كەنجەعالي ساعاديەۆ، قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى، ەكونوميكا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، اكادەميك:

كەنجەعالي ساعاديەۆ، قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى، ەكونوميكا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، اكادەميك:

- كەنجەعالي ابەنۇلى، كەشە عانا ەلىمىزدە ەۋرازيا قۇرلىعىن ەن جايلاعان التى مەملەكەتتىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ 10 جىلدىق مەرەيتوي­لىق ءسامميتى ءوتتى. ءوزىڭىز ءبىر ماقالا­ڭىزدا فرانتسۋز ويشىلى جان مونە­نىڭ «تىعىز وداقتاسۋدىڭ تەتىكتەرىن جاساۋ جولىندا مۇمكىندىگىنشە الىسقا بارىڭدار، بىراق تاۋەلسىز­دىككە قول سۇقپاڭدار» دەگەن قاناتتى قاعيداسىن مىسالعا الىپسىز. ءسىز­دىڭ­شە، تاۋەلسىزدىگىنە نەبارى 20 جىل تولعان قازاقستاننىڭ يمپەريالىق امبيتسياسى باسىم قىتاي مەن رەسەي سەكىلدى ەلدەرمەن وداقتاسۋىنىڭ پايداسى زور ما الدە مۇنىڭ دا قاۋپى بار ما؟

- ارينە، پايداسى زور. دەي تۇرعانمەن، فرا­ن­تسۋز ويشىلىنىڭ ايتقان ءسوزىن جادى­مىزدان ەش شىعارماعانىمىز ءجون. قۇدايعا شۇكىر، قازاقستان - تاۋەلسىز مەملەكەت. بىراق تاۋەلسىزدىگىمىزدى باياندى ەتۋگە ەلىمىزدىڭ ىشكى تۇراقتىلىعىمەن عانا قول جەتكىزە الماي­مىز. ويتكەنى ءبىز مىڭ قۇبىلىپ جاتقان الەمنىڭ ءبىر بولشەگىمىز. ونىڭ ۇستىنە ءۇشىنشى مىڭجىلدىقتىڭ باستالۋىمەن دۇنيەجۇزىندە ۇلتارالىق جانە دىنارالىق قاقتىعىستار، ساياسي-الەۋمەتتىك شيەلەنىستەر قارقىن الىپ كەتتى. ەكسترەميزم، تەرروريزم، سەپاراتيزم، ەسىرتكى جانە قارۋ-جاراق تاسىمالى سەكىلدى ءبىر ەل تۇگىل، ءبۇتىن ءبىر قۇرلىقتىڭ مازاسىن قاشىراتىن جاعدايلار ەۋرازيا قۇرلىعىن­داعى ەلدەرگە، ونىڭ ىشىندە ورتالىق ازياعا دا قاۋىپ ءتوندىرۋى مۇمكىن. تامىرى تەرەڭدە جاتقان مۇنداي قاۋىپ-قاتەرلەرمەن كۇرەسۋدە ءبىر عانا مەملەكەتتىڭ ساياسي-اسكەري كۇش-قۋاتىنىڭ دارمەنسىزدىك تانىتاتىنى ءسوزسىز. وسىعان بايلانىستى قازاقستاننىڭ 2001 جىلدىڭ 15 ماۋسىمىندا قىتايدىڭ شان­حاي قالاسىندا قۇرىلعان ۇيىمعا مۇشە بولۋى مەملەكەتىمىزدىڭ ۇلتتىق تاۋەلسىزدىگىن جانە ايماقتاعى بەيبىتشىلىكتى ساقتاۋعا جاساعان قادامى دەپ ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. بۇعان قوسا ەۋرازيا قۇرلىعىنىڭ 60 پايىزىن، الەم حالقىنىڭ تورتتەن ءبىرىن قۇرايتىن ىرگە­لى ۇيىم اياسىندا ينتەگراتسيالىق بايلانىس­تار ورناتۋدىڭ ەكونوميكالىق پايداسى دا زور. وسىنداي بايلانىستىڭ ارقاسىندا بولار، ءبىز اتالعان ەلدەرمەن تاتۋ كورشىمىز. سوندىقتان دا بۇل ۇيىم ەلىمىزدىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك دامۋىنا ۇلكەن ىقپالىن تيگىزىپ وتىر دەپ ايتا الامىن.

- قازاقستان - بىلتىردان بەرى كەدەن وداعىنا دا مۇشە. 2011 جىل­عى 1 شىلدەدەن باستاپ كەدەن وداعى شەڭبەرىندەگى جەكە ازاماتتاردىڭ شەتەلدەن اكەلەتىن اۆتوكولىكتەرى ءۇشىن تولەيتىن باج سالىعى ارتتى. داعدارىستان ەندى ەس جيا باستاعان ەلىمىز ءۇشىن كەدەن وداعىنا كىرىپ، وسىنداي قاتقىل شارالارعا بارۋ قانشالىقتى ءتيىمدى دەپ ويلاي­سىز؟ كەدەن وداعى شەڭبەرىندە قازاق­ستان ءۇشىن شەشىمىن تاپپاعان ماسەلەلەر بار ما؟

- وتكەن جىلدىڭ ورتاسىنان باستاپ قا­زاق­ستان رەسەيمەن، بەلارۋسپەن كەدەن وداعىنا كىردى. كەدەن وداعى قۇرىلعالى بەرى ەل اراسىندا ءار ءتۇرلى پىكىرلەر ايتىلىپ ءجۇر. كەيبىرى نەگىزسىز دە ەمەس. ماسەلەن، باج سالىعى كوتەرىلىپ كەتتى. وسى ەلدەردەن كەلە­تىن كوپتەگەن تاۋار ءتۇرى بويىنشا ءبىز رەسەيدىڭ باج سالىعىنىڭ دەڭگەيىنە جەتە قويعان جوقپىز. مۇنىڭ قىمباتشىلىققا، ينفليا­تسيا­عا اكەلىپ وتىرعان جاعدايى بار. مۇنى جاسىرا المايمىز. شەتەلدەن كولىك ساتىپ الىپ، شەكارادان وتە الماي قينالعان 3 مىڭ­داي قازاقستان ازاماتىنىڭ جاعدايىن دا تۇسىنۋگە بولادى. ويتكەنى 1 شىلدەدەن باس­تاپ كەدەندىك باج سالىعى بەس ەسەگە قىمبات­تادى. جالپى، كەدەن وداعى توڭىرەگىندە شەشىمىن تاپپاعان بىرقاتار ماسەلە بار. جاقىندا عانا ءبىز ماجىلىستە ەكونوميكالىق ينتەگراتسيا ىستەرى جونىندەگى مينيستر جانار سەيداحمەتقىزىن شاقىرىپ، وسى ماسەلەلەر­دى ءبىر ۇستەل باسىندا وتىرىپ تالقىلادىق. ءبىز وسى ماسەلەگە قاتىستى ۇسىنىستارىمىزدى مينيسترگە ايتتىق. ال «كەدەن وداعى ءتيىمدى مە» دەگەن سۇراققا كەلەر بولسام، نارىق زامانىندا ءوندىرىستىڭ ءتيىمدى بولۋى ءۇشىن تۇتىنۋشىنىڭ سانى دا كوپ بولۋى كەرەك. وسى تۇرعىدان كەلگەندە، ءبىزدىڭ حالقىمىز از، ال كەدەن وداعى اياسىندا 175 ملن حالىق بار. بۇل دەگەنىمىز - ءبىزدىڭ تاۋارلارىمىزعا سۇرانىس ارتىپ، جالپى تاۋار اينالىمىنىڭ كەڭىستىگى كەڭەيەدى دەگەن ءسوز. راسىندا دا، قازاقستاننىڭ تاۋار اينالىمىنىڭ ارتىپ جاتقان جاعدايى بار. مىسالى، تاماق ونەر­كا­سى­بىنىڭ ونىمدەرى وسى ەلدەرگە ساتىلۋدا. تاعى ءبىر جاقسى جاڭالىق، كوپتەگەن رەسەيلىك كاسىپكەر ءوز كاسىپورىندارىن قازاقستاندا اشىپ جاتىر. مەنىڭ بىلۋىمشە، قازىردىڭ ءوزىن­دە ولاردىڭ سانى - 30 شاقتى. مۇنىڭ سەبەبى نەدە؟ بۇعان ءبىزدىڭ ينۆەستيتسيالىق كليماتى­مىزدىڭ قولايلىلىعى ءوز اسەرىن تيگىزىپ وتىر. رەسەيلىكتەرگە ءبىزدىڭ سالىق جۇيەمىز جەڭىلدەۋ سياقتى. سوندىقتان دا الداعى ۋاقىتتا وسى ءۇش ەل بىرىمەن-ءبىرى باسەكەگە تۇسە­دى. قايسىسىنىڭ بيزنەس ورتاسى قولاي­لى، ينۆەستيتسيالىق كليماتى ءتيىمدى، سالىق جۇيەسى جەڭىل، سوتى ءادىل، قاي جەردە بيۋرو­كرا­تيا از - سوعان سايكەس باسەكەنىڭ كورىگى قىزباق. 2012 جىلدان باستاپ وسى ەلدەرمەن ءبىرتۇتاس ەكونوميكالىق كەڭىستىك قۇرعالى جاتىرمىز. بۇل دەگەنىڭىز: وسى كەڭىستىك شەڭ­بەرىندە قاي ەلگە بارىپ، بيزنەسىمدى دوڭگە­لەتەمىن دەسەڭىز، وعان دا ەسىك اشىق. تەك قو­لىڭ­نان ءىس كەلسە، بولعانى. نەگە دەسەڭىز، ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى زاڭنامالىق، ينۆەستيتسيا­لىق، سالىق جۇيەسىندەگى احۋال ءتيىمدى بولعان­دا عانا سول ەلدىڭ كاسىپكەرلەرى بىزگە كەلەدى، ال ولاي بولماسا، ولار باسقا جەرگە بارا­دى.

- ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا، قازاقستانعا تارتىلعان ينۆەستيتسيا كولەمى 2010 جىلى 2009 جىلعا قارا­عاندا 20-25 پايىزعا ازايعان. ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، قازاقستاننىڭ ينۆەستيتسيالىق تارتىمدىلىعىن ارتتىرۋ ءۇشىن قانداي شارالاردى قولعا الۋ كەرەك؟

- راس، ەلىمىزدە ينۆەستيتسياعا دەگەن تاپ­شى­لىق بار. ءوزىڭىز بىلەسىز، زامان بۇرىنعى­داي ەمەس. الەمدىك قارجى داعدارىسىنان شىعۋ ءۇشىن ءاربىر مەملەكەت قارجى سالاسىنا قانشاما قارجى قۇيدى. سودان بولار، قازىر الەمدە بۇرىنعىداي اعىل-تەگىل، باسى ارتىق قاراجات جوق. ءبىزدىڭ ەلىمىزگە ينۆەستيتسيانىڭ كەلمەي جاتۋىنىڭ ءبىر سەبەبى وسىندا بولسا كەرەك. ەكىنشىدەن، اتام قازاق «اۋزى كۇيگەن ۇرلەپ ىشەدى» دەمەكشى، ءبىزدىڭ بانكتەر شەتەل­دەن قارىزدى جاپپاي الدى دا، ەندى داعدا­رىس­تان ءالى كۇنگە دەيىن تولىقتاي شىعا الماي وتىر. وتاندىق بانكتەردىڭ ءىرى-ءىرى اكتيۆتەرى ءالى كۇنگە جۇمسالماي وتىر. زەرتتەۋلەرگە سۇيەنسەك، قارجى داعدارىسىنىڭ ءبىزدىڭ بانكتەرگە تەرىس سالدارى ەكى جىلدان بەس جىل­عا دەيىن سوزىلۋى مۇمكىن. وعان قوسا شەتەلدىك ينۆەستيتسيالىق قورلار مەن بانكتەر ءبىزدىڭ بانكتەرگە قارىزدى كوپ بەرمەيتىن دە بولدى. ويتكەنى ءبىزدىڭ بانكتەر ولاردىڭ الدىنداعى ءوز بەدەلىنەن ايىرى­لىپ قالدى. ءوزىڭىز بىلەتىندەي، ۇكىمەت «بتا»، «اليانس» جانە «تەمىربانكتەردىڭ» قارجى جۇيەسىن قايتا قۇرىلىمداۋعا ءبىرشاما قارجى جۇمسادى. سونىڭ ناتيجەسىندە قازاق­ستاندىق بانكتەردىڭ شەتەلدىك ۇيىمدارعا بەرەشەگى ءبىرشاما ازايدى. بۇل ۇدەرىس ەل ەكونوميكاسىنا ءوز كولەڭكەسىن تيگىزبەي قوي­عان جوق. بۇل - ءبىر. ەكىنشىدەن، مەملەكەتى­مىز شەتەلدەن ينۆەستيتسيانى كوپ تارتۋعا سونشا­لىق­تى مۇددەلى دە ەمەس. ويتكەنى ءوزىمىزدىڭ بانك جۇيەمىزدى رەتتەمەي، تاۋەكەلدىلىك مەنەدجمەنتىن قالىپتاستىر­مايىنشا، شەتەلدەن قارجى تارتا بەرگەن دۇرىس ەمەس. ۇشىنشىدەن، ءوز باسىم شەتەلدەن ينۆەستيتسيا نەگە كەلمەي جاتىر دەپ قاتتى قايعىراتىن ادام ەمەسپىن. ولاي ويلاۋىمنىڭ ءبىر ەمەس، ەكى سەبەبى بار. بىرىنشىدەن، ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى بانكتەردە جۇمسالماي تۇرعان 12-13 ملرد اقش دوللارىنداي قاراجات بار. بۇل از اقشا ەمەس. بۇل قاراجات ءوزىنىڭ جۇمسالاتىن ورنىن تابا الماي تۇر. ءبىز بانكتەردەن نەگە وسى قاراجاتتى جۇمسامايسىڭدار، نەگە حالىققا نەسيە بەرمەيسىڭدەر دەپ سۇرايمىز. سوندا ولار «ءبىزدىڭ ەلىمىزدە نەسيەگە سايكەس كەلەتىن جوبا جوق» دەپ جاۋاپ بەرەدى. كور­دى­ڭىز بە، ءبىز نەسيەنى كەزىندە بەرىپ-بەرىپ، ەندى قايتارا الماي وتىرمىز. سونىڭ سالدارىنان قازىر ءبىز ۇلكەن كۇيزەلىس ءۇستىن­دەمىز. ەندى ءبىز نەسيەدەن پايدا تۇسىرەتىن جوبا بولعاندا عانا ونى تەرەڭ ساراپتاۋدان وتكى­زىپ بارىپ بەرۋگە شەشىم قابىلداپ وتىرمىز. ينۆەستيتسياعا زارۋلىكتى كورمەۋىم­نىڭ ەكىنشى ءبىر سەبەبى، قازىر ەلىمىزدەگى زەينەتاقى قور­لارىنىڭ وزىندە ءبىرشاما قاراجات جينالىپ قالدى. ينفلياتسيا كورسەتكىشى جىلىنا 7-8 پايىز­دى قۇراسا، زەينەتاقى قورلارىنىڭ تابىستارى جىل وتكەن سايىن ودان دا قۇل­دى­راپ بارادى. وسى قارجىنى دا ينۆەستيتسيا رەتىندە جۇمساۋعا بولادى عوي دەپ ويلاي­مىن. قازىر ءبىزدىڭ ۇلتتىق قور مەن ۇلتتىق بانكتىڭ رەزەرۆىندە 80 ملرد اقش دوللارى كولەمىندە قارجىمىز بار. ءبىز سونى قايدا ۇستاپ وتىرمىز؟ ءبىز ول قارجىنى شەتەلدىك بانكتەرگە 3-5 پايىزدىق مولشەرلەمەمەن سالىپ قويدىق. مەنىڭ ويىمشا، وسى قارجى­نىڭ داعدارىسقا قاجەتتى مولشەرىن عانا بانكتەردە قالدىرىپ، قالعانىن ۇدەمەلى يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق دامۋ شەڭبە­رىن­دەگى جوبالارعا جۇمساعان ءجون. پرەزيدەنت تە ءبىر كەزدەرى وسىنى ايتتى. مەن ول كىسىنىڭ ويىمەن تولىق كەلىسەمىن. ءوز قارجىمىزدى، اقشامىزدى شەتەلدەردە قاتتاپ-قاتتاپ جيناي بەرگەنشە، سونى ءوز كەرەگىمىزگە، اسىرە­سە وڭدەۋشى ءوندىرىس سالاسىن قايتا قۇرۋعا جۇمساۋ كەرەك.

- ءوزىڭىز بىلەسىز، ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسىن ءارتاراپتاندىرۋ ماقساتىندا كاسىپكەرلەردىڭ وڭدەل­گەن تاۋارلاردى سىرتقى نارىقتارعا ەكسپورتتاۋعا بايلانىستى كەتكەن شىعىندارىنىڭ 50 پايىزىن وتەيدى. الايدا، ءبىر اتتەگەن-ايى، وسى مۇمكىن­دىكتى پايدالانۋشىلار وتە از بولىپ وتىر. مۇنىڭ سىرى نەدە دەپ ويلايسىز؟

- مۇنىڭ ەڭ باستى سەبەبى - ەكسپورتقا شىعاراتىن تاۋار تۇرلەرى مەن كولەمىنىڭ ازدىعىندا. ەلىمىزدە ەكسپورتقا شىعاتىن تاۋارلار مۇلدەم جوق دەپ ايتا المايمىن. جاقىندا عانا ءبىز ءبىر توپ دەپۋتات بولىپ، پرەمەر-ءمينيستردىڭ ورىنباسارى اسەت يسەكەشەۆ باستاعان جۇمىس توبىنىڭ قۇرا­مىن­دا سەمەي مەن وسكەمەن قالالارىنا بارىپ قايتتىق. بۇل قالالاردا جاڭا تەحنو­لوگيا نەگىزىندە جۇمىس ىستەيتىن وڭدەۋشى ءوندىرىس ورىندارى اشىلىپتى. بۇلاردىڭ كەيبىرى ءوز تاۋارلارىن شەتەلدەرگە ەكسپورت­تايدى ەكەن.

ال نەگە ەكسپورتتىق الەۋەتىمىز ءالسىز دە­گەنگە كەلەر بولسام، ەكسپورتىمىز ارتۋ ءۇشىن بىزدە ساپاسى جاعىنان باسەكەگە قابىلەتتى تاۋارلار كوپ بولۋى كەرەك، سوندا عانا شەتەل نارىعىنا شىعا الامىز. بۇل تۇرعىدا مەم­لە­كەتىمىزدىڭ ەكسپورتتاۋشىلاردىڭ 50 پايىز شىعىنىن وتەۋىن جاقسى ويلاستىرىل­عان باس­تاما دەپ ەسەپتەيمىن. مەملەكەتتىك ۇدە­مەلى يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق دامۋ باعدارلاماسى شەڭبەرىندە بىلتىر - 152, بيىل سوعان شامالاس كاسىپورىنداردى ىسكە قوسامىز دەپ وتىرمىز. الايدا بۇلاردىڭ تەحنولوگيالىق دەڭگەيى، ەكسپورتتىق الەۋەتى ازىرشە ءماز ەمەس. كەلەسى جىلدارى ەلىمىزدە تەحنولوگيالىق نەگىزى، يننوۆاتسيالىق ءمۇم­كىن­دىگى زور كاسىپورىندار سالىنا باستايدى. ارينە، وسى كاسىپورىندار ىسكە قوسىلعاندا بارىپ ءبىزدىڭ ەكسپورتتىق الەۋەتىمىز ارتاتىن بولادى.

- ەلىمىزدىڭ دامۋىن ەسەلەيتىن ەكونوميكالىق كورسەتكىشتەردىڭ ءبىرى - ەڭبەك ونىمدىلىگى. ەڭبەك ونىمدىلىگى جوعارى بولۋى ءۇشىن ەلىمىزدە ادامي كاپيتالدى دامىتۋ كەرەك. ال ادام كاپيتالى ادامداردىڭ ءوندىرىس پروتسەسىنە قاتىسۋ كەزىندەگى قابىلەتى مەن بىلىمىنە، ەڭبەك ەتۋ دارەجەسىنە نەگىزدەلەدى ەكەن. وسى تۇرعىدان العاندا، قازاقستانداعى ەڭبەك ونىمدىلىگىنىڭ دەڭگەيى تومەن بولىپ وتىر. مۇنىڭ سەبەبى نەدە دەپ ويلايسىز؟

- مۇنىڭ نەگىزگى سەبەبى ادامي فاكتوردا دەپ ويلايمىن. دامىعان امەريكا قۇراما شتاتتارىندا ادامي فاكتوردىڭ تيىمدىلىگى 1,45 % بولسا، بىزدە ونىڭ كورسەتكىشى - 0,29 %. بۇل دەگەنىڭىز ءبىزدىڭ ادامي فاكتورداعى تيىمدىلىگىمىز امەريكالىقتاردان بەس ەسە تومەن دەگەندى بىلدىرەدى. باسقاشا ايتساق، جان باسىنا شاققاندا، قازاقستاندا جىلدىق ەڭبەك ونىمدىلىگى 17 مىڭ دوللاردى قۇرايدى، ال دامىعان ەلدەردە ول - 90 مىڭ دوللار، ياعني بەس ەسە كوپ. اۋىل ەكونوميكا­سىنا كەلسەك، وندا قىزمەت ىستەگەن 20 ادام­نىڭ جىلدىق تابىسىن وزىق مەملەكەتتەردە ءبىر عانا جۇمىسكەر بەرە الادى ەكەن. مۇنىڭ بارلىعى، تۇپتەپ كەلگەندە، ەڭبەك ءونىمدى­لىگى­مەن تىكەلەي بايلانىستى. ءبىزدىڭ ارتتا قالۋى­مىزدىڭ كوپتەگەن سەبەبى بار. مۇنداعى ەڭ باستى سەبەپ ءبىزدىڭ تەحنولوگيالىق كەشەۋىل­دەۋىمىزدە جاتىر. ەڭبەك ونىمدىلىگىن ارتتىرا­تىن جاڭا تەحنولوگيالار بىزدە وتە از، ءتىپتى كەيبىر سالالاردا جوقتىڭ قاسى. جاڭا تەحنو­لوگيالىق جاڭعىرتۋدى نەگە ءبىز ءوزىمىزدىڭ ۇرانىمىز دەپ وتىرمىز؟ سەبەبى ەڭبەك ونىمدىلىگىن ارتتىرۋ ءۇشىن. ەكىنشى ءبىر ماسەلە - ادامي فاكتوردا. ادامنىڭ ءوزىن دايىن­داۋىمىز كەرەك. مىسالى، بىزدە ءبىر كەزدەرى ورتا بۋىن ماماندار دايارلايتىن كاسىپتىك-تەحنيكالىق ۋچيليششەلەر بولدى. ولار ەلەك­تريك، دانەكەرلەۋشى، تىگىنشى، اسپازشى، سان­تەح­نيك سەكىلدى كاسىبي مامانداردى دايارلاپ شىعاراتىن. ولاردى ءبىز الگى ۋچيليششەدە، كەيىننەن وندىرىسكە بارعاندا قايتا دايار­لايتىنبىز. ال ەندى قازىر شەتەلدە مۇنداي مامانداردى جاڭادان جاراقتاندىرىلعان وقۋ ورىندارىندا دايارلايدى. ءبىز بۇعان ەندى-ەندى عانا بەت بۇرىپ جاتىرمىز. ياعني دامىعان ەلدەردە ەڭبەك ونىمدىلىگىن ارتتى­رۋداعى مامانداردىڭ كاسىبي دايىندىعى زور. سوندىقتان ءبىز مامان دايارلاۋ سالاسىنا ينۆەستيتسيا قۇيىپ، شەتەلدەردەگىدەي جاڭا ۇلگىدەگى وقۋ ورىندارىن قۇرىپ، ءبىلىمدى كادر­­­لار شىعارۋعا قاتتى ءمان بەرۋىمىز كەرەك. سوندا عانا ەلىمىزدىڭ دامۋى قارقىن الادى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ۇدەمەلى يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق دامۋ باعدارلاماسى شەڭبە­رىن­دە الداعى ون جىل ىشىندە ەڭبەك ءونىم­دىلىگىن ارتتىرۋ، ياعني جالپى ەكونوميكادا - ەكى ەسە، اگروونەركاسىپتىك كەشەندە ءتورت ەسە ءوسىرۋ كوزدەلۋدە. اتالمىش كەشەندە العاش­قى بەسجىلدىقتىڭ وزىندە ەڭبەك ونىمدىلىگىن ەكى ەسە ارتتىرىپ، حالىقتىڭ ازىق-تۇلىككە دەگەن سۇرانىسىنىڭ 80%-ىنا ءوز اۋىل شارۋاشىلىعىمىزدا وندىرىلگەن ونىمدەردى تەرەڭ وڭدەۋ ارقىلى قول جەتكىزۋىمىز كەرەك.

ءبىزدىڭ ەلىمىزدە «ەڭبەك ونىمدىلىگى - 2020» اتتى مەملەكەتتىك باعدارلاما بار. وسى باعىتتا دا ۇكىمەت بىرقاتار جۇمىستى قولعا الىپ جاتىر. ەگەر ەڭبەك ونىمدىلىگىن ارتتىرۋ ءۇشىن جوبا جاساپ، ونى ىسكە اسىرساڭ، مەملە­كەت ساعان مىناداي-مىناداي دەمەۋ بەرەدى  دەگەن سەكىلدى جوسپارلار قامتىلعان. ءبىزدىڭ ەلىمىز الداعى ون جىل ىشىندە دامىعان ەل­دەر­دەگى ەڭبەك ونىمدىلىگىنىڭ ەڭ كەم دەگەندە 60-70 پايىز دەڭگەيىنە جەتۋدى كوزدەپ وتىر. بۇل باعىتتا پرەزيدەنتىمىز بيىلعى جول­داۋىن­دا 2010-2020 جىلدارداعى ستراتە­گيا­لىق جوسپاردىڭ ماقساتتارىن بىلايشا سانامالاپ بەردى: بۇل دەگەنىمىز، الداعى 10 جىلدا جالپى ىشكى ءونىم كولەمى كەمىندە 30 پايىزعا ارتىپ، وڭدەۋشى سالالارداعى ءوسىم يگەرۋشى سالالار دەڭگەيىنەن اسىپ تۇسەدى، ال ەكونوميكانىڭ شيكىزاتتىق ەمەس سەكتورىنا سالىناتىن وتاندىق جانە شەتەلدىك ينۆەس­تي­تسيا كەمىندە 30 پايىزعا ارتادى دەپ كۇتى­لۋدە. وسى ناتيجەلەرگە قول جەتكىزۋ ءۇشىن 2014 جىلعا دەيىن ەلىمىزدە جالپى قۇنى 8,1 ترلن تەڭگەنى قۇرايتىن 294 ينۆەستيتسيالىق جوبا جۇزەگە اسىرىلاتىن بولادى.

- جاقىندا ەلىمىزدە وتكەن يسلام ەكونوميكالىق فورۋمىندا ەلباسى ن.نازارباەۆ يسلام كونفەرەنتسياسى ۇيىمى اياسىندا ازىق-تۇلىك كومەگىن كورسەتۋ جۇيەسىن قۇرۋدى جانە ونىڭ شتاب-پاتەرىن قازاقستاندا ورنالاستىرۋدى ۇسىنعان ەدى...

- بۇل - وتە دۇرىس باستاما. الەمدە وتە كەدەي تۇراتىن 49 ەل بولسا، سونىڭ 22-ءسى مۇسىلمان ەلدەرى بولىپ سانالادى. بۇل ەلدەردىڭ كوبىنىڭ تۇرمىسى وتە تومەن، ازىق-تۇلىگى تاپشى بولسا، كەيبىرى ءتىپتى اشارشىلىق جاعدايىندا ءومىر سۇرۋدە. بۇل جايعا الەمدىك قاۋىمداستىق ءمان بەرىپ جاتىر، دەگەنمەن بۇل ماسەلەگە مۇسىلمان ەلدەرى بىرىگىپ اتسا­لىسۋى كەرەك. ال وسى رەتتە قاي ەلدىڭ ازىق-تۇلىكتى كوپ وندىرۋگە مۇمكىندىگى بار دەگەن سۇراق تۋادى. ارينە، باسقالارعا قاراعاندا قازاقستاننىڭ الەۋەتى زور. بىزدەگى مىناۋ سايىن دالا، كەڭ ەگىستىك القابى، مال وسىرەتىن جايىلىمدار، ءدال مۇنداي ۇلان-بايتاق جەر مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ ەشبىرىندە جوق. ءبىر كەزدەگى ساراپشىلاردىڭ «قازاقستان­نىڭ جەر بايلىعى مەن اۋىلشارۋاشىلىق الەۋە­تىن دۇرىس پايدالانار بولسا، جەر بەتىندەگى 1-2 ملرد حالىقتى اسىراۋعا بولادى» دەگەن بولجامى شىندىققا اينالۋى مۇمكىن. ال مۇسىلمان ەلدەرىندەگى جالپى حالىق سانى 1,5 ملرد ادامدى قۇرايتىنىن ەسكەرسەك، وندا قازاقستاننىڭ اۋىلشارۋاشىلىق الەۋەتىن دامىتۋ ارقىلى كوزدەگەن مەجەگە جەتۋگە بولادى. دەگەنمەن پرەزيدەنتتىڭ بۇل ايتقان باستاماسىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن كوپتەگەن ماسەلەنى شەشۋ كەرەك. وسى سالاعا كوپ كولەمدە قارجى سالۋ، جاڭا تەحنولوگيا­لاردى يگەرۋ، ءتيىمدى ادىستەردى پايدالانا وتىرىپ، اۋىل شارۋاشىلىعىن قايتا جاڭ­عىرتۋ كەرەك.

- ەلىمىزدە ورتا تاپتى قالىپ­تاستىرۋ مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ باسىم باعىتتارىنىڭ ءبىرى سانالادى. ەلىمىزدەگى بايلار مەن كەدەيلەردىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىق ازاي­ماي وتىر. اۋىل قازاعى قالاعا اعىلا­دى، ويتكەنى اۋىلدا جۇمىس جوق. ال قالاعا كەلسە، جۇمىس بار، بىراق باسپانا جوق. وسىلايشا، حالىقتىڭ جاعدايى بولماي، دۇربە­لەڭ كۇي كەشىپ كەلە جاتقا­نى­مىزعا 20 جىل بولدى. قازاقستاندا ورتا تاپ قاشان قالىپتاسادى دەپ ويلايسىز؟

- ءبىزدىڭ ەلدە ورتا تاپ قالىپتاسىپ كەلە جاتىر، بىراق ءالى تولىق قالىپتاسىپ بولعان جوق. مىسالى، مەنىڭ پايىمداۋىمشا، ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى ورتا تاپتىڭ ۇلەسى 15-20 پايىزدان اسقان جوق. بۇرىن بۇل ماسەلە جۇيەلى زەرتتە­لەتىن. قازىر مۇنى زەرتتەپ جاتقان ەشكىم جوق. سوڭعى اقپاراتتاردى دا كورگەن جوق­پىن. وتە بايلار جىگى مەن وتە كەدەيلەر جىگى­نىڭ ورتاسىنداعى وسى تاپ دامىعان ەل­دەر­دە حالىقتىڭ 60 پايىزىن قۇرايدى. ورتا تاپ دەپ ءوزىنىڭ تابىسىمەن وتباسىنىڭ كۇنكورىسىن قامتاماسىز ەتۋگە، بالاسىن وقىتۋعا، ونىڭ بولاشاعىن قامتاماسىز ەتۋگە مۇمكىندىگى بار ادامداردى ايتامىز. بۇلار - ءوزىنىڭ كاسىبي تابىسىمەن نەمەسە ەڭبەكاقىسىمەن زامان تالابىنا ساي ءومىر ساپاسىن وزىنە، وتباسىنا قامتاماسىز ەتە الاتىن ادامدار. سونىمەن قاتار بۇلار - زامان تالابىنا ساي مىنەز-قۇلقى قالىپتاسقان، الەۋمەتتىك جانە يننوۆاتسيالىق بەلسەندىلىگىمەن ەرەكشەلەن­گەن تاپ. ازاماتتىق قوعامنىڭ نەگىزىن دە سولار قۇرايدى. ورتا تاپ قوعامنىڭ تۇراقتى دامۋىنا مۇددەلى. ول ايقاي-شۋعا مۇددەلى ەمەس. ول ىنتىماقتاستىق پەن قوعامنىڭ دامي بەرۋىنە مۇددەلى. ەلىمىزدە ورتا تاپ 60 پايىز بولعان كەزدە قوعامداعى تۇراقتىلىق وزدىگىنەن ورنايدى. حالىقتىڭ 60 پايىزى تۇراقتىلىق ءۇشىن كۇرەسسە، قالعانى ەشقايدا دا كەتپەيدى.

- قازىرگى كەزدە ساراپشىلار الەمدە ورىن العان سوڭعى قارجى داعدارىسىنىڭ سەبەپ-سالدارىن دا ادامزات ساناسىنىڭ رۋحاني داعدارىسىمەن تۇسىندىرەدى. ءسىز وسىعان قوسىلاسىز با؟

- سوناۋ ىقىلىم زاماندا اريستوتەل «وركەنيەت دامىعان سايىن رۋحانيات قۇلدى­رايدى» دەگەن ەكەن. مۇنى پلاتون دا قولدا­عان كورىنەدى. بۇعان مەن دە تولىق قوسىلامىن. ەكونوميكاداعى داعدارىستى بولدىرماس ءۇشىن الەم بولىپ ونى قايتا قاراپ، ونى جا­ڭا­شا پايىمدايتىن كەز كەلدى. ءدال وسىلاي بولسا، تاعى دا تىعىرىققا تىرەلۋىمىز مۇمكىن. مۇنى ەلباسى دا ايتىپ ءجۇر. دۇنيەجۇزىندەگى ۆاليۋتا ساياساتى، جالپى ەكونوميكا مەن ديپلوماتيالىق ساياسات - وسىنىڭ ءبارى ادام­نىڭ رۋحاني قۇندىلىقتاردى تۇيسىنۋىنەن باستالادى. جاقىندا گازەتتەن ءبىر ماقالا وقىدىم. وندا «كەڭەستىك كەزەڭدەگى وي سار­قىن­شاقتارىنىڭ ءالى دە ءجۇرۋىن ىشكى وتار­شىل­دىق دەپ ايتۋعا بولادى» دەپ جازى­لىپ­تى. ءبىزدىڭ وي-سانامىز بەن كەلەشەككە دەگەن بەيىمدەلۋىمىز 20 جىل بۇرىن باسقاشا ەدى. قوعامنىڭ رۋحاني نەگىزى مىقتى بولماسا، ەكونوميكا وسالدىق تانىتا بەرەدى. وسى تۇرعىدان العاندا، ساۋالىڭىز دۇرىس. ءبىزدىڭ شىعاتىن اسۋىمىز ءالى الدا. وسى جولدا ءبىز بىلەك سىبانا ەڭبەك ەتۋىمىز كەرەك. بارلى­عى­مىز­دىڭ وي-ارمانىمىز دا، ورتاق مۇددەمىز دە وسىعان جۇمسالۋى كەرەك.

- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

الاشقا ايتار داتىم...

ۇلتتىق بايلىقتىڭ جان باسىنا شاققانداعى كولەمى جونىنەن ءبىز كوپتە­گەن ەلدەن ءالى تىم ارتتا كەلەمىز. مىسالى، وسى كورسەتكىش دامىعان ەل - سينگا­پۋردا 30 مىڭ دوللار شاماسىندا بولسا، الدىڭعى قاتارلى ەلدەرگە جاقىن ۆەنگريادا 14 مىڭ دوللاردان اسادى. ياعني ءبىزدىڭ ادام باسىنا شاققانداعى تابىسىمىز وسى ەلدەردەن بەس-ون ەسە تومەن. باتىس ەلدەرىنىڭ اۋىلىندا ءبىر جۇمىسكەردىڭ ىستەيتىن جۇمىسىن ءبىزدىڭ بەس ادامىمىز ىستەيدى، ولاردىڭ ءبىر سيىردان ساۋاتىن ءسۇتىن ءبىزدىڭ ءۇش سيىرىمىز ارەڭ بەرەدى. ءيزرايلدىڭ سيىر­لارى جىلىنا ورتاشا ەسەپپەن 7 مىڭ ليتر ءسۇت بەرەدى. ال ءبىزدىڭ سيىرلارى­مىز جىلىنا 2,5-3 مىڭ ليتر ءسۇت بەرسە، سوعان شۇكىرشىلىك ەتەمىز. دامىعان ەلدەر­دە ءبىر گەكتاردان الىناتىن استىق بىزدەن ءۇش-بەس ەسە ارتىق. مىنە، وسى رەتتە قازاقستان جاڭا تەحنولوگيا مەن يننوۆاتسياعا نەگىزدەلگەن ءوندىرىستى دامى­­تىپ، باسەكەگە قابىلەتتى ماماندار دايارلاۋدى مىقتاپ قولعا الۋى كەرەك.

اۆتور: ايدوس سادۋاقاسوۆ

http://alashainasy.kz/person/26233/