جورج س.كلەيسون. بايلىق كىلتى (جالعاسى)
ءبىرىنشى داۋا
ءاميان تولتىرۋدى باستا
ارقات ەكىنشى قاتارداعى تۇنجىراعان كىسىگە قاراپ:
- ايتشى،قايىرىمدى دوس، سەنىڭ كاسىبىڭ نە؟- دەدى.
- مەن جازعىشپىن. سازپاراقتارعا جازبا تۇسىرۋمەن شۇعىلدانام.
- مەن دە ءدال سول كاسىپپەن العاشقى باقىردى تاپقان ەدىم.دەمەك، سەندە دە يگىلىككە ءدال سولاي جەتۋ مۇمكىندىگى بار.
ەندى ول ارىرەكتە وتىرعان قىزىل شىرايلى كىسىگە قاراي سويلەدى:
- سەن ايتشى، قالاي نان تاۋىپ ءجۇرسىڭ؟
- مەن قاساپشىمىن،- دەدى ول.- شارۋالاردان ەشكى ساتىپ الىپ، سويامىن دا ساتامىن، ال تەرىسىن ەتىكشىلەرگە ساۋدا قىلامىن.
- ەگەر سەنىڭ جۇمىسىڭ تۇراقتى بولىپ، اقشا تابا بىلسەڭ، جەتىستىككە مەن سەكىلدى جەتەسىڭ.
وسىلايشا ارقات جينالعانداردان ولاردىڭ كاسىپتەرىن ءبىلىپ شىقتى. سۇراقتامالاپ بولعاسىن، ول بىلاي دەدى:
- كوردىڭدەر عوي، شاكىرتتەر، اقشا تاباتىنداي ماماندىق تا، كاسىپ تە جەتەدى.قارجى تابۋدىڭ ءاربىر ءتاسىلى - ەڭبەككەردىڭ ءوز ءاميانىنا بۇرىپ الاتىنداي التىن جىلعا. ارقايسىڭنىڭ ءاميانىڭ ارقىلى اقشا اعىنى جۇرەدى. ونىڭ تاسقىندى بولۋ-بولماۋى وزدەرىڭە بايلانىستى.كەلىسەسىڭدەر عوي بۇعان؟
ءبارى دە باستارىن يزەدى.
- بىراق تا، ارقايسىڭ بايلىققا ۇمتىلساڭ، وندا وزدەرىڭ باستاعان سول بايلىق كوزىنەن باستاعان ماقۇل ەمەس پە؟
ولار تاعى دا باس يزەستى.
ءبىرىنشى داۋا
ءاميان تولتىرۋدى باستا
ارقات ەكىنشى قاتارداعى تۇنجىراعان كىسىگە قاراپ:
- ايتشى،قايىرىمدى دوس، سەنىڭ كاسىبىڭ نە؟- دەدى.
- مەن جازعىشپىن. سازپاراقتارعا جازبا تۇسىرۋمەن شۇعىلدانام.
- مەن دە ءدال سول كاسىپپەن العاشقى باقىردى تاپقان ەدىم.دەمەك، سەندە دە يگىلىككە ءدال سولاي جەتۋ مۇمكىندىگى بار.
ەندى ول ارىرەكتە وتىرعان قىزىل شىرايلى كىسىگە قاراي سويلەدى:
- سەن ايتشى، قالاي نان تاۋىپ ءجۇرسىڭ؟
- مەن قاساپشىمىن،- دەدى ول.- شارۋالاردان ەشكى ساتىپ الىپ، سويامىن دا ساتامىن، ال تەرىسىن ەتىكشىلەرگە ساۋدا قىلامىن.
- ەگەر سەنىڭ جۇمىسىڭ تۇراقتى بولىپ، اقشا تابا بىلسەڭ، جەتىستىككە مەن سەكىلدى جەتەسىڭ.
وسىلايشا ارقات جينالعانداردان ولاردىڭ كاسىپتەرىن ءبىلىپ شىقتى. سۇراقتامالاپ بولعاسىن، ول بىلاي دەدى:
- كوردىڭدەر عوي، شاكىرتتەر، اقشا تاباتىنداي ماماندىق تا، كاسىپ تە جەتەدى.قارجى تابۋدىڭ ءاربىر ءتاسىلى - ەڭبەككەردىڭ ءوز ءاميانىنا بۇرىپ الاتىنداي التىن جىلعا. ارقايسىڭنىڭ ءاميانىڭ ارقىلى اقشا اعىنى جۇرەدى. ونىڭ تاسقىندى بولۋ-بولماۋى وزدەرىڭە بايلانىستى.كەلىسەسىڭدەر عوي بۇعان؟
ءبارى دە باستارىن يزەدى.
- بىراق تا، ارقايسىڭ بايلىققا ۇمتىلساڭ، وندا وزدەرىڭ باستاعان سول بايلىق كوزىنەن باستاعان ماقۇل ەمەس پە؟
ولار تاعى دا باس يزەستى.
ەندى ارقات، ءوزىن جۇمىرتقا ساتۋشى رەتىندە تانىستىرعان ۇيالشاقتاۋ كىسىگە نازار اۋداردى:
- ەگەر دە سەبەتكە ەرتەڭگىسىن ون جۇمىرتقا سالىپ، كەشىسىن توعىزىن عانا الىپ وتىرساڭ، نە بولار ەدى؟
- ۋاقىت وتە كەلە جۇمىرتقا سىيماي كەتەر ەدى.
- نەگە؟
- ويتكەنى، كۇن سايىن مەن العاننان گورى سالعان جۇمىرتقا ءبىر سانعا ارتىق قوي.
ارقات جينالعاندارعا كۇلىمسىرەي قارادى:
- قانە، كىمنىڭ ءاميانى بوس؟
وتىرعاندار ءبىر بىرىنە مازاسىزدانا قارادى دا دۋ كۇلدى، ءبارى دە ءامياندارىن الىپ، ونىڭ بوس ەكەنىن بۇلعاي كورسەتتى.
- جارايدى، - ءسوزىن جالعادى ارقات. - ال ەندى سەندەرگە مەن بوس ءامياندى ەمدەيتىن نارسە تۋرالى ايتىپ بەرەيىن. جۇمىرتقا ساتۋشىعا ايتقانىمدى اۋىتقىماي ىستەڭدەر. اميانعا تۇسەتىن ءاربىر ون تەڭگەنىڭ ءوز قاجەتتەرىڭە توعىزىن عانا جۇمساڭدار. ءاميان بارعان سايىن قامپيا تۇسەدى دە، ونىڭ تولىققانى جانىڭدى جادىراتادى. مۇنى ىستەۋ جاي عانا نارسە دەپ ويلايسىڭدار ما؟ اقيقات اۋەلدەن-اق قاراپايىم.مەن سەندەرگە قالاي بايىعانىمدى ايتۋعا ۋادە ەتتىم. سەنىڭدەر، مەنىڭ بايۋعا كىرىسۋىم دە، ءدال وسىلاي باستالدى. مەن دە قابىسقان ءامياندى ۇستاعان سايىن ونى قارعاپ-سىلەپ ءجۇردىم.ويتكەنى، وندا مەنىڭ قاجەتىمدى وتەيتىن ەشتەڭە بولمايتىن ەدى. بىراق جۇمسالۋعا ءتيىس ون اقشانىڭ ورنىنا توعىزىن عانا شىعىنداعانىمدا، ول بايعۇس قامپيا باستادى. سەندەردىڭ ءامياندارىڭ دا سونى باستان وتكىزەدى ءالى!
ال ەندى مەن سەبەبى وزىمە دە بەيمالىم ءبىر نارسەنى باياندايىن. تاپقان قارجىنىڭ وننان توعىزىن عانا قاجەتىمە جۇمساي باستاعانىمدا، سونىڭ ءوزى دە جەتكىلىكتى بولىپ شىقتى.مەن ودان بۇرىنعىدان بەتەر كەدەيلەنە قويمادىم. ونىڭ ۇستىنە، ماعان اقشا بۇرىنعىدان گورى تەزىرەك كەلەتىن بولدى. شاماسى، كىم دە كىم تابىسىن قورىپ، ونى ءراسۋا ەتپەسە، جاراتقاننىڭ وزىنە ءمالىم زاڭى بويىنشا، وعان يگىلىك تە وڭاي كەلسە كەرەك. دەمەك، كىمنىڭ ءاميانى قاڭىراپ تۇرسا، وعان التىن جولامايدى.
سەندەرگە بارىنەن بۇرىن نە كەرەك؟ كۇندەلىكتى قاجەتكە اسىل تاستار ما، الدە جىلتىراعان سىلدىرماقتار ما، بولماسا جۇتىنعان ادەمى كيىم-كەشەك پەن جەڭسىك اس پا؟ ونىڭ ءبارى دە وتكىنشى، كەلەسى كۇنى ونىڭ بولعانىن ۇمىتىپ-اق كەتەسىڭدەر.الدە سەندەرگە ناعىز قۇندى نارسە قاجەت پە: التىن، جەر، مال، ساۋدا، تابىستى سالىم؟ ءوز ءامياندارىڭنان شىعاراتىن اقشا سەندەرگە العاشقى توپتاعى نارسەنى اكەلەدى.ال، ءامياندا قالاتىن تەڭگەلەر سەندەرگە ەكىنشى توپتاعىنى بۇيىرتادى.
مەنىڭ ءوزىم ءۇشىن اشقان، قابىسقان اميانعا ارنالعان ءبىرىنشى داۋا - وسى، شاكىرتتەرىم. اميانعا تۇسكەن ءاربىر ون تەڭگەدەن مەن تەك قانا توعىزىن عانا شىعىندايمىن. ەندى مۇنى ءوزارا تالداپ كورىڭدەر. ەگەر مۇنىڭ باسقاشا ەكەنىن دالەلدەگەندەرىڭ بولسا، ونى ماعان ەرتەڭگى وتىرىستا ايتارسىڭدار.
ەكىنشى داۋا
شىعىندى قاداعالا
- كەيبىرەۋلەرىڭ ماعان مىناداي ساۋال قويدىڭدار: «تابىستىڭ وننان ءبىر بولىگىن قالاي ساقتاۋعا بولادى، ەگەر دە تاپقان تابىستىڭ ءوزى دە سولايىمەن تىرلىككە جەتپەسە؟» - دەپ باستادى ەكىنشى كۇنى ارقات ءوز ءسوزىن.- كەشە كىمنىڭ ءاميانى بوس بولىپ ەدى؟
- ءبارىمىزدىڭ دە،- شۋ ەتتى شاكىرتتەر.
- سەندەر ءارتۇرلى تابىس تاباسىڭدار عوي. بىرەۋى كوپ، ەندى ءبىرى از دەگەندەي. بىرەۋلەرىڭ كوپبالالى، ەندى بىرىڭدە جانۇيا ۇلكەن.سوعان قاراماستان، بارىڭدە دە ءاميان بىردەي بوساعان. ەندى مەن سەندەرگە قاراپايىم ەمەس اقيقاتتى اشايىن. ول مىناۋ: سەندەردىڭ ءبارىڭ ايتاتىن «كۇندەلىكتى قاجەتتىلىك» تابىستارىڭ وسكەن سايىن ارتىپ وتىرادى، ەگەر وعان وزدەرىڭ قارسى تۇرا الماساڭدار.
كۇندەلىكتى قاجەتتىلىك پەن وزدەرىڭنىڭ ناپسىلىك قۇمارلارىڭدى شاتاستىرماڭدار. ارقايسىڭدا تاپقان تابىسقا سايكەس قاجەتتىلىكتەن گورى قۇمارلارىڭ باسىم.سوندىقتان دا جينالعان اقشا الگى قاپتاعان قۇماردى قاندىرۋعا شىعىندالىپ جاتادى.سوعان قاراماستان، قاناعاتتاندىرىلماعان قۇماردىڭ شەگى ءبارىبىر دە بولمايدى.
شاماسىنا قاراماستان ادامنىڭ بارىندە دە قۇمار كوپ بولادى. مەن شىلقىعان باي بولسام دا، ويلاعانىمنىڭ بارىنە قولىم جەتەدى دەپ ويلايسىڭدار ما؟ ءتىپتى دە، ولاي ەمەس. ونىڭ بارىنە قول جەتكىزۋگە ۋاقىتىم دا جوق. كۇشىم دە جەتپەيدى. جۇرەتىن جولىم دا شەكتەۋلى. جەگىم كەلگەن استىڭ ءبارىن دە جەي المايمىن. جانىم قۇمار ءومىر ءلاززاتىنىڭ بارىمەن بىردەي راحاتتانىپ ۇلگەرە المايمىن.
مىنانى ەسكەرىڭدەر: شارۋانىڭ قوپسىتقان القابىندا، تامىرىنا جەتكىلىكتى جەردە قاپتايتىن ءارامشوپ سەكىلدى، ادامنىڭ نيەتىندە دە ءارامشوپ قاپتايدى، ەگەر ونىڭ ءبارىن قاناعاتتاندىرۋعا مۇمكىندىك تابىلىپ جاتسا. ادامنىڭ اينالاسى قاپتاعان قۇمارلىق، بىراق ونىڭ از عانا بولىگىنە قاناعاتتانۋعا تۋرا كەلەدى.
وزدەرىڭنىڭ ومىرلەرىڭە قاجەتتى ادەتكە باس قاتىرىڭدار. ادام ءۇشىن شىعىننىڭ باستى بولىگىن سولار قۇرايدى. ولاردى سالاۋاتتى تۇردە قىسقارتۋعا دا، تىيۋعا دا بولادى. سوندىقتان دا وزدەرىڭ اقشا جۇمسايتىن نارسەنىڭ ءتىزىمىن الدىن الا جاساعاندارىڭ ماقۇل. ولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ قاجەتتىسىن عانا ىرىكتەپ، وعان تابىستىڭ وننان توعىزىن عانا جۇمساۋ كەرەك. قالعانىن سىزىپ تاستاپ، ولاردى ورىندالمايتىن تىلەكتەرگە جاتقىزىپ، وعان وكىنبەگەن ابزال.
سودان سوڭ بارلىق قاجەتتى شىعىندى ويلاستىرىڭدار.ءامياندى تولتىرۋعا ءتيىس وننان ءبىر بولىك تابىسقا قول تيگىزبەڭدەر. ول سەندەردىڭ ورىندالۋعا ءتيىستى ەڭ باستى تىلەكتەرىڭ بولسىن.ال شىعىن كەستەسى ءاميان قامپايتۋعا قاجەتتى ەڭ ءبىرىنشى كومەكشى بولۋى كەرەك.
وسى كەزدە التىنمەن ادىپتەلگەن قىزىل شاپاندى شاكىرت ورنىنا تۇرىپ، بىلاي دەدى:
- مەن ەرىكتى ادامىن. مەنىڭشە، ءومىردىڭ بار راحاتىن تۇشىنعان دۇرىس. سوندىقتان دا، ماعان نەنى شىعىنداپ، نەنى تۇتىنۋدى نۇسقايتىن ەسەپ-قيساپتىڭ قۇلى بولعىم كەلمەيدى.ول جاعداي مەنىڭ ءومىرىمدى جادىراتپايدى ءارى ءوزىمدى جۇك ارتىلعان ەسەككە اينالدىرادى.
- ەندەشە، ول شىعىنداردىڭ ءبارىن كىم ايقىندايدى، شىراعىم-اۋ؟- سۇرادى ارقات.
- ءوزىم،- دەدى شاكىرت.
- ەگەر جۇك ارتىلعان ەسەك قانارعا سالىنعان نارسەلەردى تالعايتىن بولسا، ونىڭ ىشىنە اپ-اۋىر اسىل تاستار مەن كىلەمدى، التىن قۇيماسىن سالار ما ەدى؟ جوق. ول وزىنە جەم-ءشوپ پەن شولدەن وتۋگە قاجەتتى سۋ تولى مەس ارتقان بولار ەدى عوي.
شىعىن كەستەسى ءاميانىڭدى تولتىرۋعا كومەكشى عانا. ول ساعان بارلىق قاجەتتى نارسە مەن اتقارىلۋى مۇمكىن باسقا دا تىلەكتى ورىندايدى عوي. ونىڭ جاردەمىمەن سەن وزىڭە ناعىز كەرەك نارسەنى كەزدەيسوق قۇماردان اجىراتا الاسىڭ. ول تۇنەكتەگى ساۋلە سەكىلدى، قارجىنىڭ تەككە جۇمسالۋ جولىنا جارىق تۇسىرەدى دە، پايداسىز شىعىندى دوعارتادى.
سونىمەن، قابىسقان اميانعا قاجەتتى ەكىنشى داۋا مىناۋ: تابىستىڭ وننان ءبىر بولىگى شىعىندالمايتىنداي، قارجىڭدى كۇندەلىكتى قاجەتكە دە، سايرانداۋعا دا جانە نەگىزگى قۇماردى قاندىرۋعا دا جەتەتىندەي جۇمسا.
ءۇشىنشى داۋا
جيناق اقشاڭدى كوبەيۋگە يتەرمەلە
- ءاميانىڭ تولا باستادى. ونداعى تابىستىڭ وننان ءبىر بولىگىن قالدىرۋعا ءوزىڭدى كوندىردىڭ.جيناقتى قورۋ ءۇشىن ءوز شىعىندارىڭدى قاداعالاي باستادىڭدار.ەندى اقشالارىڭدى سەندەرگە جۇمىس ىستەتەتىن ءارى كوبەيتەتىندەي سايمان كەرەك.ءامياندا جاتقان التىن سەندەردىڭ جاندارىڭدى جادىراتىپ، كوڭىل توعايتقانىمەن، ەشبىر تابىس اكەلمەيدى. جينالعان قارجى - بار بولعانى العاشقى قادام عانا.جيناق تابىس اكەلە باستاعاندا عانا ەسىكتەن بايلىق سىعالايدى.- دەپ باستادى ارقات ءۇشىنشى كۇنى، شاكىرتتەرى الدىنداعى ءدارىسىن،- التىندى ياعني جيناق قارجىنى قالاي جۇمىس ىستەتكەن ءجون؟ مەنىڭ العاشقى اقشا سالىمىم ءساتسىز بولىپ، مەن بارىنەن جۇرداي بولدىم. بۇنىڭ جايىن كەيىنىرەك ايتارمىن.
مەنىڭ العاشقى پايدالى اقشا سالىمىم قالقان جاساۋشى اققار شەبەرگە قارىزداي قوسقان قارجىم بولدى.ول جىل سايىن تەڭىزدىڭ ارعى بەتىنەن ءوز كاسىبىنە جاراتۋ ءۇشىن كوپ مولشەردە قولا ساتىپ الاتىن. ول ءۇشىن، ساۋداعا سالاتىن وزىندە قارجى بولماعاندىقتان، ول جيناعى بار ادامداردان قارىزعا اقشا الاتىن.ول سەنىمدى جان ەدى. العان قارىزىن قالقاندارىن ساتىپ بىتكەسىن، مۇقيات تۇردە ۇستەمە قوسىپ قايتاراتىن.
مەن ىلعي دا ودان بەرگەن اقشانى ەسەلەپ قايتارىپ وتىردىم.وسىلايشا مەنىڭ جيناعىم مولايىپ قويعان جوق، ونىڭ ءوزى دە مول پايدا كەلتىرە باستادى. قارجىنىڭ بۇلايشا ءاميانىمدى قامپايتا قايتىپ جاتقانى مەنى راحاتقا بولەدى.
مەنىڭ سەندەرگە ايتارىم، شاكىرتتەرىم، ادامنىڭ بايلىعى - ونىڭ اميانىنداعى اقشا ەمەس. ول - ادامنىڭ وزىنە قامتاماسىز ەتىپ العان تۇراقتى تابىس، اميانعا ىلعي دا سەلدەي قۇيىلىپ، ونى قامپايتا تۇسەتىن بايلىق تاسقىنى. بۇل - ءار ادامنىڭ ارمانى. ارقايسىسىڭ ءتىپتى، جۇمىسسىز وتىرعاندا دا، ساياحاتتا جۇرگەندە دە، الگى تاسقىن توقتامايتىنداي ىسكە ۇمتىلۋ كەرەك.
مەن وراسان جەتىستىككە جەتتىم. ونىڭ مولدىعى سونداي، مەنى جۇرت اسقان باي كىسى دەيدى.مەنىڭ اققارمەن جاساعان مامىلەم، پايدالى سالىمنىڭ العاشقى بايقاۋى بولدى.مەن بىلىگىم مەن تاجىريبەمدى سىڭىرە وتىرىپ، ءوز سالىمىمدى كەڭەيتە ءتۇستىم. مەنىڭ ءاميانىما باسىندا بايلىق تاسقىنى بىرنەشە بۇلاقتان، كەيىنىرەك كوپتەگەن كوزدەن اعىلدى.
كوردىڭدەر مە؟ مەن ءوزىمنىڭ شاعىن عانا تابىسىمنان، ارقايسىسى ماعان ەسەلەپ بايلىق تاسيتىن التىن قۇلدار اسكەرىن جاساقتاۋدى قولعا الدىم. ولار دا، ولاردىڭ ۇرپاقتارى دا، ۇرپاقتارىنىڭ ۇرپاقتارى دا مەنىڭ بايلىعىمدى ۇلعايعانشا تىنىم تاپپادى.
التىندى جۇمساي بىلسەڭ، تەز ارادا بايلىققا اينالادى.مىناعان قاراڭدار: پۇل مولايتۋشىعا تۇڭعىشى تۋعان شارۋا ون كۇمىس اقشا بەرىپ، ۇلى جيىرماعا تولعانشا ساقتالۋىنا ونىمەن شارتتاستى دەلىك.وعان مولايتۋشى كەلىسىپ، ءاربىر ءتورت جىل سايىن بەرىلگەن سومانىڭ شيرەگىندەي بولىككە مولايۋىنا ەكى جاق تا مامىلەلەستى.بۇل سومانىڭ بارلىعى شارۋانىڭ ۇلىنا تيەسىلى بولعاندىقتان، ول ءوسىم سومانىڭ ءوزىن دە سالىمعا قوسۋدى ۇسىندى.
ۇلى جيىرماعا تولعاندا، شارۋا مولايتۋشىعا كەلىپ، تاپسىرعان كۇمىسىنىڭ جايىن سۇرادى.مولايتۋشى وعان العاشقى ون كۇمىستىڭ مامىلە نەگىزىندە ىلعي دا ءوسىپ وتىرىپ، وتىز جارىمعا جەتكەنىن حابارلادى.
شارۋا بۇعان قۋانا قايران قالدى، جانە دە ۇلىنا بۇل سومانىڭ ءالى دە قاجەتى بولماعاندىقتان، جينالعان كۇمىستى مولايتۋشىعا ودان ءارى قالدىردى.
شارۋانىڭ ۇلى ەلۋگە تولعاندا، ونىڭ اكەسى ودۇنيەلىك بولعان ەدى، مولايتۋشى شارتقا سايكەس وعان ءجۇز الپىس جەتى كۇمىس سوما تولەدى.
وسىلايشا، سالىم سوما ەلۋ جىلدا ون جەتى ەسەگە دەرلىك ءوستى.
قابىسقان اميانعا ارنالعان ءۇشىنشى داۋا، مىنە وسى: ءاربىر تەڭگەنى ورىستەگى قاپتاعان مالداي، وزىندەيلەردى وندىرەتىندەي ەتىپ، اميانعا بايلىق اعىنىن باعىتتايتىنداي جۇمىسقا سالىڭدار.
اۋدارعان – سەرىك ابدىرەشۇلى
جالعاسى بار..
