نەمەسە تريلليون ءۇشىن شايقاس

قر اشم سۋ رەسۋرستارى كوميتەتىنىڭ بۇرىنعى توراعاسى، بۇگىندە تەرگەۋ يزولياتورىندا وتىرعان يسلام ابىشەۆ مەملەكەتتىڭ 300 ملرد قارجىسىن قالاي ساقتاپ قالعانىن الدىڭعى ماقالالارىنان بىلدىك. ال ەندى 1 ترلن تەڭگەنى قالاي ۇنەمدەدى؟ بۇل، جالپى، مۇمكىن بە؟ «مۇمكىن ەمەس! ەرتەگى!..» دەرسىز. ەندەشە، مۇقيات وقىپ شىعىڭىز...

ءتىپتى، 1991 جىلدان بەرى ىستەن شىققان 1 ملن گەكتار سۋارمالى جەردى قايتا قالپىنا كەلتىرىپ، ىسكە قوسۋعا بولاتىنىن يسلام ابىشەۆ وسى ماقالاسىندا سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي ەتىپ دالەلدەيدى...

سۋارمالى جەرلەردى قالپىنا كەلتىرۋ ەلىمىز ءۇشىن، حالقىمىز ۇشىن وتە ماڭىزدى جۇمىس ەكەندىگى مەنى تەرەڭ ويلاندىردى. ۇكىمەت تاراپىنان، مينيسترلىك تاراپىنان مۇنى قولداپ قۇلشىنىس تانىتقان ەشكىم بولا قويعان جوق. بۇل ماسەلەنى كوميتەت دەڭگەيىندە شەشۋ مۇلدە مۇمكىن ەمەس. مەنىڭ بارلىق ءۇمىتىم ەلباسىنىڭ «بارلىق ماسەلەنى تالداپ، ماعان كەلىپ باياندا» دەگەن تاپسىرماسى بولدى.

قىزمەتكە قايتا ورالعاننان كەيىن وسى ماسەلەنى مىقتاپ قولعا الۋعا كىرىستىك. كوميتەتتىڭ قۇرامىندا رەسپۋبليكالىق مەنشىكتەگى سۋ نىساندارىن باسقاراتىن «قازسۋشار» رەسپۋبليكالىق مەملەكەتتىك مەكەمەسى بار. 2012 جىلعا دەيىن بۇل مەكەمە تەك سۋ نىساندارىن پايدالانۋمەن عانا اينالىسقان، ياعني كانالدار ارقىلى اۋىل شارۋاشىلىعىنا، ونەركاسىپكە سۋ جەتكىزىپ بەرەدى، ال توپتامالى سۋ قۇبىرلارى ارقىلى حالىققا اۋىزسۋ جەتكىزىپ بەرەدى.

مەكەمە تەك تاريف ارقىلى جانە سۋ قويمالارى مەن توعانداردى ۇستاپ وتىرۋعا بيۋدجەتتەن بەرىلەتىن شامالى قارجىعا قاراپ وتىراتىن. سۋ نىساندارىن جوندەۋ، كۇردەلى جوندەۋ، قايتا قۇرۋ جۇمىستارىن سىرتتان باسقا مەردىگەرلەر اتقاراتىن. ارينە، بۇل قىمباتقا تۇسەتىن، ساپاسى دا كوپ جاعدايدا سىن كوتەرمەي جاتادى. ونىڭ ۇستىنە كوپ جاعدايدا ۋاقىتىلى بىتىرە الماي ءبىزدى قينايتىن. بۇل جەردە «نەگە ناشار ىستەيتىن مەردىگەرلەردى كونكۋرستان وتكىزىپ تاڭدايسىزدار؟» دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندايدى.

ونىڭ بىرنەشە سەبەپتەرى بار:

1. «مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ تۋرالى» زاڭنىڭ كەمشىلىكتەرى;
2. جەكەمەنشىك كومپانيانىڭ باستى ماقساتى – كوبىرەك پايدا تابۋ;
3. ساۋاتتى، تاجىريبەلى، جۇمىس ۇيىمداستىرۋ قابىلەتى جوعارى مامانداردىڭ جەتىسپەۋشىلىگى;
4. كومپانيا قوجايىندارى ءار سالاداعى بىرنەشە كونكۋرستى جەڭىپ الىپ، ماتەريالدىق، قارجىلىق رەسۋرستارىن جەتكىزە الماۋى;
5. كوپشىلىك قوجايىنداردىڭ ينجەنەرلىك ءبىلىمى، تاجىريبەلەرى بولا بەرمەيدى. ونىڭ ۇستىنە سۋ سالاسىنىڭ ءوز ەرەكشەلىكتەرى بار. اسىرەسە كانالدار، دامبىلار، سۋ قويمالارى. ول نىسانداردا جۇمىس، نەگىزىنەن، سۋ توقتاعاننان كەيىن قىركۇيەكتە باستالادى.

ال «قازسۋشار» مەكەمەسىنە كەلەتىن بولساق، ونىڭ قاراماعىندا 10 مىڭعا جۋىق ادام قىزمەت ەتەدى. ونىڭ ىشىندە 500-دەن استام جوعارى ءبىلىمدى، تاجىريبەلى سۋ سالاسىنىڭ مايتالمان ماماندارى بار. ولاردىڭ ىشىندە جوبالاۋ جۇمىستارىنىڭ (پروەكتيروۆانيە) ماماندارى دا بار. سونىمەن بىرگە، «قازسۋشار» مەكەمەسىندە 1500-گە جۋىق تەحنيكا دا بار، ونىڭ كوپشىلىگى ارنايى سۋ شارۋاشىلىعىنا ارنالعان تەحنيكالار. مىنەكي، وسى جاعدايلاردىڭ بارلىعىن ەسكەرە وتىرىپ، 2012 جىلى 22,5 ملرد. تەڭگەنىڭ جۇمىسىن جەكەمەنشىك كومپانيالارعا ەمەس، «قازسۋشار» مەكەمەسىنە تاپسىردىم. تەكسەرۋشى ورگاندار كەلگەندە «كونكۋرس وتكىزگەندە باسەكەلەستىك بولار ەدى، سونىڭ ارقاسىندا بيۋدجەتتىڭ قارجىسى ۇنەمدەلەر ەدى» دەپ ايىپ تاقپاۋ ءۇشىن جوباداعى بارلىق قارجىنىڭ 10 پايىزىن الىپ قالىپ، بيۋدجەتكە قايتارىپ بەردىك. قالعان اقشامەن (جوبالارداعى اقشانىڭ 90 پايىزى) «قازسۋشار» مەكەمەسى 2012 جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن بارلىق جۇمىستى ساپالى اياقتاپ شىقتى جانە مەكەمەنىڭ ەسەپشوتىندا 5,7 ملرد تەڭگە پايدا اقشاسى قالدى.

بۇل جوبالار باعاسى اسپانداتىلعان سمەتالاردى قىسقارتىپ، دۇرىس دەڭگەيگە كەلگەننەن كەيىنگى جوبالار بولاتىن.

جۇمىستاردىڭ ساپاسىن ابدەن شۇقىلاپ، ينەمەن قۇدىق قازعانداي تەكسەرسە دە، الدىڭعى ماقالادا كورسەتىلگەن كەمشىلىكتەن باسقا ەشتەڭە تاپقان جوق. سول نىسانداردىڭ بارلىعى كۇنى بۇگىنگە دەيىن قالىپتى جاعدايدا جۇمىس اتقارىپ تۇر. 20 جىلدان استام ارەڭ كۇن كورىپ وتىرعان سۋ شارۋاشىلىعىنداعى مەكەمەلەر ءبىر جىلدىڭ ىشىندە تازا پايداعا شىعىپ، ادامدار  پرەميا الىپ، جالاقىلارى كوتەرىلىپ، جاعدايلارى دۇرىستالا باستادى.

2013 جىلى مەن جۇمىستان كەتىپ، 9 ايدان كەيىن قايتىپ كەلگەندە، بارلىعى قايتادان سول قالپىنا ءتۇسىپتى. «قازسۋشار» مەكەمەسى 800 ملن تەڭگەگە جۋىق قارىزعا كىرىپ كەتكەن، ەسەپشوتتا بولعان ميللياردتاعان تەڭگەدەن ەشنارسە قالماعان. سوندىقتان بارلىعىن قايتادان باستاۋعا تۋرا كەلدى. ارينە، بۇل جولى الدەقايدا اۋىرلاۋ بولدى. باقىلاۋشى ورگاندار «قازسۋشار» مەكەمەسىنە جوندەۋ، كۇردەلى جوندەۋ، قايتا قۇرۋ (رەكونسترۋكتسيا) جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە بولمايدى دەپ وتىرىپ الدى. بىزدىڭ كوپتەگەن قارجى ۇنەمدەلەتىنى، جۇمىستىڭ ساپالى، تەز بىتەتىنى جونىندەگى ايتقان دالەلدەرىمىزدىڭ ەشقايسىسى ەسەپكە الىنبادى.

امال جوق، تاعى دا جۇمىستاردى جەكە كومپانيالارعا بەرىپ، سولاردىڭ بەتىنە قاراپ، كىرىپتار بولۋعا تۋرا كەلدى. ال جەكەمەنشىك كومپانيالاردىڭ ىستەي الماي تاستاپ كەتكەن نىساندارىن عانا «قازسۋشار» مەكەمەسىنىڭ كۇشىمەن اتقارۋعا مۇمكىندىك الدىق.

جالپى، 2012 جىلدىڭ 1-ءشى قاڭتارىنا رەسپۋبليكا بويىنشا 43 پروبلەمالى، «ساقالدى» قۇرىلىستار بولدى. ولاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ اقشاسى الىنىپ قويعان، قالسا دا، 10 پايىزدان اسپايتىن اقشاسى قالعان وبەكتىلەر بولاتىن. 2012 جىلعى تاپقان تابىسپەن جانە كەيىنگى جىلدارعى مەكەمەنىڭ تابىستارى ەسەبىنەن 2019 جىلدىڭ 1-ءشى قاڭتارىنا 39 «ساقالدى» قۇرىلىس تولىعىمەن ءبىتىپ، ىسكە قوسىلدى. 2012 جىلدان كەيىنگى جىلدارى پروبلەما بولىپ توقتاپ قالعان بىردە-ءبىر نىسان جوق. بارلىعى دا ءوز ۋاقىتىندا بولىنگەن قارجىنىڭ شاماسىنا قاراي ءبىتىپ وتىردى. ەگەر جەكەمەنشىك كومپانيالار شاماسى كەلمەي جاتسا، ولارمەن شارتتى توقتاتىپ، «قازسۋشار»دىڭ قاراماعىنا بەرىپ، قۇرىلىستى جىلدام جۇرگىزىپ، اياقتاۋدى جولعا قويدىق. كوميتەتتىڭ مۇنداي مۇمكىنشىلىگىنەن حاباردار بولعان جەكە كومپانيالار بۇرىنعىداي ەمەس، اناعۇرلىم تارتىپكە كەلىپ جۇمىس ىستەي باستادى.

مۇنىڭ بارلىعىن ايتىپ وتىرعانىم، 1 ملن گەكتارعا جۋىق سۋارمالى جەردى اينالىمعا قوسۋ ءۇشىن بارلىق مامانداردىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىرۋ، بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋ، جۇمىس ۇيىمداستىرۋ قابىلەتىن ارتىرۋ قاجەت بولدى.

وسى جۇمىستاردىڭ بارلىعى ايتۋعا وڭاي بولعانمەن، ونىڭ ءبارىن ىسكە اسىرۋ وتە وراسان ۇلكەن جۇمىس. تەرەڭ ءبىلىمدى، تاجىريبەنى، ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتتى، ەسەپ-قيساپتى تالاپ ەتەدى. بۇل جۇمىستاردىڭ بارلىعىندا ەنەرگەتيكالىق سۇراقتار، اۆتوماتتاندىرۋ، گيدرومەليوراتيۆتىك، ازاماتتىق قۇرىلىس جۇمىستارى بار، ياعني بارلىق سالادا مامان بولۋ كەرەك. مۇنىڭ بارلىعى بىردەن كەلمەيدى. بۇرىن تەك گيدروۋزەلدى اشىپ-جاۋىپ، سۋدى رەتتەپ، سونى قاراۋىلداپ، اينالاسىن تازالاپ، اكتەپ-سىرلاپ وتىرعان ادامدار جوعارىداعى وراسان جۇمىستاردى اتقارۋىنا تۋرا كەلدى.

ەندى الدىمىزدا تۇرعان سۋارمالى جەرلەردى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن الدىمەن ىستەن شىققان 1 ملن گەكتارعا جۋىق جەردى تولىق تالداۋ كەرەك بولاتىن. ولارعا باراتىن سۋ جۇيەلەرىن انىقتاپ، ولاردىڭ كەم-كەتىگىن انىقتاۋ كەرەك بولاتىن. ودان كەيىن ول جەرلەردى بۇكىل جاز بويى سۋمەن قامتاماسىز ەتەتىن سۋ كوزدەرىن انىقتاپ، ولاردى قالپىنا كەلتىرۋ كەرەك. مىنەكي، وسىنداي ۇشى-قيىرى جوق جۇمىس بۇكىل رەسپۋبليكا بويىنشا جۇرگىزىلۋى ءتيىس بولاتىن.

بۇل جۇمىستىڭ كولەمى، قارجىسى تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن ءبىر مىسال كەلتىرەيىن. جوندەۋدى قاجەت ەتەتىن ءبىر بولمەلى جەكە تۇرعىن ءۇيدىڭ اقاۋلىق اكتىن جاساۋ ءۇشىن ماماندى شاقىراسىز، وعان 15-20 مىڭ تەڭگە اقشا تولەيسىز. ول 1 كۇن بويى ازاننان كەشكە دەيىن ءۇيدى تۇگەل كورىپ، ولشەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەدى. ودان كەيىن 2 كۇن ەسەپ-قيساپ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، قولىڭىزعا اكاۋلىق اكت (دەففەكتنىي اكت) بەرەدى.

ال ءبىر ءۇيدىڭ جۇمىسى 10 گەكتار جەردىڭ جۇمىسىنان كوپ ەمەس. سوندا ەسەپتەپ كورىڭىز، قازاقستاننىڭ تۇكىر-تۇكپىرىندە ورنالاسقان 1 ملن گەكتار جەرلەردىڭ تەك اقاۋلىق اكتىن جاساپ شىعۋ ءۇشىن قانشا ادام، قانشا قارجى كەرەك؟!.

كەمىندە 5 ملرد-تان استام قارجى كەرەك. ۇكىمەت سۋارمالى جەرگە كوڭىل قويماعاننان كەيىن مۇنداي قارجىنى بيۋدجەتتەن الا العان جوقپىز. سوندىقتان ول جۇمىستاردىڭ بارلىعىن ءوز كۇشىمىزبەن «قازسۋشار» مەكەمەسىنىڭ رەزەرۆتەرى ارقىلى اتقارۋ كەرەك بولدى. ەڭ الدىمەن بۇل جۇمىسقا ءتيىستى مامانداردى جاقسىلاپ دايىندادىق. بۇل جۇمىستا باستى رول اتقارعاندار ەگەنوۆ مەيىربەك (قازىرگى «قازسۋشار» مەكەمەسىنىڭ باس ديرەكتورى), كەمەلبەكوۆ باقىتجان (قازىر يسلام دامۋ بانكىمەن جۇمىس جاساپ جاتقان باس مەنەدجەر) بولدى. بۇلار شىعىس قازاقستان وبلىسىنان جۇمىستى باستادى. ونداعى مامانداردىڭ بارلىعىن ۇيرەتىپ، ءتۇسىندىرىپ شىقتى. ودان كەيىن سولارمەن بىرلەسە وتىرىپ شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ بارلىق سۋارمالى جەرىن تەگىس ارالاپ، اقاۋلىق اكتىلەرىن جاساپ شىقتى.

ايتا كەتەتىن جايت، رەسپۋبليكالىق مەنشىكتە تەك قانا ءىرى سۋ قويمالارى، سۋ توعاندارى، ماگيسترالدىق كانالدار عانا بولاتىن. قالعان ىشكى سۋ جۇيەلەرىنىڭ شامالى بولىگى كوممۋنالدىق مەنشىكتە، شامالىسى شارۋا قوجالىقتارىندا، كوپشىلىگى يەسىز بولىپ شىقتى. ىشكى جۇيەلەردىڭ 90 پايىزى تىپتەن جارامسىز بولىپ، كانالداردىڭ ورنى دا بىلىنبەي كەتكەن ەكەن. سوندىقتان ونداي جەرلەردە كانالداردىڭ تراسسالارىن دا تەحنيكالىق ادىستەرمەن قايتا انىقتاۋعا تۋرا كەلدى. 1991 جىلعى 1 قاڭتاردا سۋارمالى جەر رەتىندە پايدالانىلعان جەرلەردىڭ بارلىعىن، 1 گەكتارىن قالدىرماي تالداۋدان وتكىزدىك. بارلىق سۋ جۇيەلەرىنىڭ سحەماسىن، كارتاسىن جاساپ شىقتىق. ونىڭ نەگىزگى تەحنيكالىق پارامەترلەرىن انىقتادىق. بوس جاتقان جەرلەردىڭ ەگەلەرىن انىقتادىق. جەردى پايدالانباي جاتقان سەبەپتەرىن انىقتادىق. پايدالانىلماي جاتقان جەرلەردىڭ 65 پايىزعا جۋىعى سۋ جۇيەسىنىڭ جارامسىزدىعىنان بولىپ شىقتى. قالعان جەرلەر ەكونوميكالىق جاعىنان ءتيىمسىز بولىپ شىقتى (سور باسقان، قۇنارلىعى وتە تومەن ت.ب.)

ءاربىر كانالدى جەكە-جەكە تالداپ، ول كانالدى ىسكە قوسۋ ءۇشىن قانشا شوگىندى تازالاۋ كەرەك، كانالدىڭ ىشىنە ءوسىپ كەتكەن قانشا اعاشتى قوپارىپ الىپ تاستاۋ كەرەك، قانشا جەردى بەتونداۋ كەرەك؟ سۋدى ەگىستىككە شىعارىپ پايدالانۋ ءۇشىن قاي جەرگە قانداي گيدرو-قوندىرعىلار ورناتۋ كەرەك، ول قانشا بولۋ كەرەك؟ مىنەكي، وسى سياقتى وتە كوپتەگەن تالداۋ جۇرگىزىلىپ، اقاۋلىق اكتىلەر جاسالدى.

ءدال وسىنداي جۇمىستى بارلىق وبلىستارداعى مامانداردى ۇيرەتىپ، جۇمىلدىرۋعا تۋرا كەلدى. شىندىعىنا كەلگەندە، بۇل جۇمىستىڭ بارلىعى جەرگىلىكتى اكىمشىلىكتەردىڭ جۇمىسى بولاتىن. نە سەبەپتى اكىمشىلىكتەر بۇل جۇمىستاردى اتقارمادى. نەگىزگى سەبەپ –  باسشىلاردىڭ سۋارمالى جەرلەردى پايدالانۋعا نازار اۋدارماۋى. ەكىنشى سەبەپ – جەرگىلىكتى اكىمشىلىكتەردە سۋ ماماندارى جوقتىڭ قاسى. بۇرىنعى سوۆحوز-كولحوزدار جوق. ونداي شارۋاشىلىقتار جوق بولعاننان كەيىن ولاردىڭ شتاتىندا بولاتىن گيدروتەحنيكتەر دە جوق. سۋارمالى جەردە، نەگىزىنەن، مايدا شارۋا قوجالىقتارى جۇمىس اتقارادى. ولار گيدروتەحنيكتىڭ شتاتىن ۇستاۋعا مۇمكىنشىلكتەرى جوق. ىشكى سۋ جۇيەلەرىندەگى كانالداردى بالانستارىنا الا بەرمەيتىندىكتەرى دە وسىدان. بىرەن-ساران كانالداردى بالانسىنا العان شارۋالارعا ول كانالداردى قاراپ، ۇستاپ وتىرۋ كوپ قيىنشىلىققا اكەلىپ سوعادى. كوپتەگەن سۋ جۇيەلەرىنىڭ بۇزىلىپ ىستەن شىعىپ كەتۋى وسىعان بايلانىستى.

جوعارىدا ايتىلعانداردى ەسكەرە كەلە، بارلىق سۋ جۇيەلەرى ءبىر قولدا بولعانى دۇرىس ەكەندىگىنە كوز جەتكىزدىك. ياعني، سۋ كوزدەرىنەن باستاپ (وزەن، سۋ قويماسى), ەگىستىككە سۋ شىققانعا دەيىنگى ارالىقتاعى بارلىق نىساندار (سۋ قويماسى، گيدرو-توراپ، توعاندار، سۋ قۇلاقتارى، ماگيسترالدىق كانالدار، II, III, IV دەڭگەيدەگى كانالدار) ءبىر قولدا بولعان جاعدايدا، ەكى ورتاداعى دەلدالدان قۇتىلامىز. ەكىنشى، بىلىكتى ماماندارمەن قامتاماسىز ەتىلەدى. ءۇشىنشى، شىعىنى كوپ جۇيەلەرە، باسقا پايدالى سۋ جۇيەلەردەن تۇسەتىن قارجىلارمەن جاردەمدەسۋگە بولادى. تاريفتىك سمەتانى جاساپ، قورعاۋعا جوعارعى دەڭگەيدەگى مامانداردى تارتۋعا بولادى. بۇل اسا ءبىر ۇلكەن جاڭالىق ەمەس. وزدەرىڭىز كۇندە ۇيدە پايدالاناتىن سۋدى «قالالىق ۆودوكانال» سۋ كوزىنەن باستاپ، ءاربىر ۇيگە دەيىن ءبىر قولدا ۇستاپ وتىرعان سەكىلدى جۇيەنى قۇرۋدى ۇسىندىق.

ۆودوكانالداعى كاناليزاتسيا سەكىلدى ەگىندىك سۋدا دا ارتىق سۋدى اعىزاتىن، جەراستى سۋىن تومەندەتەتىن جۇيە بار. مىنەكي، وسىنىڭ ءبارى ءبىر قولدا بولۋعا ءتيىس. تەك سوندا عانا ەگىندىك سۋ سالاسى جۇيەلى تۇردە جۇمىس ىستەي الادى. بۇعان دەيىنگى جاعدايدا ماگيسترالدىق كانالدار، ۇلكەن سۋ توراپتارى، سۋ كوزدەرى رەسپۋبليكالىق مەنشىكتە، II-دەڭگەيدەگى كانالداردىڭ 30%-عا جۋىعى كوممۋنالدىق مەنشىكتە III, IV-دەڭگەيدەگى كانالداردىڭ ءبىرازى شارۋا قوجالىعىندا، كوپشىلىگى ەگەسىز بولىپ كەلگەن. جەراستى سۋى جاقىن ورنالاسقان القاپتاردا بولاتىن تىك درەناجدار، ماگيسترالدىق قاشىرتقىلار، كىشىگىرىم قاشىرتقىلار تۇگەلىمەن يەسىز بولعان. ارينە، مۇنداي جاعدايدا سۋارمالى جەرلەردى ءتيىمدى پايدالانۋ مۇمكىن ەمەس. تالداۋ جۇرگىزگەندە تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى ابدەن جيناقتالىپ، قوردالانعان، ۇشى-قيىرى جوق پروبلەمالارعا كەزىكتىك. بۇل ماسەلەلەردىڭ بارلىعىن شەشۋ ءۇشىن ۇكىمەت تولىعىمەن بەت بۇرىپ، كۇن تارتىبىندەگى ەڭ نەگىزگى ماسەلە رەتىندە قاراپ، وبلىس باسشىلارىنان جۇيەلى تۇردە تالاپ ەتىپ وتىراتىن ماسەلە بولۋى كەرەك ەدى.

وكىنىشكە وراي، 2017 جىلدىڭ اياعىنا دەيىن بۇل ماسەلە ۇكىمەتتە ءبىر رەت تە قارالعان جوق. سەنبەسەڭىزدەر، ۇكىمەتتىڭ سايتىن اشىپ، ارحيۆتەردەگى ماتەريالداردى سارالاپ كوز جەتكىزۋگە بولادى.

وسى ماسەلەنىڭ بارلىعى تەك سۋ رەسۋرستارى كوميتەتىنە عانا قاتىستى بولدى. وبلىس باسشىلارىنىڭ ىشىنەن ساپارباەۆ ب.م، مىرزاحمەتوۆ ا.ي، باتانوۆ ا.، باكاۋوۆ ب. قانا بۇل ماسەلەگە جاقسى كوڭىل ءبولىپ، ولارمەن قويان-قولتىق بىرگە جۇمىس اتقارۋ مۇمكىنشىلىگى بولدى.

قاراپايىم شارۋالار ءبىزدىڭ باستامالارىمىزدى وتە ۇلكەن قۋانىشپەن قارسى الدى جانە ءبىزدىڭ جۇمىستارىمىزعا كوپ كومەكتەرىن تيگىزدى. بۇل جۇمىستاردىڭ بارلىعىن 2014 جىلدىڭ مامىر ايىندا باستاپ، قاراشانىڭ باس جاعىندا اياقتادىق. ءبىزدىڭ قولىمىزدا قازاقستان ەگىستىكتەرىندەگى سۋ جۇيەلەرىنىڭ تولىق جاعدايى تۋرالى مالىمەتتەر تۇگەل جيناقتالدى.

ىستەن شىعىپ قالعان 1 ملن گەكتارعا جۋىق سۋارمالى جەرلەردىڭ 610 مىڭ گەكتار جەرى سۇرانىسقا يە بولىپ شىقتى، قالعان 390 مىڭ گەكتارعا جۋىق جەر ىستەن شىعىپ، جارامسىز بوپ قالعان جەرلەر. سۇرانىسقا يە جەرلەردىڭ ەگەلەرىن انىقتاپ، ولاردىڭ قولدارىنان «سۋ كەلگەن جاعدايدا جەردى پايدالانامىن» دەگەن قاعاز الدىق جانە ءار اۋدانداعى جەرلەردى «ىسكە قوسسا، پايدالانامىز» دەگەن   اۋدان   اكىمشىلىكتەرىنىڭ، ودان كەيىن وبلىس اكىمشىلىكتەرىنىڭ كەپىلدەمە حاتتارىن الدىق.

العاشقى اناليتيكالىق انىقتاما دايىنداعاندا 2014 جىلى اقتوبە وبلىسى، اقمولا وبلىسى، قوستاناي وبلىسى، سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى، قاراعاندى وبلىسى بىزگە سۋارمالى جەر كەرەك ەمەس دەپ، بۇل شارۋامەن باستارىن اۋىرتقىسى كەلمەگەن بولاتىن. ءبىز قانشاما تۇسىندىرگىمىز كەلگەنىمەن، ولار كوڭىل اۋدارعىلارى دا، تۇسىنگىلەرى دە كەلمەدى.

ال قازىرگى جاعداي مۇلدەم باسقاشا. باسقا وبلىستاردا سۋارمالى جەرلەر اشىلا باستادى، ينۆەستيتسيا بارا باستادى، جۇمىس ورىندارى اشىلا باستادى، وسىلاردى كورىپ ول وبلىستار دا جەردى يگەرۋگە كىرىستى.

اتقارىلاتىن جۇمىستاردىڭ بارلىعىنىڭ كولەمىن انىقتاپ، وعان كەرەكتى قۇرىلىس ماتەريالدارىن انىقتاپ، كوپتەگەن گيدرو-قوندىرعىلاردىڭ سانىن، پارامەترلەرىن انىقتاپ، ولاردىڭ بارلىعىنىڭ قۇنىن دا شىعاردىق.

تاعى قانشا سۋ قويمالارى، ۇلكەن سۋ توراپتارى اپاتتى جاعدايدا ەكەنىن انىقتادىق، ولاردىڭ قايسىسىن قانداي كەزەكتە جوندەۋ كەرەكتىگىن دە انىقتادىق. ناتيجەسىندە 610 مىڭ گەكتار تۇراقتى سۋارمالى جەر قالپىنا كەلتىرىلەتىن بولدى. ۇمىتپاسام، 380 مىڭ گەكتار ليماندىق سۋارمالى جەر قالپىنا كەلتىرىلەتىن بولدى. اپاتتىق جاعدايداعى 41 سۋ نىساندارى انىقتالدى. جاڭادان 21 سۋ قويماسىن سالاتىن بولدىق. 2014 جىلى مەن كەلگەنگە دەيىنگى قابىلدانعان باعدارلامانى تۇگەل قايتا قاراپ شىقتىق.

تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن نەگىزگى ءۇش پارامەترلى تابليتسا رەتىندە كورسەتەيىك.

ەسكى پروگراممانىڭ باسقا بارلىق پارامەترلەرى ارتىق جاعىنا وزگەردى. 2014 جىلدىڭ مامىر ايىنان باستاپ، 2014 جىلدىڭ قاراشا ايىنا دەيىن بارلىق قىزمەتكەرلەردى جۇمىلدىرىپ اتقارعان جۇمىستىڭ ناتيجەسى وسىنداي بولدى. سۋ شارۋاشىلىعىنىڭ بارلىق قىزمەتكەرلەرى، بۇل جۇمىستار ولاردىڭ تىكەلەي مىندەتتەرىنە كىرمەسە دە، بۇل جۇمىسقا ۇلكەن قىزىعۋشىلىق تانىتىپ، ايانباي ەڭبەك ەتتى. سەبەبى ولار مامان بولعاندىقتان، وزدەرى سول جەرگىلىكتى جەردە تۇرعاننان كەيىن كۇننەن-كۇنگە توزىعى جەتىپ، ىستەن شىعىپ جاتقان سۋ جۇيەلەرىن كورىپ، وتە قاتتى وكىنەتىن. بۇل ماسەلەلەردى جەرگىلىكتى جەرلەردە قانشاما كوتەرگەنمەن، ماسەلەگە ەشكىم قۇلاق اسقان ەمەس. سۋ جۇيەلەرى ىستەن شىققاننان كەيىن ونداعى جەر دە ىستەن شىعادى. سول جەردەن كۇنىن كورىپ وتىرعان ادام كۇن كورەتىن تابىس كوزىنەن ايىرىلعاننان كەيىن قالاعا قاراپ كوشە باستايدى. تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا 1 ملن. گەكتار جەر ىستەن شىققان بولسا، ءبىر وتباسىعا 5 گەكتاردان بولعاندا، 200 مىڭعا جۋىق وتباسى تابىس كوزىنەن ايىرىلىپ، قالاعا كوشۋگە ءماجبۇر بولدى. سول جەردىڭ ونىمدەرى ارقىلى مال شارۋشىلىعىمەن اينالىساتىن تاعى دا 100 مىڭعا جۋىق وتباسى دا جۇمىسسىز قالىپ، قالالارعا كوشۋگە ءماجبۇر بولدى. ولار قالاعا كەلىپ، نە باسپانا جوق، نە جۇمىس جوق، ءسويتىپ الەۋمەتتىك جاعدايى تومەن وتباسىلارعا اينالدى. جەتىسپەۋشىلىكتىڭ سالدارىنان قالاعا كەلگەن جاستار ۇرلىققا، كىسى توناۋشىلىققا ۇرىندى. ناتيجەسىندە قىلمىس وسە ءتۇستى.

سۋارمالى جەرلەردەن ايىرىلۋدىڭ وسىنداي ۇلكەن الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق، ساياسي سالدارى بولدى. الدىڭعى ماقالادا ايتقانداي، جوعالتقان قارجىمىز 200 ملرد. دوللارعا جۋىق بولدى. جانە ءبىزدىڭ بۇل كەلتىرىپ وتىرعان مالىمەتىمىز ەگىستىك القاپتا وندىرىلگەن ءونىمنىڭ ەسەبىمەن عانا كورسەتىلىپ وتىر. ەگەر ونى قايتا وڭدەۋ، ساقتاپ قويىپ، كەيىنىرەك ساتىلاتىن قىمبات باعالارىمەن ەسەپتەسەك، بۇدان 2 ەسەگە جۋىق كوپ بولۋى مۇمكىن.

وسى اناليتيكالىق ماتەريالداردىڭ بارلىعىن جيناقتاپ، دايىن بولعان سوڭ، قاراشانىڭ 13-ءى كۇنى ەلباسىعا «بەرگەن تاپسىرماڭىزدى دايىنداپ بولدىم، بايانداۋعا دايىنمىن» دەپ حات جازدىم. ول كىسى مەنى قاراشانىڭ 19-ى كۇنى قابىلدادى.  مەن بارلىق ءمان-جايدى اسىقپاي بايانداپ شىقتىم. ول كىسى «سەنىڭ مىناۋىڭ قيال-عاجايىپ ەرتەگى سياقتى ەكەن» دەپ كۇلدى. كەيىن «ۇسىنىسىڭ وتە جاقسى ەكەن، ناقتى ەسەپپەن، دالەلدەرمەن جاساعان ەكەنسىڭ» دەپ مەنىڭ اناليتيكالىق انىقتاما جازعان قاعازىما مىنا تومەندەگى بۇرىشتامانى جازدى: «ب.ساعىنتاەۆقا، ا.مامىتبەكوۆكە. ي.ابيشەۆتىڭ ۇسىنىستارى بۇرىنعى باعدارلامادان ۇتىمدى. قاراپ، ۇكىمەتتە شەشىم قابىلداۋ ءۇشىن. ن.نازارباەۆ. 19 قاراشا 2014 ج.» (سۋرەتتە پرەزيدەنت فيشكاسى).

جالپى، ەلباسى ەشقانداي كوميتەت باسشىسىن قابىلداعان ەمەس. مەنى بىرنەشە رەت قابىلداۋى ول كىسىنىڭ سۋ شارۋاشىلىعى سالاسىنا دەگەن الاڭداۋشىلىعىن بىلدىرسە كەرەك. ايتا كەتەتىن تاعى ءبىر جايت، ول كىسى سۋ سالاسىن وتە جاقسى بىلەدى. ءبىزدىڭ بارلىق باسشىلارىمىزدان ارتىق بىلەدى. پرەمەر-مينيسترلەردىڭ، ۆيتسە-پرەمەرلەردىڭ، مينيسترلەردىڭ ءبىر دە بىرەۋى ول كىسىنىڭ بىلگەنىنىڭ جارتىسىن دا بىلمەيدى. مەن بۇل ويدى جاعىمپازدىق ءۇشىن ەمەس، شىندىق ءۇشىن ايتىپ، جازىپ وتىرمىن. ال ەندى وسىنشاما قىرۋار اقشانى ءبىر باعدارلامادان ۇنەمدەلگەنىن كورىپ وتىرىپ، نە سەبەپتى باسقا باعدارلامالاردى دا تالداپ، زەرتتەپ كورۋ جونىندە تاپسىرما بەرمەگەنىن تۇسىنبەدىم.

ەلباسىنىڭ الدىندا بولىپ، جۇمىسىمىزعا تولىق وڭ باعا العاننان كەيىن كوڭىل-كۇيىم كوتەرىلىپ، قۋانىپ شىقتىم. ونداعى ويىم، جوسپارىمىزدىڭ بارلىعى ەندى وپ-وڭاي ىسكە اساتىن بولدى، حالىققا وتە پايدالى بولاتىن بولدى دەپ قاتتى قۋاندىم. مەن ول كەزدە الدا نە كۇتىپ تۇرعانىن بىلگەن جوق ەدىم...

2014 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىنان باستاپ، 2016 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىنا دەيىن 2 جىل بويى ەسكى پروگرامماعا وزگەرىس ەندىرۋمەن جۇردىك.  مىسالى، 1 ترلن ارتىق جوسپارلانعان بۇرىنعى پروگرامما ىشىندە ءبىز جۇرگىزگەن ەسەپتەردىڭ ءبىر دە بىرەۋى بولماسا دا، مەن كەتكەننەن كەيىنگى 9 ايدا وپ-وڭاي قابىلدانىپ، قوماقتى قارجىلار بولىنە باستاعان... ءبىزدىڭ قىسقارتقان، بارلىق ەسەپ-قيسابى بار ناقتى دالەلدەنگەن باعدارلامامىز 2 جىل دەگەندە ارەڭ قابىلداندى. سوندا 2 جىل تەكسەرگەندە ەشقانداي پارامەتر وزگەرگەن جوق، تەك ىشىندەگى سوزدەردى «ولاي جازۋ كەرەك»، بىرەسە «بىلاي   جازۋ   كەرەك» دەگەن سىلتاۋلارمەن سوزىلا بەردى. ءبىر جيىندا ەلباسىعا باعدارلامانىڭ سوزىلىپ جاتقانىن ايتقانىمدا، ءتيىستى مينيسترلىكتەر ماعان جابىلىپ كەتىپ، مەن كىنالى بولىپ شىقتىم. ەسكى پروگرامماعا بولىنە باستاعان قارجىلار ساپ تىيىلدى. ەندى قارجىنى بيۋدجەتتەن ەمەس، حالىقارالىق قارجى ۇيىمدارىنان نەسيە رەتىندە الىپ، جۇمىستى اتقارۋ جونىندە تاپسىرما الدىق. ەسكى باعدارلامادا كورسەتىلگەن بيۋدجەتتىك قارجى كوزى ءسويتىپ وزگەرىپ شىعا كەلدى.

باعدارلامانى قابىلداماي اۋرە-سارساڭعا سالىپ جۇرگەن 2 جىلدىڭ باسىندا ايتسا، باعدارلاما قابىلدانعانعا دەيىن قارجى ماسەلەسىن شەشىپ، دايىن بولىپ، باعدارلاما قابىلدانا سالىسىمەن 2017 جىلدان جۇمىستاردى باستاپ كەتۋگە بولار ەدى. ولاي بولمادى. ءبىزدىڭ جاڭا باعدارلامامىزدى ۇكىمەت ەكى جىل دەگەندە ارەڭ قابىلدادى دا، مەملەكەتتەن قارجىلاندىرۋدان باس تارتىپ، قارجى كوزىن وزگەرتىپ، «حالىقارالىق قارجى ۇيىمدارىنان نەسيە الىڭدار» دەپ بەكىتىپ بەردى...

سونىمەن، ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك جاعىنان ءتيىمدى جاڭا باعدارلاماعا قارجىنى قايدان تاپتى؟ «قازسۋشار» مەكەمەسى باسشىلار جامپوزوۆتىڭ، مۇحامەديەۆتىڭ ءولىمىنىڭ ارتىندا نە تۇر؟..

بۇل سۇراقتارىمىزدىڭ جاۋابىن دا كوپ كەشىكپەي بىلەتىن بولامىز دەپ ۇمىتتەنەمىن...

ماتەريالدى ازىرلەگەن ساۋلە ابەدينوۆا

قوسىمشا: Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى ەركىن اقپارات الاڭى. مۇندا وي جارىستىرىپ، پىكىر الماستىرۋعا اركىم قۇقىلى. جوعارىداعى سپيكەردىڭ پىكىرى رەداكتسيا ۇستانىمىن بىلدىرمەيدى. الداعى ۋاقىتتا ماقالادا ەسىم-سويلارى اتالعان جەكەلەگەن ازاماتتار رەداكتسيامىزعا جاۋاپ بەرۋگە نيەتتى بولسا، ولاردىڭ دا پىكىرىن بەرۋگە ءازىرمىز. 

Abai.kz