سەرىكبول قوندىباي. قوبىلاندى باتىردىڭ ءۇش عۇمىرى
قوبىلاندى - قازاقتىڭ جىر داستۇرىندەگى ەڭ تانىمال جىر كەيىپكەر. ول تۋرالى قازاقشا مەكتەپ بىتىرگەن ازامات جاقسى بىلەدى، سوندىقتان، ونىڭ ەپوستىق حيكايالارى جونىندە قايتالاپ جاتۋدىڭ قاجەتتىلىگى شامالى. ءبىزدىڭ اڭگىمەلەگىمىز كەلەتىنى - وسى باتىرعا ارنالعان جىردىڭ قالىپتاسۋ تاريحى جونىندە. ايتا كەتۋ كەرەك، بۇل ماسەلە جونىندەگى پىكىرلەر مەن تۇسپالدار قازاق فولكلور تانىمى عىلىمىندا جەتكىلىكتى. م.عابدۋللين، ءا.بوكەيحانوۆ، س.سەيفۋللين، ءا.قوڭىراتباەۆ، ت.ت. سياقتى تالاي بىلگىرلەر وسى جونىندە ءوز تۇجىرىمدارىن جازىپ كەتكەن بولاتىن. بىراق، قازاق جىرلارىنىڭ تاريحىنا قاتىستى باسقا ماسەلەلەر سياقتى، «قوبىلاندىنىڭ» قالىپتاسۋ تاريحىنىڭ ماسەلەسى دە اشىلماعان، كومەسكى كۇيىندە قالىپ وتىر. سوندىقتان، بۇل جونىندە ءوزىمىزدىڭ زەرتتەۋ قورىتىندىلارىمىزدى ۇسىنعىمىز كەلەدى.
جالپى، جىرتانۋداعى قازاق زەرتتەۋشىلەرىنىڭ ەشقاشان دۇرىستاپ نازار اۋدارىپ كورمەگەن ءۇش مەزەتى بار:
ءبىرىنشىسى - قانداي دا جىر بولماسىن، جىر وقيعاسىنىڭ نەگىزىندە عالامدىق، تۇتاس حالىقتىق دەڭگەيدەگى وقيعانىڭ ەمەس، جەرگىلىكتى، اۋىل-ايماقتىق دەڭگەيدەگى، ۇلكەن تاريح تۇرعىسىنان العاندا پالەندەي ماڭىزدى ەمەس وقيعانىڭ جاتۋ مۇمكىندىگى.
ەكىنشىسى - جىرداعى ونوماستيكونعا، ياعني، ادام ەسىمدەرى، ەتنونيمدەر مەن جەر - سۋ اتتارىنا دەگەن كوزقاراستىڭ قارابايىرلىعى. ەڭ باستىسى جىرداعى ەكىنشى قاتارداعى، قوسالقى رولدەردەگى كەيىپكەرلەردىڭ ەسىمدەرى مەن تۇرپاتتارىنا دۇرىس كوڭىل بولىنبەۋى.
قوبىلاندى - قازاقتىڭ جىر داستۇرىندەگى ەڭ تانىمال جىر كەيىپكەر. ول تۋرالى قازاقشا مەكتەپ بىتىرگەن ازامات جاقسى بىلەدى، سوندىقتان، ونىڭ ەپوستىق حيكايالارى جونىندە قايتالاپ جاتۋدىڭ قاجەتتىلىگى شامالى. ءبىزدىڭ اڭگىمەلەگىمىز كەلەتىنى - وسى باتىرعا ارنالعان جىردىڭ قالىپتاسۋ تاريحى جونىندە. ايتا كەتۋ كەرەك، بۇل ماسەلە جونىندەگى پىكىرلەر مەن تۇسپالدار قازاق فولكلور تانىمى عىلىمىندا جەتكىلىكتى. م.عابدۋللين، ءا.بوكەيحانوۆ، س.سەيفۋللين، ءا.قوڭىراتباەۆ، ت.ت. سياقتى تالاي بىلگىرلەر وسى جونىندە ءوز تۇجىرىمدارىن جازىپ كەتكەن بولاتىن. بىراق، قازاق جىرلارىنىڭ تاريحىنا قاتىستى باسقا ماسەلەلەر سياقتى، «قوبىلاندىنىڭ» قالىپتاسۋ تاريحىنىڭ ماسەلەسى دە اشىلماعان، كومەسكى كۇيىندە قالىپ وتىر. سوندىقتان، بۇل جونىندە ءوزىمىزدىڭ زەرتتەۋ قورىتىندىلارىمىزدى ۇسىنعىمىز كەلەدى.
جالپى، جىرتانۋداعى قازاق زەرتتەۋشىلەرىنىڭ ەشقاشان دۇرىستاپ نازار اۋدارىپ كورمەگەن ءۇش مەزەتى بار:
ءبىرىنشىسى - قانداي دا جىر بولماسىن، جىر وقيعاسىنىڭ نەگىزىندە عالامدىق، تۇتاس حالىقتىق دەڭگەيدەگى وقيعانىڭ ەمەس، جەرگىلىكتى، اۋىل-ايماقتىق دەڭگەيدەگى، ۇلكەن تاريح تۇرعىسىنان العاندا پالەندەي ماڭىزدى ەمەس وقيعانىڭ جاتۋ مۇمكىندىگى.
ەكىنشىسى - جىرداعى ونوماستيكونعا، ياعني، ادام ەسىمدەرى، ەتنونيمدەر مەن جەر - سۋ اتتارىنا دەگەن كوزقاراستىڭ قارابايىرلىعى. ەڭ باستىسى جىرداعى ەكىنشى قاتارداعى، قوسالقى رولدەردەگى كەيىپكەرلەردىڭ ەسىمدەرى مەن تۇرپاتتارىنا دۇرىس كوڭىل بولىنبەۋى.
ءۇشىنشى - قازاقتىڭ «نوعايلى ەپوسىنىڭ» بارلىق دەرلىك جىرىندا كەزدەسىپ وتىراتىن «تۇرىكپەن ماسەلەسىنىڭ» (تۇرىكپەن ەسىمدەرى، ەتنونيمدەرى، تۇرىكپەن جەرىنە قاتىستى جەر-سۋ اتاۋلارى) شەشىلمەۋى.
وسىنداي ءۇش ماسەلەنا دۇرىس تۇسىندىرە الماساق، جىر تاريحىن ءتۇسىندىرۋ مۇمكىن بولمايدى. مىنە، اتالمىش جىردىڭ قولدا بار نۇسقالارىن تالداۋ، وسى جىر تۋرالى زەرتتەۋ جۇمىستارىن باعامداۋ بارىسىندا كورسەتىلگەن مەزەتتەرگە ەرەكشە كوڭىل ءبولۋ ارقىلى جالپى نوعايلى زامانى جىرلارى تۋرالى دا، ناقتى «قوبىلاندى» جىرلارى تۋرالى دا مىناداي قورىتىندىعا كەلدىك:
«قوبىلاندى» جىرى ءوزىنىڭ قالىپتاسۋىنىڭ ءۇش ساتىسىن باسىنان وتكىزگەن:
ءبىرىنشى ساتى - XIV عاسىردىڭ ورتاسى جانە ەكىنشى جارتىسى (1350-1390 جىلدار). بۇل - ماڭعىستاۋلىق كەزەڭ. بۇل كەزەڭدە «قوبىلاندى» جىرى قالىپتاسقان جوق، كەيىننەن وسى جىردى جاساۋعا جۇمسالعان ماتەريال بولعان باستاپقى اڭىزدىق-وزالدىق وقيعالار جيىنتىعى قالىپتاستى.
ەكىنشى ساتى - XVI عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى (1560-1600 جىلدار). بۇل «قوبدا-ەلەكتىك» (اقتوبەلىك) نەمەسە «التى اۋىلدىق» كەزەڭ. ناق وسى زاماندا، ەسىمى بەلگىسىز بولىپ قالعان التىاۋىلدىق-نوعايلىق جىراۋ ءوزى ءومىر سۇرگەن زاماندا اتاعى ءماشھۇر بولعان، قىپشاق تايپاسىنان شىققان، رەالدى قوبىلاندىعا ارناپ، جىر جاساماق بولدى، بىراق، ول قوبىلاندى تۋرالى شىنايى اڭىزدى بىلە بەرمەگەن، سوندىقتان دا، باسقا كەيىپكەر (كەيىپكەرلەر) تۋرالى اڭىزداردى پايدالانىپ، سول اڭىزداردىڭ باس كەيىپكەرى رەتىندە قوبىلاندى ەسىمىن الدى دا، جاڭا جىر جاسادى. مۇنداي ءتاسىلدى ادەبيەتتە كومپيلياتسيا دەيدى. بۇل ءادىس اۋىز ادەبيەتىندە دە، جازبا ادەبيەتتە دە كوپتەپ كەزدەسەدى، سوندىقتان، وسى ادىسكە دەگەن كوزقاراس جاقسى دا، جامان دا ەمەس، بەيتاراپ بولۋى شارت.
ءۇشىنشى ساتى - XVII عاسىردان كەيىنگى ۋاقىت. بۇل كەزدە «التىاۋىلدىق نوعايلار» بىرلەستىگى جويىلىپ، ولاردىڭ قالدىقتارى قازاققا، نوعايعا، قاراقالپاققا، كوشپەلى وزبەككە ءسىڭدى. سول قالدىق-توپتاردىڭ وزدەرىمەن بىرگە الا كەتكەن «قىپشاق قوبىلاندى» جىرى ەندى قازاق، نوعاي، قاراقالپاق، وزبەك اراسىنا تارالىپ، ۇلتتىق نۇسقالارى قالىپتاستى. وسى كەزەڭدە ءبىر قازاقتىڭ وزىندە جىردىڭ بىرنەشە ونداعان ايماقتىق نۇسقالارى دامىپ، ولاردىڭ كەيىنگى عاسىرلاردى تاعى دا ارالاسۋ پروتسەسى بولىپ ءوتتى. سوندىقتان، جىردىڭ ىشىندەگى تاريحي اقيقاتى قايسى، ويدان قوسىلعانى قايسى - انىقتاۋ قيىن.
مىنە، الدىن-الا بەرىلگەن قىسقاشا قالىپتاسۋ تاريحى وسىنداي. ەندى باستاپقى ساتى جونىندە ىقشامداۋ بولسا دا جۇيەلى قيسىنداردى ايتۋعا بولادى.
«قوبىلاندى» جىرىنداعى باس كەيىپكەر قوبىلاندى مەن ونىڭ اتا-اناسى باستاپقى تاريحي اڭىزعا كىرگىزلگەن قىستىرىندى (ۆستاۆكا) بەينەلەر دەدىك. ەگەر وسى ەسىمدى جىردان الىپ تاستار بولساق، الدىڭعى قاتارعا قۇرتقا، قارامان، قوشاباي، قازان، اقشاحان، كوكتىم-ايماق سياقتى ەسىمدەر شىعادى. ال، ولاردىڭ بارلىعى دا تۇرىكپەن ءتىلدى ورتانىڭ ەسىمدەرى بولىپ تابىلادى. «تۇرىكپەندىك» دەگەندە وسى ءسوزدى ءىح-ءحى عاسىرلارداعى وعىزدارمەن دە، XVI-XVIII عاسىرلارداعى قىزىلباستارمەن دە شاتاستىرۋدىڭ ءجونى جوق. ولار - ناقتى ءXىV عاسىرداعى ماڭعىستاۋ-ءۇستىرت كەڭىستىگىندەگى ەسەن-قازاقتاردىڭ، ياعني، جارتىلاي قىپشاق، جارتىلاي تۇرىكپەن ءتىلدى بولعان قازاقىلىق ەتۋشى توپتاردىڭ قۇرامىنداعى «تۇرىكپەندەر» بولىپ تابىلادى.
قۇرتقا - جىرداعى باتىردىڭ جۇبايى. ونىڭ ەسىمى - قىپشاق تىلىنىكى ەمەس، تۇرىكپەن تىلىنىكى، ويتكەنى، «قاسقىر، ءبورى» دەگەندى بىلدىرەتىن «قۇرت» ءسوزى قىپشاق ءتىلدى ورتادا قولدانىلىپ كورمەگەن. ماڭعىستاۋدا، شەتپە كەنتىنىڭ شىعىس جاعىنداعى (20 كم جەردەگى) «قۇرشا» (نەمەسە «قۇرتتى»، «قۇرتاشى») دەگەن جەر اتى، ءسىرا، وسى تاريحي قۇرتقا ەسىمىمەن ساباقتاسىپ جاتىر: قۇرتقا > قۇرتاق > قۇرتاشى > قۇرت-اجى > قۇرت-اجە. جىرداعى قۇرتقا - الدەبىر سيقىرشىلىق قاسيەتكە يە ايەل; كەيبىر نۇسقادا ول گوكلان دەگەن مىستان كەمپىردىڭ قىزى بولىپ سۋرەتتەلەدى. گوكلان - وعىز رۋى ەمەس، تۇرىكپەن رۋىنىڭ اتاۋى. ماڭعىستاۋ وڭىرىندە بۇدان باسقا «قۇرتىش اۋليە» دەگەن توپونيم بار دەپ بولجانادى (قۇرتىش-اتا اۋليە سولتۇستىك-باتىس تۇرىكپەنستاندا بار). سونداي-اق، تۇبەكتىڭ بىرنەشە جەرىندە «كەرت»، «كەرتتى» دەگەن توپونيمدەر كەزدەسەدى.
كوكتىم-ايماق - جىرداعى قۇرتقا سۇلۋدىڭ اكەسى رەتىندە كورىنەدى. ونىڭ تۇرىكپەندىگى جونىندە سوڭعى زەرتتەۋلەردە ايتىلىپ ءجۇر، سوندىقتان وسى بەينە جونىندە وراسان كوپ داۋ تۋىنداي قويماس دەپ ويلايمىز. بۇل دا كونە وعىزدىڭ ەمەس، ورتا عاسىرلارداعى تۇرىكپەن رۋىنىڭ اتاۋى. «ايماق» ءسوزىن «رۋ» ماعىناسىندا دا ساقتاپ وتىرعان تۇرىكپەندەر بولىپ تابىلادى.
قوبىلاندىنىڭ سەرىگى رەتىندە جىردىڭ ءبىر نۇسقاسىندا قياتتان شىققان «سەيىلدىڭ ۇلى قارامان» دەگەن باتىر ەسىمى اتالادى. زەرتتەۋشىلەر وسى قاراماننىڭ اتىنا بايلانىستى «قيات» دەگەن ىقتيمال ەتنيكالىق تەگىنە كوڭىل ءبولىپ، وسى قياتتى قاراقالپاق شەجىرەسىندەگى قياتقا سايكەستەندىرە كەلىپ، ناتيجەسىندە ۇلكەن قاتەلىك تۋىنداعان. قارامانعا قاتىستى ەڭ باستى انىقتاۋشى قيات ەمەس، ونىڭ سەيىل دەگەن اكەسىنىڭ اتى. سەيىل نەمەسە سەيىلحان (سايىنحان) - تۇرىكپەننىڭ شەجىرەلىك ءتۇپ-اتاسى، قازاقتىڭ ەپيكالىق جادى قاراماننىڭ تۇرىكپەن ۇلى ەكەندىگىن سەيىلدىڭ ۇلى ەتۋ ارقىلى كورسەتكەن. ياعني، قارامان - قاراقالپاق ەمەس، تۇرىكپەن. ونىڭ قياتتان شىعارىلۋى باستاپقى جىرداعى «قيان» ء(ۇش قيان) ميفتىك-ەپيكالىق ۇعىمىن كەيىنگى جىرشىلاردىڭ قيات ەتنونيمىمەن شاتاستىرۋىنان شىققان قاتەلىك بولىپ تابىلادى. ماڭعىستاۋدا قارامان-اتا اۋليە بار، ول شەتپەنىڭ وڭتۇستىگىندە 35 كم جەردە. سونداي-اق تۇبەكتە «قاراماندىباس»، «قاراماندى» سياقتى توپونيمدەردىڭ بار ەكەندىگىن، ءبىر كەزدەردە قاراماندى دەگەن رۋدىڭ ءومىر ءسۇرۋ ىقتيمالدىعىن دا ايتا الامىز.
قوزان نەمەسە قازان - جىر نۇسقالارىندا كەزدەسەتىن «جاۋ ەلىنىڭ» (قىزىلباس، قالماق) حانى. قىزان (كونە اتاۋى - قۇزان، قوزان، قازان) - ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ بوزاشى تۇبەگىندەگى، شەتپەدەن 90 كم جەردەگى اۋىلدىڭ جانە ورتا عاسىرلىق اۋليەنىڭ اتاۋى. جالپى، قازاق-نوعايلى جىرلارىنداعى «قازان» (بۇگىنگى تاتاردىڭ استاناسى دەپ ءتۇسىنىلىپ كەتكەن) قالاسىنىڭ ءپروتوتيپى دە وسى بوزاشىلىق قىزان بولىپ تابىلادى.
اقشاحان - جىر نۇسقاسىنداعى «قالماق حانى». ماڭعىستاۋدا اقشاقۇيۋ، اقشاباس، اقشاقۇدىق سياقتى بىرنەشە جەر اتاۋى بار. ولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ نەگىزگىسى - شەتپە كەنتىنەن سولتۇستىك-شىعىستا 45-50 كم جەردەگى «اقشويماق» تاۋى. ول «اقشاويماق» نەمەسە «اقشا-ايماق»، ياعني، «اقشانىڭ رۋى» دەپ اۋدارىلادى. «ايماق» اتاۋىنىڭ قولدانىلۋىنا قاراعاندا اقشا - ورتا عاسىرلىق، تۇرىكپەن رۋىنىڭ اتاۋى بولىپ تابىلادى.
قوشاباي - جىر نۇسقاسىنداعى قوبىلاندىنىڭ سەرىگى. باستاپقى ماڭعىستاۋلىق وزال-اڭىزداعى باس كەيىپكەر ناق قوشابايدىڭ ءوزى بولعان. قۇرتقاعا دا ۇيلەنىپ، سەيىلدىڭ ۇلى قارامانمەن دوس بولىپ، قازان ەلىنە جورىق جاسايتىن دا وسى قوشاباي. XVI عاسىردىڭ جىراۋى وسى اڭىزدىڭ بازاسىندا قوبىلاندىعا ارناعان جىر جاساعان كەزدە قوبىلاندى وسى قوشابايدىڭ كەيىپكەرلىك ورنىن يەمدەنىپ، ونى قوسالقى ورىنعا ىعىستىرىپ جىبەرگەن. دەگەنمەن، قوشاباي - XIV عاسىرداعى ەسەن-قازاقتىڭ اسا تانىمال تۇلعاسى بولعان سىڭايلى. ميفتىك-لينگۆيستيكالىق سالىستىرۋ ناتيجەلەرىن «قابىستاستىرا قاراستىرۋ» ناتيجەسىندە انىقتاعانىمىز - قازاق جىرلارىندا كەزدەسەتىن قوجاق (قارتقوجاق), قوساي، قوزى، قۇتتىقيا، باشقۇرت شەجىرەلىك اڭىزىنداعى باشقۇرت بايۇلىسىنىڭ اتاسى دەلىنەتىن كۇشلەك، ۇلى جۇزدىك سىرگەلى رۋىنىڭ ارعى اتاسى بولىپ ەسەپتەلىنەتىن بورشۇلى قۇساباي (قۇباساي) ەسىمدەرىنىڭ ءبىر باستاپقى بەينەدەن شىققاندىعى بولدى. ولاردىڭ بارلىعى دا XIV عاسىرلىق ماڭعىستاۋلىق-ۇستىرتتىك «قوش» نەگىزدى ءتۇبىر ارقىلى جاسالعان ەسىمى بار كەيىپكەردەن ءوربىپ شىققان. تەك ولاردىڭ جىرداعى، شەجىرەلىك اڭىزداعى تاعدىرلارى ءارتۇرلى بولىپ شىققان. ماڭعىستاۋدىڭ شەتپە ماڭايىندا قوشاق، كوشەك، كۇش اتتى جەرلەر بار. ۇستىرتتە ەكى جەردە «قۇسشى اتا» (بىرەۋى - جاعالبايلى-قۇسشى دەپ اتالادى) اۋليە بەيىتى بار.
جىردىڭ ءبىر نۇسقاسىندا كەزدەسەتىن «قىزىل ەر»، «قىزىل ءداۋ»، «نارقىزىل»، «قىزىل حان» ەسىمدەرى دە اڭگىمە ەتۋگە تۇرارلىق. ت.قوڭىراتباەۆ وسى ەسىمنىڭ ەتنيكالىق استارى بار ەكەندىگىن جازادى. قىزىل - جاي عانا ەتنونيم ەمەس، تۇرىكپەندىك ەتنونيم كورىنەدى: «تۇرىكپەن ەلىنىڭ قۇرامىنا ەنگەن بۇل تايپا (قىزىل - س.ق.) «قىزىل»، «قىزىلاياق»، «قىزىلكوز»، «قىزىلكور» بولىپ بىرنەشە تاراۋ-تارماقتارعا جىكتەلەدى.جىرداعى «قىزىل ەر» ءانتروپونيمىنىڭ نەگىزىندە وسى سۋبەتنوستىق تارماقتاردىڭ ءبىرى جاتقانى انىق. م.گالكين ولاردى بىردە ءجاۋمىت (قىزىل), بىردە تەكە (قىزىلكوز), بىردە ەرسارى (قىزىلاياق), ەندى بىردە سارىق (قىزىلكور) رۋلارىنان تاراتادى». (ت.قوڭىراتباەۆ. ەپوس جانە ەتنوس. ا.عىلىم.2000. 168-بەت). ياعني، XIV عاسىردا قىزىل اتتى رۋ بولىپ، XV-XVI عاسىرلاردا سول تايپانىڭ قالدىقتارى جاڭا تۇرىكپەندىك ءجاۋمىت، باسقا دا تايپالار قۇرامىنا ىشكى رۋ - اتا رەتىندە كىرۋى مۇمكىن دەگەن ءسوز. ماڭعىستاۋدا قىزىل اۋليە دەگەن كيەلى ورىن بار. ونى بۇگىنگى جەرگىلىكتى قازاقتار كوپ بىلە بەرمەيدى. ءبىز وسىنداي ەسىمدى اۋليەنىڭ ماڭعىستاۋ وبلىسى، ماڭعىستاۋ اۋدانى جەرىندە بار ەكەندىگىن تەك م.قوجانوۆتىڭ ماڭعىستاۋ اۋدانىنىڭ جەر-سۋ اتاۋلارى جونىندەگى زەرتتەۋ ماقالاسىنان بىلدىك. (م.قوجانوۆ. ماڭعىستاۋ اۋدانى توپونيمدەرىنىڭ ماعىناسى مەن قۇرىلىمدىق جۇيەلەرى.//قازاق ونوماستيكاسىنىڭ ماسەلەلەرى. 1986.84-ب.) م.قوجانوۆ ماڭعىستاۋ اكىمشىلىك اۋدانى اۋماعىنداعى 230 ءتوپونيمدى جيناقتاپ، قاراستىرعاندىعىن جازىپتى، ياعني، ول بۇرىنعى مال سوۆحوزدارىنىڭ شارۋالىق كارتالارىن ەركىن پايدالانعان ادام، سوندىقتان، ونىڭ ماڭعىستاۋ اۋدانىنىڭ جەرىنىڭ ءبىر پۇشپاعىنان «قىزىل اۋليە» دەگەندى كورىپ وقىعان، وعان سەنىمىمىز مول. مىنە، وسى بەلگىسىز بولىپ وتىرعان قىزىل اۋليە - ءXىV عاسىرداعى ەسەن-قازاقتاردىڭ نەمەسە ولارمەن قاقتىعىسىپ تۇرعان تۇرىكپەندەردىڭ اتاقتى ادامىنىڭ (ونىڭ اۋليە بولۋى مىندەتتى ەمەس) ەسىمى بولىپ، «قوبىلاندى» جىرىنا كىرگەن قارامان، كوكتىم، قۇرتقا، قوزان، اقشا سياقتى «ماڭعىستاۋلىق» اڭىز كەيىپكەرلەرى سياقتى ەپيكالىق مارتەبەگە يە بولۋى ابدەن مۇمكىن.
«قوبىلاندى» جىرىنداعى كەيبىر جەر-سۋ اتتارىنا كەلسەك...
«قوبىلاندى» جىرىنىڭ جەكە ۆاريانتتارىنىڭ بىرىندە قىزىلباس ەلىنەن شىققان قازان دەگەن باتىردىڭ نوعايلىنىڭ «قىرلى قالا»، «سىرلى قالا» دەگەن قالالارىن شاۋىپ العاندىعى، نوعايلىعا كومەككە شىققان سەيىلدىڭ ۇلى قاراماننىڭ جولشىباي قوبىلاندىنى قاسىنا ەرتە كەتكەندىگى جونىندە اڭگىمە بولدى. مىنە، جىردىڭ وسى بولىگىنە نەگىز بولعان وقيعالار - بوزاشى مەن تاۋلى ماڭعىستاۋ ايماعىنداعى، ياعني، بۇگىنگى ماڭعىستاۋ اكىمشىلىك اۋدانى اۋقىمىنداعى ەسەن-قازاقتار مەن تۇرىكپەندەر اراسىندا وتكەن كوپتەگەن قاقتىعىستاردىڭ، تاريحي وزالدار مەن اڭىزداردىڭ جيىنتىعى بولىپ تابىلادى. ەگەر ءبىز قوبىلاندىنىڭ ەپيكالىق وبرازىنىڭ ءپروتوتيپى بولعان ماڭعىستاۋلىق كەيىپكەردىڭ نەگىزگى مەكەنى شەتپە-ايراقتى-شەرقالا ماڭى بولدى دەپ مىناداي گەوگرافيالىق قيسىنداردى كەلتىرۋگە بولادى:
«سىرلى (قىرلى) قالا» دەگەنىمىز - بۇگىنگى شەتپەدەن سولتۇستىككە 10-15 كم جەردەگى ءيىر ويىندا دۇڭكيىپ تۇرعان شەرقالا (شەرقالا > شىرقالا > سىرلى قالا) مەن ايراقتى مونوليت تورتكۇلدەرىنىڭ بىرەۋى بولىپ تابىلادى. وسى ءيىر ويىنداعى جانە وسى كومكەرگەن اقتاۋ جوتاسىنداعى «كۇمىرا»، «قوتان» ميكروتونيمدەرى، ايراقتى تورتكۇلىنىڭ وقشاۋلانىپ قالعان اقمىشتاۋ (اقمايا), ايىرتۇيە ء(يىرتاۋ) مونوليتتەرى دە جىردان كورىنىس تاپقان:
قۇمرا، قوتان قوس كولدەن
اينالاسى بەس كولدەن...
... تۇيە مويناق ءيىر تاۋ
قىز ەمشەكتى ءسۇيىر تاۋ
اتاسۋ مەن ماناششى... (قوبىلاندى. باتىرلار جىرى. 1-توم.1986. 58-بەت)
ايراقتى تاۋىنىڭ شەتىندەگى اقمايا تاۋى شىنىندا دا قىزدىڭ ەمشەگىنە، ءبىر وركەشتى ماياعا ۇقساس كەلسە، ونىڭ قاسىنداعى ايىرتۇيە - قوس وركەشكە، ياعني «ايىر مويناق ءيىر تاۋعا» ۇقسايدى. ەكەۋى دە «ءيىر ويىنىڭ» اۋماعىندا ورنالاسقان.
ءيىر ويى كوكتەمگى نە كۇزگى جاۋىن-شاشىن ناتيجەسىندە بولەك-بولەك كولشىكتەرگە اينالادى. XIV عاسىردىڭ قازىرگىگە قاراعاندا ىلعالدىراق جىلدارى وسى القاپتا تۇراقتى ەكى جانە ودان كوپ كولشىكتەر بولعانىن توپوگرافيالىق كارتانىڭ مالىمەتتەرىنە قاراي وڭاي اڭعارۋعا بولادى. بۇگىنگى كۇمىرا جانە قوتان ميكروتونيمدەر دە ءيىر ويىنىڭ جيەگىندەگى جوتانىڭ ۇستىندە، سوندىقتان، ءبىر كەزدەرى ولاردىڭ ويداعى كولشىك اتاۋلارى بولعاندىعىن جورامالداۋ قيىن ەمەس.
وسى «ءيىر» توپونيمىنە بايلانىستى ا.دجيكيەۆ كەلتىرگەن ءبىر تۇرىكپەن اڭىزىنىڭ سيۋجەتىنىڭ قوبىلاندى جىرىنىڭ ءبىر نۇسقاسىنىڭ سيۋجەتىنە ۇقساس كەلەتىندىگىن ايتۋىمىز كەرەك. تۇرىكپەننىڭ ەرسارى رۋىنان شىققان ءبىر جىگىت «ءيىر» جەرىندە سۋ كوزدەرىن باسىپ العان ايداھاردى ولتىرەدى، بىراق ايداھاردىڭ دەمىنەن ۋلانىپ قالادى; الدىن الا دايىندالىپ قويعان سۋ تولتىرىلعان قازانعا ءتۇسىپ قانا امان قالادى.(ا.دجيكيەۆ. ماتەريالى پو ەتنوگرافي مانگىشلاكسكيح تۋركمەن. ترۋدى ينستيتۋتا يستوري، ارحەولوگي ي ەتنوگرافي ان تۋركمسسر، ت.VIII, 1963, سس. 192-202) وسى سيۋجەت ءسال وزگەرىستەرمەن قوبىلاندىعا قاتىستى قايتالانادى: «قوبىلاندى مال باعىپ ءجۇرىپ ءبىر قىزعا جولىعادى. ەلى ونى جىلىنا ءبىر رەت كەلەتىن ايداھاردىڭ جولىنا قويعان ەكەن. قوبىلاندى قىزدىڭ ورنىنا قالىپ، قىرىق قۇلاش قىلىشىن توسىپ، ايداھاردى ولتىرەدى. بىراق ءوزى ۋلانىپ قالادى. ونى قىز سۇتكە شومىلدىرىپ، ەمدەيدى. سول قىز قۇرتقا بولىپ شىعادى دا، باتىردىڭ ەرلىگىنە ريزا بولعان كوكتىم حان قۇرتقانى بەرەدى» ء(ا.قوڭىراتباەۆ. قازاق فولكلورىنىڭ تاريحى. ا.انا ءتىلى. 146-ب; ق.قوڭىراتباەۆ وسى وقيعانىڭ «قوبىلاندى» جىرىنىڭ قۇلزاق پەن دوسجان ۆاريانتىندا كەزدەسەتىندىگىن اتاپ وتكەن). وسىنداي سيۋجەت باسقا ميفتەر مەن اڭىزداردا دا كەزدەسىپ تۇرادى، سوندىقتان، ونى سالىستىرۋعا قاجەتتى باستى باعدار ەتۋدىڭ قاجەتتىلىگى دە، ءجونى دە جوق. ەسەسىنە وسى ەكى سيۋجەتتىڭ دە ءبىر جەرگە - «ءيىر» جەرىنە بايلانىستىرىلۋى ءبىز ءۇشىن ماڭىزدى بولىپ تابىلادى.
قارامان اتا - شەتپەنىڭ وڭتۇستىگىندە 35 كم جەردە، ول - جىرداعى قارامان ەسىمىنە نەگىز بولعان ەتنيكالىق توپتىڭ جيىنتىق تۇلعاسى بولىپ تابىلادى. قارامان باتىر جولشىباي شەتپەگە، ايراقتىعا سوعىپ، قوبىلاندىنى قازان (قوزان) حان ەلىنە ەرتە كەتەدى، مۇنداعى قوزان - كادىمگى بوزاشىلىق قىزان ءتوپونيمى (اۋليە ەسىمى), ول شەتپەنىڭ سولتۇستىك-شىعىسىندا 90-100 كم جەردە; سوندا قارامان مەن قوبىلاندىنىڭ جورىعى بار بولعانى 100-135 شاقىرىم ارالىعىنداعى اۋىل-ايماق اۋقىمىندا وتكەن. اقشاحاننىڭ ەلى رەتىندە اقشويماق ءوڭىرىن الۋعا بولادى. ول - شەتپەدەن سولتۇستىك-شىعىستا 40-50 كم جەردە، شەرقالا-ايراقتى مەن اقشويماقتىڭ اراسى دا 37-40 كم. اقشويماقتىڭ بوزاشى جاق بەتىندە قوجىقسور، قوجىققۇدىق دەگەن جەرلەر بار. ءبىز وسى توپونيمدەردىڭ نەگىزىندە جىرداعى قوبىلاندىنىڭ سەرىگى دەلىنەتىن قوشاباي ەسىمى جاتىر دەپ تۇسپالدايمىز. سوندا اقشا حان ۇيىمداستىرعان بايگە جارىسى دا وسى قوجىقسور-اقشويماق وڭىرىندە وتكەن بولىپ شىعار ەدى. قۇرشا - قۇرتقا ەسىمىنە بايلانىستى بولعان توپونيم، ول شەتپەدەن سولتۇستىك-شىعىستا 20 كم جەردە، قۇرشا مەن ايراقتىنىڭ ارالىعى - نە ءبارى 10-12 كم. ول جىردا اتالعان قىزىل ەرگە بايلانىستى بولۋى مۇمكىن. قىزىل اۋليەنىڭ قاي جەردە ورنالاسقاندىعى تۋرالى مالىمەتىمىز جوق، انىعى - ونىڭ ماڭعىستاۋ اۋدانىنىڭ اۋماعىندا ەكەندىگى. قوبىلاندى جىرىنا قاتىستى اڭگىمەلەپ وتىرعان شەتپە وڭىرىنە قاتىستى «قىزىل» ءسوزى بار توپونيمدەردى اتاپ وتەر بولساق - «قىزىلكۇپ» تاۋى مەن قاپىسىن كورسەتۋگە بولادى; بۇلاردىڭ بارلىعى دا شەتپە مەن اقشويماق، كۇمىرا-قۇرشاق-جارمىش ارالىعىندا ورنالاسقان، ياعني ءبىر-بىرىنەن 15-30 كيلومەترلىك قاشىقتىقتا. بۇل كەلتىرىلگەن قيسىنداردىڭ كەيبىرى بارىنشا قيسىندى بولسا، ەندى ءبىرى ءالسىز جورامال دەڭگەيىندە قالىپ وتىر. دەگەنمەن، داۋ تۋعىزباس قيسىنداردىڭ بولۋ ىڭعايىنا قاراي ءالسىز تۇسپالداردىڭ دا نەگىزسىز ەمەس ەكەندىگىن ايتا الامىز. وسىلايشا قوبىلاندىنىڭ ءوز ەسىمى ماڭعىستاۋدان تابىلماسا دا، ونىڭ جىرىنداعى اتتارى اتالعانداردىڭ بارلىعى دەرلىك ماڭعىستاۋدىڭ ورتالىق بولىگىندەگى شاعىن تەرريتوريادان تابىلىپ وتىرعاندىعىن كورسەتىپ وتىرمىز. سەنۋ-سەنبەۋ، كۇمانمەن قاراۋ - اركىمنىڭ ەركى، تەك بىردەن جوققا شىعارماستان بۇرىن تەكسەرىپ كورسە ەكەن دەيمىز.
ەكىنشى كەزەڭ
1550-1560 جىلدارداعى نوعاي اراسىنداعى قاندى قىرعىن ءجۇز جىل بويىنا اتاعى دۇرىلدەگەن مەملەكەتتىڭ تۇبىنە جەتتى. جىرداعى الشى سمايىلدىڭ وراق باتىردى ءولتىردى دەيتىنى دە وسى تۇس. نوعايلى مەملەكەتى وسى وقيعالاردان كەيىن ءۇش بولىككە ءبولىندى. ەدىل-جايىقتا «ۇلكەن نوعاي»، ازاۋ تەڭىزى ماڭىندا «كىشى نوعاي» (قازي ۇلىسى), جەم-قوبدا مەن مۇعالجاردا «التى-اۋىل ۇلىسى» قۇرىلدى.
«قوبىلاندى» جىرىنىڭ ، جالپى «نوعايلى» جىرلارىنىڭ دا قالىپتاسۋى وسى 1550-1560 جىلداردان كەيىنگى ۋاقىتتا، ويران بولىپ كەتكەن نوعايلى قوعامىنىڭ وتكەن باتىرلىق داۋرەنىن اڭساۋدان، قوعامنىڭ ونە بويىن قامتىعان باقتالاستىق پەن ويرانشىلىققا قارسى اقىن-جىراۋلاردىڭ (ال، اقىندار - قوعامنىڭ ادامگەرشىلىك-مورالدىق جاي-كۇيىنىڭ بارومەترى عوي) رەاكتسياسى رەتىندە جۇزەگە استى. بەلگىسىز جىراۋ (جىراۋلار), ءبىزدىڭ توپشىلاۋىمىزشا، كورسەتىلگەن ۋاقىتتا «التى اۋىل ۇلىسنىڭ» ەتنيكالىق ورتاسىندا ءومىر سۇرگەن ادام.
مىنە، بەلگىسىز جىراۋ XV عاسىردا وسى اقتوبە-ورىنبور ايماعىندا ءومىر سۇرگەن، نوعاي اراسىنداعى قىپشاقتان شىققان قوبىلاندى دەگەن باتىرعا ارناپ جىر شىعاردى. ال، جىرداعى وقيعا جەلىسىنىڭ ءبىر بولىگىنە قاراپ، رەالدى قوبىلاندىنى XV عاسىردىڭ اياعىندا ءومىر سۇرگەن، نوعاي ەلىنىڭ بيلەۋشىسى مۇسانىڭ بالاسى الشاعىرمەن تۇستاس بولىپ، ونىڭ قارسىلاسى بولعان ادام ەكەندىگىنە دەن قويۋعا بولادى. ياعني، بۇكىل جىرداعى رەالدى قوبىلاندىعا قاتىستى تاريحي ايا وسىعان مەگزەيدى. بۇگىنگى اقتوبە وبلىسىنىڭ قوبدا اۋدانىنداعى ەلەك بويىنداعى جيرەنقوپا دەگەن جەردەگى قوبىلاندىنىڭ بەيىتى - ناق وسى قوبىلاندىنىكى دەپ ەسەپتەۋگە بولادى. جىردىڭ شىعۋىنا سەبەپكەر، تۇرتكى بولعان دا ناق وسى جەردە جاتقان قوبىلاندى.
1560-1600 جىلدار ارالىعىنىڭ ءبىر تۇسىندا شىعارماشىلىق بەلسەندىلىگى بولعان جىراۋ ءوز زامانىنان 100 جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن قوبىلاندى تۋرالى كوپ ەشتەڭە بىلمەگەن سىڭايلى. تەك ازىن-اۋلاق جەرگىلىكتى اڭىز فراگمەنتى عانا بەلگىلى بولاتىن. سوندىقتان دا، جىراۋ جاڭا جىرعا ءXىV عاسىرداعى ماڭعىستاۋلىق ەسەن-قازاقتاردان قالعان «قوشاباي» مەن «ورەك» (ۇيرەك، وراق) تۋرالى وزالداردى پايدالاندى. ياعني، بۇرىنعى اڭىزداعى قوشاباي مەن ورەكتىڭ ورنىن قوبىلاندى ەسىمى باستى دا، بۇرىنعى اڭىزدىڭ باسقا كەيىپكەرلەرىنىڭ ەسىمدەرى (قوزان، قۇرتقا، قارامان، كوكتىمايماق، اقشاحان، الشاعىر، بابا-تۇكتى، قارلىعا) جاڭا جىرعا سول كۇيىندە ەنىپ كەتتى.
ءۇشىنشى كەزەڭ
ءXVىى عاسىردان باستاپ جان-جاققا شاشىراپ، جاڭا زاماندىق جۇرتتارعا ءسىڭىپ كەتكەن «التىاۋىلدىق نوعايلارمەن» بىرگە ولاردىڭ ەپوستارى مەن اڭىزدارى دا، ونىڭ ىشىندە «قوبىلاندى» جىرى دا قازاق، وزبەك، قاراقالپاق، نوعايلار اۋىز ادەبيەتىنە تارالدى. ەندىگى جەردە جىردىڭ قازاق، وزبەك، قاراقالپاق، نوعاي ۆاريانتتارى قالىپتاسا باستاپ، ءXVىى-ءXVىىى عاسىردىڭ بولمىسىنان الىنعان سوزدىك دەتالدارمەن تولىقتى. سونىمەن بىرگە «قوبىلاندىنىڭ مولاسى» دا ءار ايماقتاردا «پايدا بولا باستادى».
وزبەكستانداعى جانە ۇلىتاۋ-سارىسۋ وڭىرىندەگى قوبىلاندىنىڭ «مولالارى» - وسىنداي ءۇردىستىڭ ەسكەرتكىشتەرى بولىپ تابىلادى. XV-XVI عاسىرلاردا باسقا دا رەالدى، جەرگىلىكتى «قوبىلاندىلار» بولعان دا شىعار. سوندىقتان كەيىنگى زاماننىڭ جىر جادى بارلىق قوبىلاندى اتاۋلىنى ءبىر تۇرپات رەتىندە قاراستىراتىن بولدى.
XV عاسىردا ءومىر سۇرگەن ء(سۇرۋى مۇمكىن) قوبىلاندىنىڭ «قارا قىپشاقتان» بولۋى، ونىڭ كەيىنگى ۇلتتىق نۇسقالاردا دا قىپشاق بولىپ قالا بەرۋىنە مۇمكىندىك بەردى. ياعني، XVII-XVIII عاسىردىڭ وزبەك، قاراقالپاق، قازاق اراسىنداعى قىپشاقتار وسى جىردىڭ ساقتالىپ قانا قويماي، ءارتۇرلى نۇسقاسىنىڭ قالىپتاسۋىنا مۇمكىندىك بەردى.
نوعايلىق، باستاپقى «قارا قىپشاق قوبىلاندى» جىرىنىڭ قازاق نۇسقالارىنىڭ پايدا بولۋى ونىڭ كەيىپكەرىن قازاق ىشىندەگى قىپشاقتىڭ قوبىلاندىسىنا اينالدىردى. سوندىقتان قازاق-قىپشاقتاردىڭ XVII-XVIII, ءتىپتى، XIX عاسىرلارداعى كورشىلەس رۋلارمەن قارىم-قاتىناستارىنىڭ احۋالىنا «نوعايلى» زامانىنىڭ ەپوستىق كەيىپكەرلەرى ىشىنەن كەيىنگى قازاقتا ناقتى «رۋلىق قۇجاتقا» يە بولعاندارى (مىسالى، كوكشە مەن قوساي - ۋاق رۋىنىكى، قوبىلاندى - قىپشاقتىكى) ەندى شەجىرەلىك اڭىزداردا دا قولدانىلا باستادى. ءۋاليحانوۆتىڭ، رادلوۆتىڭ، ءپوتانيننىڭ، ارعىنباەۆتىڭ، مۇقانوۆ پەن ۆوستروۆتىڭ جازىپ العان دەرەكتەرىندەگى قوبىلاندىنىڭ كوكشە، قوساي باتىرلارمەن سوعىسى تۋرالى مالىمەتتەر جاڭا ۋاقىتتىڭ رۋارالىق جاعدايىنا ساي كونە ەپوستىق كەيىپكەرلەردى ءوزارا قاقتىعىستىرىپ قويۋدىڭ مىسالدارى بولىپ تابىلادى. ياعني، رۋلار اراسىندا وقتىن-وقتىن بولىپ تۇرعان داۋ-دامايلار مەن قاقتىعىستار وسىنداي جالعان شەجىرەلىك فاكتىلەردىڭ پايدا بولۋىنا مۇمكىندىك بەرگەن، ايتپەسە، وسىنداي وقيعالاردىڭ تاريحيلىعى جوق دەۋگە بولادى.
ءۇشىنشى كەزەڭنىڭ قوبىلاندىسىنا قاتىستى ەكى ماسەلەنى قىسقاشا دا بولسا ايتا كەتۋگە تۋرا كەلەدى. ولار - جىردىڭ جەكە نۇسقالارىنداعى «قاراسپان - قوبىلاندىنىڭ وتانى» بولۋى مەن «قىپشاق قوبىلاندى مەن ارعىن اقجول-دايىرقوجانىڭ وقيعاسى».
زەرتتەۋشىلەر جىرداعى «قاراسپان» ءتوپونيمىن قاراستىرعاندا ونى تۇركىستان وڭىرىندەگى وسى اتتاس توپونيمگە تەليدى. بىراق ۋاقىت ماسەلەسىنە كەلگەندە وسى اتاۋدى تىم كونەلەتىپ، شىڭعىسحان شاپقىنشىلىعىنا دەيىنگى «قىپشاق زامانىنا» تەلۋگە اۋەس. مۇندا XVII عاسىردىڭ ونە بويى مەن XVIII عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە بارشا قازاقتىڭ تۇتاسىمەن قاراتاۋ-تۇركىستان، تاشكەنت-جيزاق، نۇراتا-كەرمينە ايماعىندا شوعىرلانۋى تۇسىنداعى تاريحي احۋالعا ءمان بەرىلمەيدى. مىنە، كورسەتىلگەن ۋاقىتتا قازاق اراسىنداعى قىپشاقتار تۇركىستان ماڭىنداعى قاراسپان وڭىرىندە تۇرعان دەپ جورامالداۋعا بولادى. تەك XVIII عاسىردىڭ ورتاسىنا تامان عانا قىپشاقتار تورعاي-قوستاناي ايماعىنا قونىستانا باستاعان. سوندىقتان، XVIII عاسىر بولماسا دا، XIX عاسىرداعى قىپشاق اراسىندا «وزدەرىنىڭ بۇرىن قاراسپاندا تۇرعانداعى» جونىندە «اڭىزدىق فاكت» قالىپتاستى. وسى اڭىزدىق ايعاقتى جىراۋلار «قوبىلاندى» جىرىنا كىرگىزىپ جىبەردى دە، ناتيجەسىندە «قاراسپان - قوبىلاندىنىڭ قىستاۋى» دەگەن تۇسىنىك تۇراقتى ەپوستىق اكسيوماعا اينالدى. ياعني، جىردىڭ كونە قىپشاق داۋىرىنە ەشقانداي قاتىسى جوقتىعى سياقتى، قازاق ەپيكالىق داستۇرىندە دە «قىپشاق ەپوسى»، «وعىز ەپوسى» دەگەن كەزەڭدەر دە جوق.
ال، قوبىلاندى-اقجول اڭىزى - كونە زاماننىڭ تاريحي وقيعاسى ەمەس، XIX عاسىردا پايدا بولعان ايماقتىق شەجىرەلىك «فاكتىنى» تاريحي بولعان وقيعاعا اينالدىرۋدىڭ ءبىر مىسالى بولىپ تابىلادى.
ق.سالعاراۇلىنىڭ كىتابىنان قوبىلاندى باتىردىڭ 1496 جىلى وراقتىڭ قولىنان ولگەنى تۋرالى مالىمەتتى وقىدىق. سونداي-اق، قوبىلاندىنىڭ ارعىن دايىرقوجا-اقجولدى ولتىرۋىنە بايلانىستى اڭىزدىق وقيعانى شامامەن 1450-1460 جىلدارعا بەيىمدەۋ سارىنىنىڭ بولعاندىعى دا بايقالادى (ق.سالعاراۇلى. قازاق قازاق بولعاننان كەيىن. 2-كىتاپ. ا. «جازۋشى». 1993. 362-363 بەتتەر). وسىندا كەلتىرىلگەن قوبىلاندى مەن ارعىن دايىرقوجا (اقجول) قارسىلاستىعىنا بايلانىستى اڭىزدى العاش حاتقا تۇسىرگەن شاكارىم بولۋى كوپ ماسەلەگە ساۋلە تۇسىرگەندەي بولادى. شاكارىم - اباي مەن شوقاننان كەيىنگى قازاقتان شىققان، شىعىس پەن باتىستىڭ تانىمىن ۇشتاستىرا بىلگەن كورنەكتى تۇلعا، سوندىقتان ول دا شەجىرە ماسەلەسىنە كەلگەندە حالىقتىق اڭىزدارمەن قاتار، سول كەزدەگى ورىس تىلىندە بەلگىلى بولعان دالا تاريحىنا قاتىستى دەرەكتەرمەن تانىس بولىپ، سولاردى دا پايدالانعان. پايدالانىپ قانا قويماي، ءوزى دە بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە ينتەرپرەتاتسيالاعان. سوندىقتان قازاق اڭىزىنا اۋىزەكى شەجىرە ءداستۇرىن بىلمەگەن، باياعىدا ۇمىتىپ كەتكەن قازاق جانىبەك پەن وزبەك ءابىلحايىردىڭ شاكارىم شەجىرەسىندە قايتىپ ورالۋىن شاكارىمنىڭ ءوز ينتەرپرەتاتسياسى دەپ ءتۇسىنۋ قاجەت. سول سياقتى «قۇتان شال ايتتى» دەلىنەتىن ولەڭنىڭ قۇرىلىمى دا «XV-XVI عاسىرلاردا پايدا بولدى» دەلىنەتىن جىر ءتىلى مەن پوەزيالىق ۇردىسىنە ساي كەلمەيتىندىگىن دە ايتۋىمىز قاجەت. ويتكەنى، قۇتان (قوتان) دەگەن كىسى دە - بۇگىنگى ارعىنعا اتا-بابا بولعان مەيرام سياقتى ءXىV عاسىردىڭ ماڭعىستاۋلىق ەسەن-قازاعى بولىپ شىعۋى عاجاپ ەمەس. قوبىلاندى مەن اقجول انتاگونيزمىنىڭ استارىندا، ءبىزدىڭ شامالاۋىمىزشا، كونە وزالدىق ماڭعىستاۋلىق ورەك پەن اقشا نەمەسە ەپوستىق قوبىلاندى مەن اقشاحان قاراما-قارسىلىعى جاتقان سياقتى. اقشاحان نەمەسە اقشا ەسىمى دىبىس ۇقساستىعىنا قاراي «اقشاۇلى» > «اقجول» بولىپ وزگەرىپ كەتكەن.
حاندار شەجىرەلىك ءداستۇرى ءحىح عاسىرعا دەيىن العاشقى قازاق حاندارى دەپ ەسەپتەلەتىن جانىبەك پەن كەرەيدىڭ ەسىمدەرىن بىلگەنىمەن، قازاقتىڭ ۇجىمدىق-فولكلورلىق جادى جانىبەك پەن كەرەي تۋرالى ەشتەڭە بىلگەن جوق دەۋگە بولادى. ولاردىڭ تاريحىنان دەرەكتى ساقتاعاندار - مۇحاممەد حايدار دۋلات پەن ونىمەن زامانداس ورتا ازيالىق اۆتورلار. ولاردىڭ ەڭبەگىمەن قازاقتار ءXVIى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا عانا، اتالعان اۆتوردىڭ پارسى تىلىندە جازىلعان ەڭبەگىنىڭ ورىس تىلىندەگى اۋدارماسى شىققاننان كەيىن عانا تانىس بولدى. مىنە، وسىنداي جولمەن تانىس بولعان شاكارىم قازاق جانىبەگى تۋرالى تاريحي دەرەك پەن سارىارقالىق قازاقتار اراسىنداعى قوبىلاندى-اقجول حاندىعى شەجىرەلىك «ايعاق-اڭىزدى» ءبىر-بىرىنە بەيىمدەپ، جاڭا «تاريحي-شەجىرەلىك وقيعانى» قۇراستىرىپ شىعارعان. ناتيجەسىندە قازاق اراسىندا ساقتالعان التىنوردالىق ءاز جانىبەك تۋرالى اڭىزدار ەندىگى جەردە كىتابي جولمەن قازاق جادىنا قايتىپ ورالعان قازاق جانىبەگىنە تەلىنە باستالدى. وسى ءۇردىستى حح عاسىردىڭ ساۋاتتىلارى جالعاستىرىپ اكەتتى.
مىنە، XV عاسىرداعى قوبىلاندىعا ارنالعان جىردا ءXىV عاسىردىڭ ەسەن-قازاقتىق اڭىزدارىنىڭ پايدالانىلۋى كەيىنگى عاسىرلاردا ونىڭ وبرازىنىڭ تالاي-تالاي وزگەرىستەن وتۋىنە جول اشتى. كۆازيتاري-اڭىزدىق، شەجىرەلىك، ەپوستىق، توپونيمدىك-اڭىزدىق قوبىلاندىلار پايدا بولدى. بىراق، ولاردىڭ بارلىعىنىڭ استارىندا باستاپقى ءبىر تاريحي تۇلعا مەن ءبىر ايماقتىق اڭىزدىق كومپلەكستىڭ جاتقاندىعىن تۇسىنە ءبىلۋ كەرەك. بۇل - باتىردىڭ تۇلعاسىن دا، ونىڭ ءارتۇرلى ايماقتىق «مولالارىنىڭ» اقيقاتتىعى مەن ەپوستىق-اڭىزدىق قۇندىلىعىن دا جوققا شىعارمايدى. قايتا ولاردىڭ بارلىعىن دا ءبىر جۇيەگە كەلتىرىپ، ءبىر-بىرىمەن بايلانىستىرادى. قوبىلاندىنىڭ قوبدا جەرىندەگى مولاسى دا، سارىسۋ بويىنداعى مولاسى دا وزىندىك ماڭىزعا يە ماڭعىستاۋلىق، ەپوسقا دەيىنگى كەزەڭنىڭ اتاۋلارى دا سونداي ماڭىزعا يە بولۋى ءتيىس. قازاقتىڭ قاي جەرى بولسا دا، ءبارىبىر ءبىر تۇتاس بولىپ قالا بەرەدى ەمەس پە، سوندىقتان ايماقتىق-جەرشىلدىك، رۋشىلدىق ەگويزمگە سالىنا بەرمەي، «قوبىلاندىلىق نىساندار مەن توپونيمدەردى» اسپەتتەۋدىڭ جولىن تاپقانىمىز ءجون.
22.03.2002 جىل. التىن وردا"
ءبىزدىڭ سايتىمىزدا قازاق جىرى جان-جاقتى تالدانادى. مىسالى:
"قوبىلاندى" جىرىن ارحەتيپ، پسيحولوگيا دەڭگەيدەگى تالداعان ت. اسەمقۇلوۆتىڭ "كازاحسكي ەپوس. چەلوۆەچەسكي دۋح ۆ پويسكاح يزناچالنوگو سمىسلا" وقىڭىز
ۆ يسسلەدوۆاني ز. ناۋرزباەۆوي "ميفوريتۋالنىە وسنوۆانيا كازاحسكوي كۋلتۋرى" راسسماتريۆاەتسيا يدەيا ەپيچەسكوگو باتىرا كاك توتەما، جەرتۆوپرينوشەنيە توتەما نا پريمەرە ەپوسا "الپامىس".
"كۋلتۋرولوگيچەسكي كوممەنتاري دليا يزۋچايۋششيح ەپوس "كوبلاندى" ز. ناۋرزباەۆوي وبياسنياەت ميفولوگيچەسكيە موتيۆى ۆ پەرۆىح 300 ستروچكاح كلاسسيچەسكوگو ۆاريانتا ەپوسا. سم. تاكجە ستاتيۋ ز. ناۋرزباەۆوي "ميفولوگيچەسكيە موتيۆى ۆ بايگانينسكوم ۆاريانتە ەپوسا "كوبلاندى"
http://otuken.kz/index.php/diffarticlesserikbol/190-2011-05-21-11-14-04
