ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان جىلدارداعى ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك احۋالدىڭ كۇردەلىلىگى مەن قيىنشىلىقتارى رۋحاني سالانى وركەندەتۋگە، ونىڭ ىشىندە عىلىمدى دامىتۋعا مۇمكىندىكتەر بەرمەدى. ال كەيبىر كوزقاراستار بۇل احۋالدى ەسكى قازاقستاندىق جۇيەنىڭ عىلىمدى عىلىم اكادەمياسىن تاراتىپ، كەرىسىنشە، عىلىم دامۋىنا جاسالعان كەدەرگىلەر دەپ تۇسىندىرەدى. بۇل ءوز الدىنا تالقىلايتىن عىلىم ساياساتىنا قاتىستى تاقىرىپ، ءبىز بۇل تۇستا، «قازاقستانداعى قازىرگى زاماندا عىلىمعا دەگەن قاجەتتىلىك قانداي؟»، «قازاقستانداعى عىلىم دامۋىنىڭ وبەكتيۆتى جانە سۋبەكتيۆتى كەدەرگىلەرلەرى قانداي؟» دەگەن سياقتى ەلىمىزدەگى عىلىمعى قاتىستى وزەكتى ماسەلەلەرگە توقتالامىز.

قازىرگى زاماندا قازاقستاندا عىلىمعا قاجەتتىلىك ارتا تۇسۋدە. ويتكەنى، ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان سوڭ، دەربەس مەملەكەت رەتىندە الەمدىك گەوساياسي جانە ەكونوميكالىق جۇيەمەن قاتىناسى دا ارتتى. ءسويتىپ، جاھاندىق دەڭگەيدەگى وزگەرىستەر ءبىزدىڭ قوعامنىڭ ومىرىنەن كوپتەپ كورىنىس تابا باستادى. ونداعى گەوساياسي تۇراقسىزدىق، تەحنولوگيالىق ءدۇمپۋ جانە ت.ت. – قازاقستاندىق عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ ساپاسىنا، عىلىمىنا جاڭا تالاپتار قويا باستادى.

عىلىم قوعامدىق سانانىڭ فورماسى، تەك عالىمدار اينالىساتىن وقشاۋ الەۋمەتتىك ينستيتۋت ت.ب. ەمەس. عىلىم - كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ دامۋى مەن وركەندەۋىنىڭ، قوعام ءومىرءىنىڭ بارلىق سالاسىنىڭ ىلگەرىلۋىن قامتاماسىز ەتە الاتىن قۋاتتى درايۆەر ىسپەتتى.  سوندىقتان، عىلىم دامۋىنا دەگەن قاجەتتىلىك پەن ونىڭ ماڭىزدىلىعى قازىرگى زاماندا ۋاقىت وتكەن سايىن ەسەلەنە تۇسكەندىگىنىڭ كۋاسى بولىپ وتىرمىز.  

مىسالى، ەڭ باستى ماسەلەنىڭ ءبىرى – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى اۋىل شارۋاشىلىعى مەن ازىق-تۇلىكتى قامتاماسىز ەتۋ ساياساتى دا الەمدىك تالاپتارعا ساي جاڭارىپ وتىرۋى ءتيىس، ول – اۋىل شارۋاشىلىق عىلىمدارى مەن بيوتەحنولوگياعا مەملەكەت تاراپىنان ايرىقشا نازار اۋدارۋدى  قاجەت ەتەدى: جەر شارىنداعى كليماتتىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى جەرگىلىكتى بەيىمدەلگەن ەگىن سورتتارى، سۋ ۇنەمدەۋشى اۋىلشارۋاشىلىق تەحنولوگيالار,  مال تۇقىمدارىن اسىلدانلىرۋ، ارقيلى سەلەكتسيالار  ت.ب.

قازىرگى تاڭداعى الەمدىك ساياسي احۋالدىڭ سوعىس جاعدايىندا شيەلەنىسۋى قورعانىس پەن كيبەرقاۋىپسىزدىك سالاسىندا وتاندىق باعدارلامالاردى قامتاماسىز ەتۋ مەن اسكەري تەحنولوگيالاردى عىلىمي تۇرعىدان دامىتىپ، ونى قولدانۋدى جولدارىن نەگىزدەۋدى دە كەرەك ەتەدى.

ەلىمىزدەگى جانە الەمدەگى ەكونوميكالىق داعدارىستار عانا ەمەس،  الەمدىك نارىقتاعى باعا ساياساتى، ەكونوميكالىق باسەكەلەستىك، ينفلياتسيانى تەجەۋ مەن بيۋدجەت شىعىندارىن تولىقتىرۋ قازىرگى قازاقستان ءۇشىن – ەكونوميكالىق ديۆەرسيفيكاتسيا  مەن تەحنولوگيالىق سەرپىلىستەردى قاجەت  ەتەدى. وسىنداي ماسەلەلەرمەن ارنايى اينالىساتىن ماكرو جانە ميكروەكونوميكا سالالارى بويىنشا عىلىمي زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ قاجەتتىگىنىڭ وزەكتىلىگى دە كۇن ساناپ ارتىپ وتىر (زەرتتەۋلەر جوق ەمەس، بار، ماسەلە وعان بيلىك قۇلاق اسۋى ءتيىس).

قازىرگى الەمدە  نانوتەحنولوگيا مەن كۆانتتىق فيزيكا،  جاساندى ينتەللەكت، كيبەرنەتيكا سالالارىنىڭ قانشالىقتى دامىعاندىعى سول مەملەكەتتىڭ وركەنيەتتىلىك دەڭگەيىن انىقتايتىن سياقتى بارومەترگە يە بولىپ وتىر دەپ تە ايتۋىمىزعا بولادى.  ۆيرتۋالدى  الەم قازىرگى تاڭدا «تسيفرلى قوعامعا» اياق باسىپ كەلەدى، سوندىقتان دا، ءبىزدىڭ ەلىءمىز جاستاردى ءىت تەحنولوگياعا بەيىمدەۋ، تسيفرلىق ساۋاتتىلىقتى ارتتىرۋ ماسەلەسىنە باسا نازار اۋدارىپ وتىر.

قىسقاشا ايتقاندا، قوعامدىق ءومىر مەن وركەنيەتتىلىكتىڭ ولشەمىنە اينالاتىن عىلىم دامۋىنىڭ ماڭىزدىلىعى ءارتاراپتى جانە ارقيلى ەكەندىگىنە مەملەكەتىمىز، «جاڭا قازاقستان» ماڭىز بەرىپ كەلەدى. دەگەنمەن، قوعام ءالى دە ونىڭ اسا ماڭىزدى ەكەندىگىن تولىقتاي ءتۇيسىنە الماي كەلە جاتقان سىڭايلى.  

سونىمەن قاتار، عىلىم دەگەن ءتۇسىنىك اياسىندا كەيبىر كوزقاراستار تەك جاراتىلىلىستانۋ مەن تەحنيكالىق عىلىمدارعا نازار اۋدارۋ كەرەك دەپ  سانايدى دا، گۋمانيتارلىق عىلىمداردى كوڭىل بولۋدە كەمشىلىكتەرگە جول بەرەدى. شىندىعىندا، پ. فەيەرابەند تۇجىرىمداعانداي، تانىمداعى بارلىق ىلىمدەردى قوسا العاندا، ەشقايسىسىن يەرارحياعا قويۋعا بولمايدى. ماسەلەن، ۇلتتىق تاريح، ءدىنتانۋ, الەۋمەتتانۋ، پسيحولوگيا ت.ب. عىلىم سالالارى ۇلتتىق بىرەگەيلىك پەن مەملەكەتتىلىكتى نىعايتۋدا اسا قاجەتتى ەكەندىگى سەزىلە بەرمەيدى، ويتكەنى، بۇل عىلىمدار ناتيجەسى بىردەن-اق وندىرىسكە ەنگىزىلەتىندەي پايدا (تابىس) الىپ كەلمەۋى مۇمكىن، بىراق ونىڭ زارداپتارى 5-10, ءتىپتى 20 .. ودان دا كوپ جىلداردان كەيىن انىق كورىنە باستايدى.

قازىرگى تاڭدا كەيبىر پارلامەنت وكىلدەرى تاراپىنان قوعامدا رۋحاني-مورالدىك قۇلدىراۋلار بار ەكەندىگى تۋرالى دابىل قاعىلۋدا، شىندىعىندا، بۇل كەزىندە وسى گۋمانيتارلىق عىلىمدارعا نازار اۋدارىلماعاندىعىنىڭ بىردەن ءبىر سەبەبى دەپ ايتا الامىز.

قوعامدا ءبىلىم قۇندىلىعى تۋرالى يدەولوگيالىق قۇرالدار مەن ناسيحاتتار قىلاڭ بەرىپ كەلەدى، بىراق عىلىمنىڭ سونشالىقتى ماڭىزدى ەكەندىگى تۋرالى باعالاۋلار ءالى دە تومەنىرەك دەپ ايتا الامىز.

دەمەك، وسىدان «ەلىمىزدەگى عىلىمدى دامىتۋ ءۇشىن، الدىمەن، قانداي كەدەرگىلەر بار?» دەگەن ساۋال تۋىندايدى. قازءىرگى قازاقستانداعى عىلىمدى دامىتۋداعى كەدەرگىلەرءدى وبەكتيۆتى جانە سۋبەكتيۆتى دەپ ەكىگە اجىراتىپ الۋىمىزعا دا بولادى.

ماسەلەن، وبەكتيۆءتى كەدەرگىلەر: ا) قارجىلاندىرۋ تاپشىلىعى: عزتكج-عا بولىنەتىن قارجى ءجىو-ءنىڭ 0,13%-ىن عانا قۇرايدى (دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ مالىمەتى بويىنشا), بۇل الەمدىك ورتاشا دەڭگەيدەن بىرنەشە ەسە تومەن; ءا) عالىمداردىڭ الەۋمەتتىك مارتەبەسى تومەن (ماسەلەن، وسىدان، بىرنەشە ون شاقتى جىل بۇرىن، مەكتەپ مۇعالىمدەرىنىڭ مارتەبەسى قانشالىقتى تومەن بولعاندىعى ەسىمىزدە شىعار), «عالىم» دەگەن تۇسىنىك قوعامدىق سانادا الدىمەن، «كەدەي», «ماتەريالدىق جاعدايى تومەن الەۋمەتتىك قابات» دەگەن ۇعىممەن اسسوتسياتسيا بەرەدى; ب) ينفراقۇرىلىمنىڭ توزۋى دا باستى كەدەرگىلەردىڭ بىرىنەن سانالادى، زەرتحانالار مەن عىلىمي-تەحنيكالىق بازانىڭ ەسكىرگەن، كوبى كەڭەس داۋىرىنەن قالعان  ينسترۋمەنتتەر ت.ب.

ال سۋبەكتيۆتى سەبەپتەرى:  ا) عىلىمداعى بيۋروكراتيا مەن «شىنايى ەمەس عىلىم»: عىلىمي گرانتتار مەن جاريالانىمدار جۇيەسى كوبىنە شىنايى جاڭالىققا ەمەس، فورماليزمگە جۇمىس ىستەيدى; ءا) عىلىم كەيبىر ادامدار ءۇشىن تەك ءومءىر ءسۇرۋدىڭ قۇرالىنا اينالعانداي; ب) عالىمدار تەرەڭ جاڭالىقتار اشۋعا ەمەس، كوپشىلىكتىڭ جانە بيزنەستىڭ سۇرانىسىنا قاراي جۇمىس جاسايدى، پوپۋليزم مەن داڭعارا، سەنساتسيا، اتاققۇمارلىق، تەاترلاندىرۋ ت.ب. پوستمودەرنيستىك مادەنيەت ەلەمەنتتەرى دە قازاقستان عىلىمىندا جوق دەپ ايتا المايمىز.

بىراق، قازىرگى قازاقستان ءوز تاۋەلسىزدىگىن العان كەزگە «جاپپاي ساۋاتتى حالىق» رەتىندە ەنگەنىن دە ۇمىتپاۋ كەرەك. ونداي جاعدايعا جەتۋ ءۇشىن وتكەن عاسىردا ءاربىر قازاقستاندىق وتباسى ءوز ۇرپاعىنا جاقسى ءبىلىم الىپ بەرۋدى ۇلتتىق ماسەلە دەڭگەيىنە كوتەرگەنى – ول تاريحىمىزدان بەلگىلى. سول عىلىمي پوتەنتسيال، سول ءۇردىس وزىنەن ءوزى جويىلىپ كەتپەك ەمەس - قازىر دە ءاربىر اتا-انا ءوز ۇرپاعىنا ساپالى ءبىلىم بەرۋگە، وقىتۋعا مۇددەلى. تەك مەملەكەت ەمەس، كەي وتباسىلار ۇل-قىزدارىن شەت ەلدەرگە ءوز بەتتەرىنشە وقۋعا اتتاندىرىپ جاتىر. ياعني، بۇل ءبىزدىڭ سانامىزداعى «ءبىلىمدى مىڭدى جىعادى»دەگەن ۇلتتىق دانالىقتىڭ ۇشقىنى  الى دە وشپەگەنىن، تىپتەن، ارتا تۇسكەنىن بىلدىرەتىن. تىپتەن، ۇلتتىق داستۇرگە اينالعان رۋحاني-مادەني قۇبىلىس دەسەك بولادى. بۇل ءبىزدىڭ وراسان زور ارتىقشىلىعىمىز ءھام قۇندىلىعىمىز!

ەندەشە، وسىنداي – عىلىمي تۇرعىدا «ۇلتتىق جىگەرى» بار قوعامدا «عىلىمدى دامىتۋ ءۇشىن قانداي شارالار اتقارىلۋى ءتيىس?»دەگەن ساۋال تۋىندايتىنى زاڭدىلىق!..

بىراق ءبىز ونى كەلەسى تاقىرىپقا قالدىرايىق.

بەرىك اتاش،

ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى، فيلوسوفيا كافەدراسىنىڭ ۇستازى

ءابدىراشيت باكىرۇلى،

فيلوسوف، «قازاق الەمى» قوعامىنىڭ جەتەكشىسى

Abai.kz