارى ىسپەتتى. سونداي-اق ىرگە­تاسسىز عيمارات بولمايتىنى سەكىلدى، اقي­دا دۇرىس بولماسا، جاسالعان قۇلشى­لىق­تار دا ورنىنا بارمايدى. وسى جايلى ورتا ازيالىق كەمەڭگەر اللايار: «اقيدا بىلمەگەن شايتانعا ەرەر، اقيداسىز مىڭ جىل امال ەتسە دە، جەل بولىپ ۇشىپ كەتەر»، - دەپ اتالمىش ءىلىمنىڭ ماڭىزىن اتاپ كورسەتكەن.

اقيدا مۇسىلمانداردى دۇرىس ەمەس ءتۇرلى سەنىمدەردەن ساقتايدى، مۇسىلمان­دار­دىڭ بىرلىگى مەن ىنتىماعىن قامتا­ماسىز ەتەدى.

سەنىم بارلىق يلاھي دىندەردىڭ نەگىزىن قالايدى، سەبەبى ول ۋاقىتتىڭ ءوتۋى، ءوز­گەرۋى مۇمكىن بولعان ۇكىمدەرگە ۇقساماي­دى. سەنىم - ادام (ع.س.) اتادان باستالىپ، قيامەت كۇنىنە دەيىن وزگەرمەيتىن تۇسىنىك. سوندىقتان، «ءاھلى سۋننا ءۋا-ل جاماعا» حانافيلىك، شافيعيلىك، ماليكيلىك، حانباليلىك ءمازھابتاردىڭ بارلىعىندا دا ءسۇن­نەتتىك سەنىم بىردەي دەپ بىلەدى.

سوندىقتان بولار، اللا ەلشىسى (س.ع.س.) جيىرما ءۇش جىلدىق پايعامبارلىق ءومى­رىنىڭ العاشقى ون ءۇش جىلىندا اقيدانى تۇسىندىرگەن.

وسى رەتتە ايتا كەتەر ماسەلە، حازرەتى مۇحاممەد (س.ع.س.) پايعامبارىمىزدىڭ كو­زى تىرىسىندە ەل اراسىندا سەنىم تىرەكتەرى جايلى كەلىسپەۋشىلىكتەر بولماعان.

سەبەبى، ول كەزدە ساحابالار اراسىندا الدەبىر ماسەلە تۋا قالسا، اللانىڭ ەلشىسىنەن (س.ع.س.) سۇراپ، لەزدە دۇرىس جاۋاپ الاتىن. بىراق پايعامبارىمىز (س.ع.س.) ءدۇ­نيە­دەن وزعان كەزەڭدەردە يسلام ءدىنى قا­نات جايىپ، مۇسىلمانداردىڭ سانى كو­بەي­ىپ قالعان. سول ۋاقىتتا شاريعات ءما­سەلەلەرى جونىندە پىكىر قايشىلىقتارى تۋىنداي باستادى. وسى ساتتەردى پاي­دا­لانعىسى كەلگەن ءدىن دۇشپاندارى (ماجۋسيلەر) مۇسىلمانداردىڭ اراسىنا ىرىتكى سالۋعا بارىنشا تىرىستى.

ءسويتىپ، مۇسىلماندار اراسىندا اقي­دا تۇرعىسىندا ءتۇرلى تالاس-تارتىس، داۋ-دا­مايلار ەتەك الدى. بۇل جاعدايلار مۇ­سىل­مانداردىڭ يمان تۇرعىسىنان ءالسى­رە­ۋىنە سوقتىرىپ جاتتى. وسىنداي ءبىر قيىن ۋاقىتتا «ءاھلى سۋننا ءۋا-ل جاماعا» سەنىمىن قورعاپ قالۋ ماقساتىندا، «كالام» (اقيدا عىلىمىنىڭ ەكىنشى اتاۋى) ومىرگە كەلدى. «كالام» ءسوزىنىڭ سوزدىك ماعىناسى ءسوزبايان، ءتىل، ديالەكت دەگەن ۇعىمدى، ال، كالامۋللاھ ءسوزى - اللانىڭ ءسوزى، ياعني قۇران كارىمدى بىلدىرەدى. تەرميندىك جا­عى­نان كالام ءسوزى - قۇران كارىم جانە حاديستەردەن بۇرىن ايتىلىپ كەتكەن ءدا­لەل­دەردى دە اڭعارتاتىن، فيلوسوفيا جولى­مەن ناعىز يسلام اقيداسىن دالەلدەيتىن، ەشقانداي دا كۇمانعا ورىن قالدىر­ماي­تىن سەنىم جايىنداعى ءپان.

ۋماۋيلەر داۋىرىندە (717-720) ۋمار يبن ابد ءال-ازيز، زاين ءال-ابيددين، حاسان باسري، يمام اعزام (وعان اللانىڭ راحىمى بولسىن) «كالام» عىلىمىنىڭ العاشقى نەگىزىن قالاۋشىلار ەدى. يمام اعزام (ر.ا.) العاشقىلاردىڭ قاتارىندا اقيدا عىلىمىنداعى ماڭىزى زور «ءال-فيقھ ءال-اكبار» («ۇلكەن فيقھ») اتتى كىتابىن جارىققا شىعاردى. ول ۋاقىتتا اقيدا (كالام) عىلىمى فيقھ عىلىمىنان بولىنبەگەن-ءدى. ول كەيىن جالعان سەنىمگە سۇيەنگەن توپتار كوبەيگەن سوڭ، ءوز الدىنا ءبولىنىپ، ءتاپسىر جانە حاديس سياقتى نەگىزگى عىلىمدار قاتارىنا قوسىلدى.

بۇل عىلىمنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلار يسلام الەمىنىڭ شوق جۇلدىزدارى سامار­قان­­دىق يمام ءابۋ مانسۋر ءال-ماتۋريدي جانە يراكتىق يمام ءابۋ-ل حاسان ءال-اشعاريلەر بولدى. اقيدامەن قاتار حاديس جانە فيقھ عىلىمدارىنىڭ وركەن­دە­ۋىنە ۇلكەن ۇلەس قوسقان، حانافي مازھا­بى­نىڭ فيقھ ماسەلەلەرىنە قانىققان عا­لىم ءابۋ مانسۋر ءال-ماتۋريدي ءوز ءتالىم­گەرلىگىندە «ءال-فيقھ ءال-اكبار» («ۇلكەن فيقھ») كىتابىنا سۇيەنگەن.

يسلام الەمىندەگى اقيدا ماسەلەسىندە تالاس كۇشەيگەن زاماندا يمام ماتۋريدي مۇسىلماندار اراسىنا جىك سالعالى تۇر­عان تەرىس اعىمدارعا قارسى ءوزىنىڭ ۇشقىر بىلىمدىلىگىمەن، ايات، حاديستەردەن الىنعان دالەلدەرگە سۇيەنىپ، وتە ماڭىزدى ماسە­لە­لەردى دۇرىس شەشە ءبىلدى. مۇسىلمان­داردى تەرىس پيعىلدى اعىمدار جەتەگىنەن قورعادى. وسىلايشا يسلام اقيداسىن ءبىر جۇيەگە تۇسىرگەنى ءۇشىن يمام ءال-ماتۋ­ري­دي «مۋساححيحۋ-ل اقيداتي-ل مۋسليمين» («مۇسىلمانداردىڭ اقيدالارىن تۇزەتۋ­شى») جانە «اعلامۋ-ل ھۋدا» («تۋرا جولدى ءبىلۋشى») دەگەن اتاققا يە بولدى.

سوندىقتان مۇسىلماندار سەنىم ءما­سە­لەسىندە اقيدا عىلىمىنىڭ نەگىزىن قالا­عان وسى ەكى ۇلى عالىم - يمام ءابۋ مانسۋر ءال-ماتۋريدي مەن يمام ءابۋ-ل حاسان اشعاريدىڭ ءمازھابتارىن ۇستانادى. قا­زىرگى تاڭدا دۇنيەجۇزى مۇسىلماندارىنىڭ ۇشتەن ەكىسى يمام ءال-ءماتۋريديدىڭ اقي­دا­سىنا، ال ءبىر بولىگى يمام اشعاري اقيدا­سى­نا سۇيەنىپ، عيبادات جاسايدى. اللاتا­عا­لا «نيسا» سۇرەسىنىڭ 115-اياتىندا: «كىم­دە-كىم تۋرا جول (ھيدايات) انىق بول­عاننان كەيىن پايعامبارعا (س.ع.س.) قارسى كەلسە، ءارى مۇسىلمانداردان باسقا بىرەۋلەرگە ەرسە، ءبىز ونى ءوزى ءجۇرىپ بارا جاتقان قيسىق جولىمەن جۇرۋىنە مۇمكىندىك بەرەمىز، ال اقىرەتتە ونى توزاقتا ازاپتايمىز. توزاق نەتكەن جامان جەر»، - دەلىنگەن.

بۇل اياتتىڭ مازمۇنىن كەز كەلگەن اق­ىل-وي، پاراساتى بار ادام تۇسىنە الادى. سول ءۇشىن پايعامبارىمىز (س.ع.س.): «ءيا، اللا مەنىڭ ءبىلىمىمدى ارتتىرۋىڭمەن بىرگە، اقىل-پاراسات، تۇسىنىكتى قوسا بەر»، - دەپ دۇعا جاساپ، ءارى ۇمبەتتەرىنە سولاي دۇعا جاساۋدى وسيەت ەتكەن. ويتكەنى، ادام­زات بالاسىنىڭ ءبىلىمى بولعانىمەن، سول ءبىلىمدى تۇسىنەتىن اقىل-پاراساتى، ءتۇ­سى­نىگى بولماسا، وندا مۇنان جامان نارسە جوق. اللاتاعالا «باقارا» سۇرەسىنىڭ 269-ايا­تىن­دا: «اللا ءوزى قالاعان پەندەلەرىنە دانالىقتى بەرەدى (پايعامبارلىقتى نەمەسە قۇران عىلىمىن). كىمگە سول دانالىق بەرىلگەن بولسا، دەمەك وعان كوپ جاقسىلىق بەرىلگەنى. بۇل ۇگىت-ناسيحاتتان تەك اقىلدى پەندەلەر عيبرات الادى»، - دەلىنگەن.

دەمەك، اقىل-پاراسات، تۇسىنىك دەگەنىمىز - ۇلى قاسيەت، سول ارقىلى ادامزات بالاسى قۇران، حاديس عىلىمدارىن مەڭ­گە­رىپ، ولاردان دۇرىس ۇكىم شىعارا ءبىلىپ، ءاربىر ايات جانە ءحاديستىڭ ماڭىزدىلىعىن، تەرەڭ ماعىناسىن ءتۇسىنۋ قابىلەتىنە يە بولا الادى. اللاتاعالا ءوزىنىڭ ۇلى نىع­مەتى بولعان دانالىقتى بارلىق پەندەلەرىنە ەمەس، تەك قانا ءوزى جاقسى كورگەن، ءوزى قالاعان پەندەلەرىنە عانا بەرەدى.

ءابۋ مانسۋر مۇحاممەد يبن مۇحام­مەد - يسلام ءدىنىنىڭ اقيدا سالاسىندا مول مۇرا قالدىرعان ۇلى يمامداردىڭ ءبىرى. ول مۇسىلمان عۇلامالارى اراسىندا «ءالامۋل ھۋدا (ھيدايات تۋى), يمامۋ-ل ھۋدا (ھيدايات كوشباسشىسى), يمامۋ-ل-مۋ­تاكالليمين (كالامشىلار يمامى) سىن­دى لاقاپ اتتارىمەن كەڭىنەن تانىلعان. عالىمنىڭ ت­ۋىلعان جىلى تۋ­را­لى ناقتى مالىمەت ساقتال­ماعان. دەگەنمەن ونىڭ شامامەن 852 جىلدارى دۇنيگە كەلگەندىگى تۋرالى بولجام دا بار.

يمام ءال-ماتۋريدي سامانيدتەر اۋلەتى بيلىك قۇرعان، يسلام عىلىمى ءور­كەندەگەن كە­زەڭدە سامار­قاند ما­ڭىنداعى ماتۋريد قا­لا­شى­عىندا ءومىر ءسۇردى. بۇل ءول­كە قا­راحان حان­دى­عى كەزىندە ماۋا­ران­ناھر قا­راماعىنا ەندى.

يمامنىڭ ۇلتىن دا تاريح­شىلار ءدوپ باسىپ ءدال ايتا ال­مايدى. ءبىر دەرەكتەر ونى تۇركى تەكتەس حالىقتارعا جاتقىزسا، ەك­ىنشى ءبىر ەڭبەكتەردە ول ءما­دي­نەلىك اتاقتى ءابۋ ايۋب حاليد يبن زايد يبن كۋلايب ءال-انساري اۋلەتىنەن، ياعني ارابتاردان شىق­قان دەپ تۇجى­رىم­دايدى. كەي­بىر وتباسىلاردىڭ ءمادي­نادان سامار­قاندقا كەلىپ قو­نىس­تانعانى تۋرالى ماع­لۇ­مات وسى پىكىردى قۋاتتايدى. يمام­نىڭ ەسىمى كامال اد-دين ءال-بايازي ەڭبە­گىندە (1687 ق.ب.) «ءال-يمام ءابۋ مانسۋر مۇ­حام­مەد يبن مۇحاممەد يبن ماحمۋد ءال-ما­تۋريدي ءال-ءانساري» دەپ بەرىلۋى وسىدان.

*   *   *

ءابۋ مانسۇر ءال-ماتۋريدي فيقھ­تى (زاڭ عىلىمىن), ياعني شا­ري­عات قاعيدالارىن سامارقاند­تا­عى حانافي ءمازھابىنىڭ فيقھ عالىم­دا­رىنان ۇيرەندى. كەيىنىرەك ءوزى دە وسىندا فيقھ جانە كالام ىلىمدەرىنەن ءدارىس بەردى. ءال-ءماتۋريديدىڭ كوزقاراستارى العاش­قى­دا تەك ماۋارانناھر ەلدەرىنە عانا تارا­دى. ول كەزەڭدە بۇل ولكە فيقھ پەن حاديس عالىمدارىنىڭ ناعىز پىكىرتالاس الا­ڭى­نا اينالعان بولاتىن. پىكىرتالاس كوبى­نە­سە حانافي جانە شافيعي ءمازھابتارى وكىل­دەرى اراسىندا ءوربىدى. پىكىرتالاس­تار­دىڭ قىزىقتى وتەتىنى سونشا - نەبىر باسىنان قايعى ارىلماعان ادامدار كەلىپ، فاقيھتەردىڭ (مۇسىلمان زاڭگەرلەرىنىڭ) ءسوز سايىستارىن تىڭداعاندا، عاجايىپ رۋحاني ءنار الىپ، دەرتتەرىنەن كادىمگىدەي ايىعىپ كەتەتىن. سونىمەن بىرگە مۇعتا­زي­لا اعىمىنىڭ وكىلدەرى مەن فاقيھ (زاڭ­گەر) حاديسشىلەر ۇدايى كالام ىلىمىندەگى ماسەلەلەر بويىنشا ءوزارا تارتىساتىن. يمام ءال-ماتۋريدي جاستايىنان وسىنداي اقىل مەن پىكىرتالاسى مول ورتادا ءوستى. ول فيقھ ماسەلەلەرى بويىنشا حانافي ءمازھابىن ۇستاندى. سونىمەن قاتار كالام ىلىمىندەگى تاقىرىپتار بويىنشا دا شىعارمالار جازدى.

ونىڭ كالام ىلىمىندە قولدانعان ادىستەرىنىڭ يمام اشعاريدىڭ ءتۇسىندىرۋ تاسىلدەرىنەن وزىندىك ايىرماشىلىعى بار ەدى. دەسەك تە، ونىڭ سەنىم تۇرعىسىنداعى كوپتەگەن پىكىرلەرى مەن وي-تۇجىرىمدارى اشعاري مازھابىمەن ۇيلەسەتىن. حانافي ءمازھابى عۇلامالارى يمام ءال-ماتۋ­ري­دي­دىڭ كوزقاراستارى يمام اعزام ءابۋ حا­ني­فانىڭ سەنىمدىك پىكىرلەرىمەن ۇشتاسا­تى­نىن ايتادى. يمام اعزام ادامزات تاري­حىندا شاريعات جانە ءپاتۋا ماسەلەلەرى بوي­ىنشا ۇكىم بەرۋدە زاڭعار تۇلعا سانا­لادى. ول اقيدا (سەنىمدىك) ماسەلەلەرى بوي­ىنشا عالىمدارمەن پىكىر سايىسۋ ماق­ساتىمەن باسرا قالاسىنا جيىرما ەكى رەت ساپار شەككەن يمام اعزامنىڭ ءومىرىن زەرتتەۋشىلەر ونىڭ اقيدا ماسەلەلەرىمەن شۇعىلدانۋى فيقھ سالاسىنا ءبىرجولا بەت-بۇرۋىنان بۇرىن بولعاندىعىن ايتادى. ونىڭ سەنىم تۇرعىسىنداعى شىعارما­لا­رى سول داۋىردەگى كەيبىر يسلامدى كۇي­رەت­پەك بولعان توپتارعا قارسى باعىتتالدى. ياعني، ول سول كەزەڭدە تۋىنداعان سەنىمدىك ماسەلەلەرگە ورنىقتى جاۋاپ بەرىپ، يس­لام­عا قارسى ۇيىمداستىرىلعان شابۋ­ىل­دارعا تويتارىس بەرىپ وتىراتىن.

يمام اعزام سەنىم نەگىزدەرى بويىنشا تراكتاتتار جازدى. بۇل تراكتاتتارداعى ماع­لۇماتتاردىڭ يمام ءابۋ حانيفاعا قاتىستى ەكەندىگى داۋسىز. يمام اعزام­نىڭ سەنىم نەگىزدەرى تۇرعىسىندا جازعان تومەندەگىدەي شىعارمالارى مۇرا بولىپ قالدى: 1. «ءال-فيقھۋ-ل اكبار» - «ۇلكەن فيقھ»; 2. «ءال-فيقھۋ-ل ءابسات» - «كەڭەي­تىل­گەن فيقھ»; 3. «ريسالاتۋ ءابي حانيفا يلا وسمان ءال-ۋاتتي» - «ءابۋ حانيفانىڭ وسمان ءال-ۋاتتيگە حاتى; 4. «ۋاسياتۋ ءابي حانيفا لي-تيلميزيھي يسۋف يبن حاليد ءاس-سامتي» - ءابۋ حانيفانىڭ شاكىرتى يۋسۋپ يبن حاليد اس-سامتيگە وسيەتى; 5. «كيتابۋ-ل يلمي; بارران ۋا باحران، شار­قان ۋا عاربان، بۋعدان ۋا قۋربان» - «قۇ­ر­لىق­تاعى، تەڭىزدەگى، شىعىستاعى، باتىس­تا­عى، ال­ىستاعى، جاقىنداعى عىلىمدار كىتابى».

بۇل تراكتاتتارداعى سەنىمدىك كوز­قا­راس­تاردان يمام اعزامنىڭ وي-پىكىرلەرى ەكەنى انىق اڭعارىلادى. اتالعان تۋ­ىن­دى­لاردا اللاتاعالانىڭ سيپاتتارى، يمان اقيقاتتارى، اللانى اقىلمەن نەمەسە نا­قىلمەن (ايات جانە حاديستەر) تانۋ كەرەكتىگى، جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ جارا­تى­لۋى، تاعدىر جانە وزگە دە سەنىم ماسە­لەلەرى قاراستىرىلعان. سول داۋىردەگى يراق شاريعات عالىمدارىنىڭ كوشباس­شى­سى بولعان يمام اعزامنىڭ بۇل شى­عار­مالارداعى كوزقاراستارىن يمام ءال-ما­تۋريديدىڭ سەنىمدىك تۇرعىداعى كوزقا­راستارىمەن سالىستىرىپ كورەر بولساق، بىرىزدىلىك پەن بىرتەكتىلىكتى اڭعارۋ قيىن ەمەس. وسى سەبەپتەن دە، زەرتتەۋشىلەر ەكى عۇلامانى ءبىر-بىرىنەن اجىراتپايدى. يمام ءابۋ حانيفا «اقيدانىڭ» نەگىزدەرىن ايتىپ كەتسە، يمام ءال-ماتۋريدي سول نەگىزدەردى كەڭىنەن تارقاتىپ، ەگجەي-تەگجەيىنە دەيىن تۇسىندىرگەن.

يمام ءال-ماتۋريدي ءوز شىعارما­لا­رىن­دا يمام اعزامنىڭ كىتاپتارىن قول­دان­عاندىعى انىقتالدى. يمام ءال-ما­تۋ­ريدي ول كىتاپتاردى ۇستازدارى ءابۋ نا­سىر احماد يبن ابباس ءال-ءبايادي، احماد يبن يسقاق ءال-ءجۇرجاني جانە ناسىر يبن ياحيا ءال-بالحيلەردىڭ كومەگىمەن ۇيرەن­گەندىگى، ال ولاردىڭ ءابۋ سۇلەيمان مۇسا ءال-جۇرجانيدەن ءدارىس العاندىعى، ءال-ءجۇر­جاني بولسا، بۇل ءىلىمدى ۇستازى مۇ­حاممەد يبن اش-شايبانيدەن العاندىعى كوپتەگەن تاريحي شىعارمالاردا ايتىلعان.

حانافي مازھابىنىڭ ۇلكەن عالىمدا­رى­نىڭ ءبىرى زاحيد ءال-كاۋساري «يشا­را­تۋ-ل مارام» اتتى ءتولتۋماسىنىڭ كىرىسپەسىندە: «ماۋارانناھر ولكەسى بيدعات پەن بۇزىقتىقتان ۇزاق، تىنىش ەل ەدى. ءسۇن­نەت­تى بەرىك ۇستانىپ، ونىڭ ۇكىمدەرىن ۇر­پاقتان ۇرپاققا مۇرا ەتىپ قالدىرىپ وتىرعان. ەندىگى جەردە يمام، عالىم ءابۋ مانسۋر ءال-ماتۋريدي شىعىپ، ءاربىر ءما­سەلەگە جەكە-جەكە توقتالىپ، ولاردىڭ ارا-جىگىن اجىراتىپ، ايقىن دالەلدەرمەن شەگەلەپ، ناقتىلاۋ جۇمىستارىن جۇرگىز­دى. ول ۇكىمدەردى شاريعاتتان الاتىن ءجا­ن­ە ءوز كەزەگىندە اقىلمەن ويلاۋدى دا قولداناتىن»، - دەيدى.

وسى شىعارمانىڭ تاعى ءبىر جەرىندە يمام ءال-ءماتۋريديدىڭ يمام اعزامنىڭ ەڭبەكتەرىن جەكە-جەكە قاراستىرىپ، ءتۇ­سىن­دىرمە جاساعاندىعى دا كەلتىرىلگەن. بۇدان يمام ءال-ءماتۋريديدىڭ يمام اعزامنىڭ سەنىمدىك كوزقاراستارىن تەرەڭدەتە زەرتتەگەندىگىن اڭعارامىز.

يمام ءال-ءماتۋريديدىڭ اقيدا ىلىمىنە قوسقان ەڭ ۇلكەن ۇلەسى سەنىم ماسەلە­لە­رىنە شاريعات نەگىزدەرىن بۇزباي، اقىل مەن قيسىن ارقىلى دالەل كەلتىرۋگە بولاتىندىعىن كورسەتۋى.

يمام ءال-ماتۋريدي سەنىم نەگىزدەرىنە بايلانىستى بىرقاتار ەڭبەكتەر قالدىر­دى. ولاردىڭ قاتارىندا مىنا تۋىندى­لار­دى اتاپ كورسەتۋگە بولادى: 1. «كيتابۋ تاۋيلي قۇران» - «قۇراننىڭ استارلى ءھام اۋىس­پالى ماعىنالارىن جورۋ كىتا­بى»; 2. «كيتابۋ ماحازي-ش شارايع» - «شاريعاتتىڭ قاينار كوزدەرى كىتابى»; 3. «كيتابۋ-ل جادال» - «پىكىرتارتىستار كى­تا­بى»; 4. «كي­تابۋ-ل ۋسۋل في ۋسۋلي-د-دين» - «ءدىن نەگىزدەرى كىتابى»; 5. «كي­تا­بۋ-ل ماقالات في-ل كالام» - «اقيداعا قا­تىستى ماقالالار كىتابى»; 6. «كيتابۋ-ت تاۋحيد» - «تاۋحيد كىتابى»; 7. «راددۋ اۋايلي-ل اديللا لي-ل كاعبي» - «قاع­بي­دىڭ العاشقى دالەلدەرىنە جاۋاپ»; 8. «راد­دۋ تاھزيبي-ل جادال لي-ل كاعبي» - «قاعبيدىڭ پىكىرتارتىسىنا تويتارىس»; 9. «كيتابۋ راددي ۋسۋلي-ل حامسا» - «بەس نەگىزگە جاۋاپ كىتابى»; 10. «راددۋ كيتابي-ل يماما» - «يمامدىق كىتابىنا جاۋاپ»; 11. «ار-راد الا-ل كاراميت» - «كاراميا اعىمىنا جاۋاپ».

سونداي-اق يمام ءال-ءماتۋريديدىڭ يمام اعزامنىڭ «ءال-فيقھۋ-ل اكبار» اتتى شى­عار­ماسىنا تۇسىندىرمە جازعانى دا ايتىلادى.

*   *   *

يمام ءال-ماتۋريدي مەن يمام اشعاري ءبىر داۋىردە ءومىر ءسۇ­­­­رىپ، ءبىر باعىتتا ەڭبەك ەتكەن. بىراق يمام اشعاري يسلامدى ىشتەن ىرىتپەك بولعان دۇشپاندارمەن بىرگە كۇن كەشتى. ول ءومىر سۇرگەن باسرا قالاسى مۇع­تا­زي­لا ءمازھابىنىڭ وتانى ەدى. مۇعتازيلا ءماز­ھابىنىڭ وكىلدەرى مەن فيكھ-حاديس عۇلا­مالارى اراسىنداعى قاقتىعىستىڭ ماي­دانى وسى يراك ءوڭىرى بولاتىن. ال ءال-ماتۋريدي ءومىر سۇرگەن ماۋارانناھر ءول­كەسى سۇننيتتىك عالىمدار مەن مۇعتازيلا ءمازھابىنىڭ وكىلدەرى اراسىنداعى پىكىرتالاستان ءبىرشاما ۇزاق بولاتىن.

دەگەنمەن مايمۋن، مۋعتاسىم، ۋاسيق سەكىلدى حاليفالاردىڭ داۋىرىندە مۇع­تا­زي­ليتتىك سەنىمنىڭ مەملەكەتتىك يدەو­لو­گيا­عا اينالۋىنا بايلانىستى، ولاردىڭ پىكىرلەرى حاليفاتتىڭ بارلىق وڭىرلەرىنە تاراپ جاتتى. ماۋارانناھر ولكەسىندە مۇعتا­زي­لا ءمازھابى باسىم كۇشكە يە بول­ماعانمەن، ولاردىڭ پىكىرلەرىن ۋاعىز­داۋ­شى­لار ءبىرلى-جارىم بولسا دا بار ەدى. يمام ءال-ماتۋريدي مۇعتازيلا ءمازھابىنىڭ ونداي وكىلد­ە­رى­مەن پىكىر تالاس جۇرگىزگەندىگى بەلگىلى. يمام اشعاري مەن يمام ءال-ءماتۋريديدىڭ پىكىرتالاس مايداندارى ءبىر بول­عان­دىق­تان، ولاردىڭ ورتاق ۇستا­نىم­دارى عانا ەمەس، شاري­عات­تى ءتۇسىندىرۋ تاسىلدەرى دە ءبىر-بىرىنە ۇقسايتىن. دەسەك تە، ەكى يمامنىڭ پىكىرتالاستاعى كەيبىر ادىستەمەلىك ەرەكشەلىكتەرى مەن ۇستانىم­داعى ايىرماشى­لىقتارى بولدى. بىراق زەرت­تەۋ­شىلەردىڭ كوپشىلىگى يمام ءال-ما­تۋريدي مەن يمام اشعاري پىكىرلەرىندە ايتا قالارلىق ءوز­گەشەلىك بولماعاندىعىن بىلدىرەدى. مىسالى، شەيح مۇ­حام­مەد اب­دۋھ يمام اشعاري مەن يمام ءال-ماتۋ­ري­ديدىڭ ارا­سىنداعى ەرەكشەلىكتەر ءۇل­كەن قاراما-قايشىلىق تۋعىز­باي­تىنىن ايتقان.

بىراق ەكى يمامنىڭ كالام ىلىمىنە قاتىستى كوزقاراس­تا­رىنا كەلەر بولساق، ولاردىڭ پىكىرلەرىندە ازدى-كوپتى ايىر­ما­شىلىق با­رىن بايقايمىز. ەكى يمام دا قۇران كا­رىمدى زەرتتەۋ بارىسىندا اقىل مەن قي­سىن­عا مەيلىنشە ارقا سۇيە­گەن. ولاردىڭ ءبىرى ەكىنشىسىنە قا­را­عاندا اقىلعا كوپ ارقا سۇيەدى. يمام اشعاري اللا­تا­عالا­نى قۇران، حاديس ارقىلى تانۋعا كوبىرەك ءمان بەرسە، يمام ءال-ماتۋريدي يمام اع­زام­نىڭ جو­لىن ۇستانىپ، اللا­نى اقىل­مەن تانۋعا كوبى­رەك بەيىمدىلىك تانىتتى.

اشعاريلىك پەن ماتۋري­دي­لىكتىڭ ارا­سىن­داعى ەڭ باستى وزگەشەلىكتەر مىنالار:

• يمام ءال-ماتۋريدي اللا پەندەسى­نە كۇشى جەتپەيتىن ءنار­سە­نى جۇكتەمەيدى جانە ونى كۇ­شى جەتپەيتىن ىسكە جاۋاپتى قىل­­مايدى. سەبەبى، قۇراندا: «اللا كىسىگە شاماسى كەلمەيتىندى جۇك­تەمەيدى...» دەيدى. («باقارا» سۇرەسى، 286-ايات). ال يمام اشعاري پىكىرىنشە، اللا قالاسا، پەندەگە كۇشى جەتپەيتىن نارسەنى بۇيىرىپ، وعان جاۋاپتى ەتۋى مۇمكىن.
• يمام ءال-ماتۋريدي ادامنىڭ اقى­لى­مەن اللانىڭ بار جانە ءبىر ەكەنىن ءبىلۋى پارىز دەسە، يمام اشعاري پارىز ەمەس دەدى. ءال-ماتۋريدي بويىنشا ءدىني ۇگىت-ناسيحات بولسىن-بولماسىن ادام اللانى اقىلىمەن تاۋىپ، سەنۋى كەرەك. مىسالى، تاۋ باسىندا ءومىر سۇرگەن ادام ءبىزدىڭ سەنىمىمىز بويىنشا اللانىڭ بار ەكەندىگىن اقىلىمەن تاۋىپ، وعان سەنۋى كەرەك. بىراق وعان ءدىندى ەشكىم ۇيرەتپەگەندىكتەن مۇن­داي جاعدايدا ونداي پەندە ءدىني مىندەتتەردەن جاۋاپقا تارتىلمايدى. اشعا­ري­لەر بويىنشا ءدىني ۇگىت-ناسيحات جاسالما­عان جەردەگى ادامدار اللانى اقىلىمەن تاۋ­ىپ، وعان يمان كەلتىرۋگە مىندەتتى ەمەس.
• يمام ءال-ماتۋريدي «يمان كەمىمەيدى دە ارتپايدى دا» دەسە، يمام اشعاري «يماننىڭ كەمۋى دە، كەمەلدەنۋى دە ءمۇم­كىن» دەدى.
• يمام ءال-ماتۋريدي قازىر ءمۇمىن بولعان ادامدى مۇسىلمان دەيمىز، بىراق تا ولەر الدىندا كاپىر بولسا، كۇپىرلىككە كىرگەن بولىپ تابىلادى دەسە، يمام اشعاري كۇپىرلىكپەن ولگەن ادام ءومىر بويى كاپىر بولعان بولىپ سانالادى دەيدى. ءومىرىنىڭ سوڭىندا ءمۇمىن بولىپ ولگەن ادامعا دا وسىلاي ء(ومىر بويى ءمۇمىن بولعان) دەيمىز دەدى.
• يمام ءال-ماتۋريدي: «ينشاللا ءمۇ­مينمىن» دەۋگە بولمايدى (بۇلاي دەۋ ءوزى­نىڭ يمانىنا ءشۇبا كەلتىرۋشىلىك) دەسە، يمام اشعاري بۇلاي دەپ ايتۋعا بولادى دەپ ۇقتى. (وسى سەبەپتەن دە ماتۋريديا مازھابىنداعىلار: «ءدىنىڭ نە؟» دەپ سۇ­را­عاندارعا، «ءال-حامدۋليللاھ، مۇسىلمان­مىن» دەپ جاۋاپ بەرەدى. ال، اشعاريا مازھابىنداعىلار: «ينشاللا مۇسىلمان­مىن» دەپ جاۋاپ بەرەدى.
• يمام ءال-ماتۋريدي «يمان مەن يسلام» ءبىر دەسە، يمام اشعاري «ەكەۋى ەكى باسقا نارسە، يسلام سەنىممەن بويۇسىنۋ بولسا، يمان سەنىمىن امالمەن دالەلدەۋ» دەپ ءبىلدى.
• اشعاريلەر جان القىمعا كەلگەندە جاسالعان تاۋبە قابىل ەمەس دەسە، ماتۋريديلەر مۇنداي تاۋبەنىڭ قابىل ەكەندىگىن بىلدىرەدى. بىراق جان القىمعا كەلگەندەگى يماننىڭ جارامسىزدىعىن ايتادى.
• اشعاريلەر بويىنشا ءبىر نارسەنىڭ جاقسى نەمەسە جامان ەكەنىن اقىل بىلە المايدى. بۇلاردىڭ جاقسى نەمەسە جامان ەكەندىگى اللانىڭ ءامىرى مەن تى­ي­ىمدارى ناتيجەسىندە انىقتالادى.
• ماتۋريديلەر بويىنشا جاقسى مەن جاماندى اقىلمەن بىلۋگە جول اشىق. اللا ءبىر نارسەنىڭ جاقسى بولعاندىعى ءۇشىن ءامىر ەتىپ، جامان بولعان نارسەگە تىيىم سالعان.
• اشعاريلەر بويىنشا اللانىڭ جا­سا­عاندارىنان سەبەپ ىزدەستىرىلمەيدى جانە ءبىر حيكمەتپەن بايلانىسى دا جوق. ءويت­كە­نى، اللا جاساعاندارىنان جاۋاپتى ەمەس.
• ماتۋريديلەر بويىنشا اللانىڭ جاساعان نارسەلەرىنىڭ ءبىر حيكمەتى بار جانە سەبەپكە سۇيەنەدى. ويتكەنى، اللا­نىڭ ءاربىر ىسىندە ءبىر حيكمەت بار. ول ءبارىن بىلەدى جانە حاكيم.
• يمام اشعاري اللاتاعالا ادام­دار­عا ءدىندى ءتۇسىندىرۋشى پايعامبارلار جىبەرۋ ءۋاجىپ ەمەس دەسە، يمام ءال-ماتۋريدي پايعامبارلاردىڭ جىبەرىلۋى اللانىڭ حيكمەت سيپاتىنىڭ قاجەتتەرىنەن دەدى.

نەگىزىنەن ەكى عۇلاما دا ءوز پىكىرلەرىنە قۇران كارىم جانە اقىل مەن قيسىن تۇرعىسىنان ناقتى دالەلدەر كەلتىرە العان. وسىلاردىڭ كەيبىرىنە توقتالىپ وتسەك، يمام ءال-ءماتۋريديدىڭ پىكىرىنشە، پايعامباردىڭ ەر ادام بولۋى مىندەتتى. يمام ءال-ماتۋريدي ءوز پىكىرىنە قۇران كارىمنەن مىنانداي دالەل كەلتىردى:

1. «(مۇحاممەد س.ا.س.) سەنەن بۇرىن دا ۋاحي ەتىپ تەك ەر ادامداردى عانا ەلشى جىبەردىك. ەگەر بىلمەسەڭدەر، ءبىلىم يەلەرىنەن سۇراڭدار» («ناحىل» سۇرەسى، 43-ايات).

2. «سەنەن بۇرىن دا كەنتتەردىڭ حال­قىنان وزدەرىنە ۋاحي ەتىپ، ەر ادامداردى عانا جىبەردىك» («يۋسۋف» سۇرەسى، 109-ايات).

3. «سەنەن بۇرىن دا وزدەرىنە ۋاحي ەتىپ، ەر ادامداردى عانا جىبەرگەن ەدىك» («ءانبيا» سۇرەسى، 7-ايات). سونداي-اق عا­لىم­نىڭ پىكىرىنشە، حاليف، اكىم، ءامىرشى، قولباسى جانە قازىنىڭ دا ايەل زاتىنان تاعايىندالعانى دۇرىس ەمەس. سەبەبى، ايەل زاتىنىڭ نازىكتىگى بۇل مىندەتتى كوتە­رە المايدى. بىراق ايەل ادام ءفاتۋا بەرە الادى دەدى. ال يمام اشعاريدىڭ كوز­قا­راسى بويىنشا، پايعامبار ايەل زاتىنان دا كەلۋى مۇمكىن. ونىڭ دالەلى رەتىندە قۇ­ران كارىمنىڭ مىنا اياتتارىن ۇسىنا­دى: «ءبىز مۇسانىڭ اناسىنا ۋاحي ەتتىك» («تاھا» سۇرەسى، 38-ايات), «مۇسانىڭ انا­سى­نا: «ونى ەمىز دە، وعان ءبىر نارسە بولادى دەپ قورىقساڭ، وندا ونى دارياعا سالىپ جىبەر. قورىقپا دا كۇيىنبە! راسىندا ونى ساعان قايتارامىز دا ونى پايعامبارلاردان قىلامىز» دەپ ۋاحي ەتتىك» («قاساس» سۇرەسى، 7-ايات). بۇل ويدىڭ يەلەرى وسى اياتتاردىڭ ايەل زاتىنا دا اللادان ۋاحي تۇسەتىنىن بىلدىرەتىندىگىن، ال ءۋاحيدىڭ كەلۋى پايعامبارلىق بەلگىلەرىنىڭ ءبىرى ەكەندىگىن ايتقان. سونداي-اق يمام اشعاري ۇستانىمى ايەل ادام ءفاتۋا بەرە بەرەتىندىگىن، اكىم جانە ءدىن ۋاعىزشىسى دا بولا الاتىندىعىن العا تارتقان. سەبەبى، جاقسىلىققا شاقىرىپ، جاماندىق­تان تىيۋ ولاردىڭ دا پارىزى.

يمام اشعاري وسى پىكىرىنىڭ نەگىزىندە قۇراندا اتتارى اتالعان ءماريام، ءاسيا، سارا، حاجار، حاببا جانە مۇسانىڭ انا­سىن پايعامبار بولۋى ىقتيمال دەپ پاي­ىم­دادى. يمام ءال-ءماتۋريديدىڭ اشعاري سە­نىمىندەگىلەردىڭ جوعارىداعى دالەل­دەرى­نە كەلىسكىسى كەلمەدى. يمام ءال-ما­تۋ­ريدي «...مۇسانىڭ اناسىنا ۋاحي ءتۇسىر­دىك» اياتىن پايعامبارلارعا بەرىلەتىن ۋاحي ەمەس، ءماريام انامىزعا تۇسكەن ءيلاھي ايان دەپ ۇققان ءجون ەكەندىگىن ءبىلدىردى. مۇندا اللا ءبىر پايعامباردى ومىرگە اكەلۋ ءۇشىن ونىڭ اناسىنا پەرىشتە جىبەرىپ وتىر. سول سەكىلدى «مۇسانىڭ (ا.س.) اناسىنا ۋاحي جىبەردىك» دەگەن اياتتا دا مۇسا پايعامباردىڭ (ا.س.) اناسىنا ءبىر پەرىشتە جىبەرگەن بولۋى مۇمكىن دەپ وي تۇيەدى. يمام اشعاري دا ءال-ءماتۋريديدىڭ بۇل پىكىرىنە قارسى مىناداي ءۋاج ايتتى: «ماريام انامىزعا جابىرەيىل پەرىشتە جىبەرىلگەن، بۇل پەرىشتە تەك پايعام­بار­لار­عا ۋاحي ءتۇسىرۋشى ەكەندىگى بەلگىلى. ولاي بولسا، ماريام انامىز - پايعامبار».

ەكى يمامنىڭ اراسىندا پىكىر تارتى­سىن تۋدىرعان ماسەلەلەردىڭ تاعى ءبىرى اللانىڭ زاتى مەن سيپاتىمەن استاسىپ جاتتى. يمام ءال-ماتۋريدي اللانىڭ زا­تى مەن سيپاتى ءبىر دەپ ءبىلدى. ال يمام ءاش­عاري ولاردى ەكى باسقا نارسە دەپ ۇق­تى. ەكى يمام دا كۇن مەن كۇننىڭ شاپاعىن مىسال رەتىندە كەلتىرەدى. يمام ءال-ما­تۋ­ريدي اللانىڭ زاتى كۇننىڭ ءوزى بولسا، اللانىڭ سيپاتتارى كۇننىڭ شاپاعى. كۇن­نىڭ شاپاعى كۇننەن شىعادى. كۇن بول­ماسا شاپاق بولمايدى. دەمەك ەكەۋى ءبىر نارسە دەپ ءتۇسىندى. ال يمام اشعاري اللانىڭ زاتى كۇن بولا قويسىن. اللا­نىڭ سيپاتتارى كۇننىڭ شاپاعى دەپ الالىق. بىراق شاپاق ءدال كۇننىڭ ءوزى سەكىلدى ەمەس. كۇن دە ءدال شاپاق سەكىلدى ەمەس. دەمەك اللانىڭ زاتى مەن سيپاتى ءبىر ەمەس دەپ ءبىلدى. سوندىقتان اشعا­ريت­تەر اللانىڭ قۇدىرەت، قالاۋ، ءىلىم، حاي ء(ماڭ­گى ءتىرى), ەستۋ، كورۋ، كالام (سويلەۋ) سەكىلدى سيپاتتارى بار، بىراق اللانىڭ بۇل سيپاتتارى زاتىنان مۇلدە باسقا دەپ سەندى.

ال ماتۋريديتتەر اللانىڭ بۇنداي سي­پاتتارى بار، بىراق اللانىڭ بۇل سي­پات­تارىن ونىڭ زاتىنان ءبولىپ قاراس­تىر­ما­عان ءجون دەگەن ۇستانىمدا بولدى.

يمام ءال-ءماتۋريديدىڭ تاعى ءبىر وزگە­دەن ەرەكشە پىكىرى - قيامەت كۇنى اللا­تا­عالانىڭ ديدارى كورىنە مە، كورىنبەي مە دەگەن ماسەلە. شىندىعىندا، قۇران كا­رىم­دە: «قيامەت كۇنى كەيبىر جۇزدەر جار­قى­راپ، راببىلارىنا قارايدى» («قيا­مەت» سۇرەسى، 22-ايات) دەپ بۇيىرىلىپ، اقى­رەت كۇنى كەيبىر جۇزدەردىڭ وعان قا­راي­­تىن­دىعى ايتىلعان. يمام ءال-ماتۋ­ري­دي قۇراندا باياندالعانىنداي، قيامەت كۇنى اللانىڭ ديدارى كورىنەدى دەپ سەندى.

يمام ءال-ماتۋريدي اللانىڭ كورىنۋى، بۇل قيامەت كۇنىنە ءتان ەرەكشە جاعداي. اقىرەتتە اللا كورىنسە، وندا ول زاتتان جانە مەكەننەن تۇرادى دەپ ويلاۋ - بۇل دۇنيەلىك كوزقاراس. ال قيامەت كۇنگى جاع­داي­دىڭ قالاي بولاتىندىعى بىزگە بەيما­لىم. سوندىقتان قۇراندا قيامەت كۇنى اللانىڭ كورىنەتىندىگى تۋرالى انىق اي­تىلسا، ءبىز بۇعان سەنۋگە ءتيىستىمىز دەگەن ۇستانىمدا بولدى. ءارى بىزگە بىلىنبەيتىن نارسەلەر جايىندا پىكىر ايتپاۋ تۋرالى قۇران كارىمنىڭ: «ءوزىڭ بىلمەگەن نارسە­نىڭ سوڭىنا تۇسپە. راسىندا، قۇلاق، كوز جانە جۇرەك - بارلىعى دا سۇرالادى» («يسرا» سۇرەسى، 36-ايات) دەگەن اياتىن نەگىزگە الدى.

يمام ءال-ءماتۋريديدىڭ پىكىرلەرى ءۇل­كەن كۇنا جاساعان ادامنىڭ اقىرەتتەگى جاع­دايى قالاي بولادى دەگەن ماسەلە ءتو­ڭىرەگىندە دە شوعىرلاندى. يسلام عۇلا­ما­لارىنىڭ كوپشىلىگى اللاعا يمان كەلتىرگەن ادامنىڭ ماڭگىلىك توزاقتا قالماي­تىن­دىعىنا سەنگەن. ال حاريجيتتەر ءۇل­كەن-كىشى كۇنا ىستەگەن ادامدى مۇميندىك ساناتتان شىعارىپ، كاپىرلەر قاتارىنا قوسقان.

يمام ءال-ماتۋريدي بۇل جونىندەگى وي­ىن بىلايشا ساباقتايدى: «كۇناھار مۇ­سىل­مانداردىڭ اقىرەتتەگى جاعدايىن اللا­عا قالدىرعانىمىز ءجون. ەگەر اللا قالاسا راحىم ەتىپ، كۇناھار پەندەسىن كەشىرەدى. قالاسا كۇناسىنە قاراي ازاپ­تاي­دى. بىراق وزىنە يمان كەلتىرگەن ادامدى توزاقتا ماڭگى ازاپتامايتىنى انىق. وسى­لاي ويلاعاندا ادام «ءۇمىت» پەن «قور­قى­نىش» اراسىندا كۇن كەشەدى. سەبەبى، اللا كىشكەنتاي ءبىر كۇنا ءۇشىن راحىم ەتپەي، پەندەسىن ازاپتاۋى نەمەسە ۇلكەن كۇنا جاساعان پەندەسىن كەشىرۋى مۇمكىن. اللا قۇران كارىمدە: «اللا وزىنە ورتاق قوس­قاندى جارىلقامايدى دا، بۇدان وزگە كۇنا جاساۋشىلاردى كەشىرەدى. كىمدە-كىم اللاعا سەرىك قوسسا، راسىندا، ۇلكەن كۇنا جاساعان بولادى» («نيسا» سۇرەسى، 48-ايات) دەپ وزىنە سەرىك قوسۋشىلاردى عانا كەشىرمەيتىنىن ايتقان.

ھيجرا جىل ساناۋىمەن ءىىى-ءىV عاسىر­لاردا يسلامي ويدى مازالاعان وسىنداي ءما­سەلەلەر جايىندا يمام ءال-ماتۋ­ري­دي­دىڭ جالپى كوزقاراستارى وسىلار.

ءابساتتار قاجى دەربىسالى، باس ءمۇفتي، شەيح، قازاقستان مۇسىل­­­­مان­دارى ءدىني باسقارماسى جانە ورتا ازيا مۇفتيلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى.

http://www.egemen.kz/309817.html