«اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» سوعىسىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا جەتىسۋ ولكەسىنىڭ شىعىس وڭىرىندە ازاتتىق كۇرەسىن اياقتاعان ادام - رايىمبەك باتىر. ونىڭ اتاسى - اڭىراقاي شايقاسىندا جەكپە-جەككە شىعىپ جەڭىسكە جەتكەن ايگىلى حانگەلدى باتىر، اكەسى - تۇكە، اناسى - ايتولى. ونىڭ ەرلىك ۇلگىسىن قازاق تاريحىندا وزىنە دەيىن دە، كەيىن دە قايتالاعان ادام بولعان ەمەس. اتى البان تايپاسىنىڭ ۇرانىنا اينالۋ سىرى دا ونىڭ وسى ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى. قازاق تاريحىنا وي ساپ قاراساق، ابىلاي مەن رايىمبەك قانا ءوز اتىن ءوزى ۇرانداپ جاۋعا شاپقان ەكەن.

«اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» سوعىسىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا جەتىسۋ ولكەسىنىڭ شىعىس وڭىرىندە ازاتتىق كۇرەسىن اياقتاعان ادام - رايىمبەك باتىر. ونىڭ اتاسى - اڭىراقاي شايقاسىندا جەكپە-جەككە شىعىپ جەڭىسكە جەتكەن ايگىلى حانگەلدى باتىر، اكەسى - تۇكە، اناسى - ايتولى. ونىڭ ەرلىك ۇلگىسىن قازاق تاريحىندا وزىنە دەيىن دە، كەيىن دە قايتالاعان ادام بولعان ەمەس. اتى البان تايپاسىنىڭ ۇرانىنا اينالۋ سىرى دا ونىڭ وسى ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى. قازاق تاريحىنا وي ساپ قاراساق، ابىلاي مەن رايىمبەك قانا ءوز اتىن ءوزى ۇرانداپ جاۋعا شاپقان ەكەن.

رايىمبەك جايىندا دەرەك جيناعان قابىلبەك ساۋرانباەۆتىڭ «رايىمبەك باتىردىڭ شايقاستارى» اتتى قولجازباسى - كەيبىر كەمشىلىكتەرىنە قاراماستان، رايىمبەكتانۋ ءىلىمىنىڭ نەگىزى سانالۋعا تاتىيتىن ەڭبەك. ول قولجازبا جازۋشى تولەن قاۋپىنبايۇلىنىڭ «بەس تومدىق شىعارمالار جيناعىنىڭ» 2-تومىندا جاريالاندى (الماتى، 2008. 104-بەت پەن 167-بەتتىڭ اراسى). ق.ساۋرانباەۆ 1899 جىلى تۋىپ، 1982 جىلى نە 1983 جىلى قايتىس بولعان كورىنەدى. ول كىسى رايىمبەك جايىندا جاقسى بىلەدى-اۋ دەگەن وتىز شاقتى اداممەن جولىعىپ، جوعارىدا اتالعان ەڭبەگىن سولاردىڭ ايتۋى بويىنشا قورىتىندىلاعان. ءبىر كەمشىلىگى - كىمنىڭ نە ايتقانىن جەكە-جەكە دارالاماي، ءبارىنىڭ ايتقانىنان ورتاق پىكىردى عانا تۇيىندەگەن. ونىڭ 1922 جىلى رايىمبەك باتىردىڭ ءوز ۇرپاعى 105 جاستاعى نارتۇلى قاشاعانمەن، 1924 جىلى سۋان ساتاي باتىردىڭ ۇرپاعى 115 جاستاعى كەزەڭقاراۇلى ادىلبەكپەن كەزدەسۋى ايرىقشا باعالى. ويتكەنى ەكەۋى دە اتالارىنىڭ ەرلىگىن ەل اۋزىنان ەمەس، ءوز اكەلەرىنەن جانە اعايىن-تۋىستارىنان بالا كۇنىنەن ەستىپ وسكەن. سوندىقتان بۇل جاعداي قابىلبەك اعامىزدىڭ دەرەكتەرىنە سەنىمىمىزدى ارتتىرا تۇسەدى.

قابىلبەك اقساقالدىڭ جيناعان دەرەگىنە قاراعاندا، رايىمبەكتى «تۋعاننان جەتى جاسىنا دەيىن اتاسى حانگەلدى باۋلىپتى». سول جاسقا كەلگەنىندە جالايىر وراق باتىردىڭ تۇقىمىنان تارايتىن ناعاشىسى، جىگىت بولعاندا جيەنىم ءمىنسىن دەپ، ءبىر كوك تاي اسىنسىن دەپ، ساداق، ايبالتا، قىلىش، نايزا، قالقان، ساۋىت، بولات سەمسەر اكەلىپ، اتاسى حانگەلدىگە تاپسىرىپتى. ءسىرا، جيەنىنە بەرۋگە ءتيىس قىرىق شۇبار تايىنىڭ وتەۋى بولسا كەرەك. كوك تايىنا كوكقويناق دەگەن اتتى رايىمبەكتىڭ ءوزى قويىپتى. اتىن سەكىرتىپ، سۋعا ءجۇزدىرىپ، جاتقىزىپ-تۇرعىزىپ ۇيرەتكەنىنە قاراعاندا، رايىمبەك بالا كەزىنەن جىلدام، قيمىلىنا كوز ىلەسپەيتىن شاپشاڭ، وتە ەپتى، اسكەري ادىستەردى جاقسى مەڭگەرگەن ءابجىل بالا بوپ وسكەن. ونىڭ جاستايىنان اسكەري ويىندارعا قۇمارلىعى بىرەۋلەردى شوشىتسا، بىرەۋلەردى سۇيسىنتكەن. «مىنا سوعىسۋ جولىندا جيىرما بەس جىلداي بولدى»،- دەگەن ق.ساۋرانبايۇلىنىڭ تۇجىرىمىمەن كەلىسسەك، جەتىسۋدىڭ شىعىسىن جاۋدان تازالاۋ ءۇشىن، رايىمبەك 15 جاسىنان 40-قا كەلگەنشە، 1745 جىلدان 1770 جىلعا دەيىن سوعىسقان (سوندا، 158-بەت).

رايىمبەكتىڭ العاش ەل اۋزىنا ىلىگۋى جاسى 15-تەن اسىپ، 16-عا تولماعان كەزىندە. 1745 جىلى كوكتەمدە ناۋرىزباي باتىر باستاعان ۇلى ءجۇز قولى قارقارادا قالماق اسكەرىن قيراتا جەڭگەن سوڭ، قازاق جاۋىنگەرىنىڭ ءبىر توبى، ىشىندە حانگەلدى دە بار، سەڭ ءجۇرىپ كەتكەندىكتەن، ىلەنىڭ وڭ جاعالاۋىنا وتە الماي بوگەلىپ قالادى. سەبەبى سەڭ سوعىپ، اتتى جۇزدىرمەيدى جانە اتتىڭ ۇستىندەگى ادامعا دا قاۋىپتى بولادى. اتاسىنىڭ قاسىندا ءجۇرىپ سوعىسۋدى ەجەلدەن ارمانداپ وسكەن جاۋجۇرەك ۇل ءوزى جىلقىدا جۇرگەندە اتتانىپ كەتكەن اتاسىن ءدال سول كەزدە ىلەنىڭ جاعاسىندا قۋىپ جەتەدى. بالا جاعدايدى ەستىپ بىلگەن سوڭ، ىلەنىڭ بەرگى بەتىنەن ارعى بەتىنە جەتەتىندەي ەتىپ قامىستى بۋدىرادى دا، ءبىر شەتىن بەرگى بەتتەگى اعاشقا بايلاپ، ەكىنشى شەتىن سۋ بەتىمەن ارعى بەتكە كوكقويناقپەن سۇيرەپ وتەدى دە، ول جاعىن دا مىقتاپ بەكىتىپ قايتادى. ەندى كوشكەن سەڭ سۋ بەتىمەن اقپاي، قامىسقا ءسۇزىلىپ توقتايدى دا، بىرتە-بىرتە بىرىنە-ءبىرى جابىسىپ قالىڭداي بەرەدى. ءسويتىپ، تاڭ اتقانشا ءبىر-بىرىنە كىرىككەن سەڭ سىرەسىپ، بىرنەشە اتتى كىسى وتە شىعاتىنداي مۇز كوپىر بولىپ قاتىپ قالادى. ونداي وتكەلدى كۇزەر دەپ اتايدى ەكەن. ون بەس جاسار بالانىڭ بۇل تاپقىرلىعى قازاق جاۋىنگەرلەرىن قاتتى تاڭعالدىرادى. ءبارى سول ارادا ونىڭ اتى-ءجونىن سۇراپ، حانگەلدى باتىردىڭ نەمەرەسى ەكەنىن بىلەدى (سوندا، 112 -بەت).

وسى ارادا اسا ءمان بەرەتىن ءبىر جاعداي بار: اتاسىن ىلەدە قۋىپ جەتكەنمەن، رايىمبەكتى حانگەلدى ءبارىبىر ەرتپەيدى، ەل ىشىندە قالدىرىپ كەتەدى. نەگە؟ ادەيىلەپ ارتىنان قۋىپ جەتكەن جاۋجۇرەك نەمەرە ەل ىشىندە قالۋعا قالايشا كونە قويدى؟
وعان، مەنىڭشە، ءبىر عانا جاۋاپ بار: اقىلدى بالا اتاسىنىڭ ايتقانىن قاپىسىز تۇسىنگەن بولۋ كەرەك. ال اتاسى نە دەۋى مۇمكىن؟ «جيىرما جىلدان استام ۋاقىت قىزىمىزدى كۇڭ، ۇلىمىزدى قۇل ەتكەن قالماق اتامەكەنىمىزدەن ءالى كەتكەن جوق. مەن جاۋ اسكەرىن قۋالاپ جاۋىنگەرلەرمەن بىرگە كەتىپ بارام. سەن دە مەنىمەن بىرگە كەتسەڭ، ءوز جەرىمىزدە قىزىمىز كۇڭ، ۇلىمىز قۇل بوپ ءالى جاۋ قولىندا قالا بەرمەي مە؟ ەل ىشىندەگى ءوزىڭ قاتارلى ەر-جىگىتتەردى جينا! ءبارىڭ بىرىگىپ قالماقتاردى تۋعان جەرىمىزدەن قۋىڭدار!» - دەگەن شىعار-اۋ دەپ شامالايمىن. باتىر نەمەرە ودان باسقا جەڭىل-جەلپى ۋاجگە توقتاي قويماسا كەرەك.
بالا كۇنىنەن ءوزىن باۋلىعان اتاسىن رايىمبەك بۇل جولى دا ءتۇسىنىپ تىڭداعان سەكىلدى. قابىلبەك اقساقالدىڭ جيناعان دەرەگىنە قاراعاندا، ول كەزدە «ۇلى جۇزدە ءجۇز ون باتىر بار ەدى». «وسى باتىرلار باستاپ رايىمبەكتى بۇگىننەن باستاپ قولباسشى ەتۋدى قابىلدادى» (سوندا، 113-بەت). مۇنى، مەنىڭشە، ول كەزدە باتىر كوپ ەدى، بىراق ءبارى رايىمبەكتى تاڭدادى دەگەن ماعىنادا عانا تۇسىنگەن دۇرىس.

قالماق جاۋلاپ العان جەردە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قازاق جىگىتتەرىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ جاساق قۇرۋى - رايىمبەك باتىردىڭ ناعىز باعا جەتپەس قىزمەتى.

رايىمبەك - تايپا مەن رۋدىڭ مۇددەسىنەن بيىك تۇرعان جانە بۇكىل تىرشىلىگىن جالپى قازاقتىڭ ازاتتىعىنا ارناعان باتىر. قازاق ەلى، قازاق جەرى دەگەن بيىك ۇعىمعا عانا باس يگەن. ونىڭ ءاربىر شايقاسى - قالماقتىڭ تابانى تاپتاعان قازاق جەرى مەن قالماق قولىندا ازاپ شەگىپ جاتقان باۋىرلارىن ازات ەتۋگە عانا ارنالعان.
رايىمبەك قۇرعان اسكەري جاساق - ەل باسقارىپ وتىرعان حاننىڭ دا، ءبيدىڭ دە بۇيرىعىمەن ەمەس، تەك رايىمبەكتىڭ ءوز شەشىمىمەن جانە اركىمنىڭ ەلسۇيگىش نيەتىمەن باس قۇراعان جاساق. ونىڭ اسكەري قۇراماسىنا جەتىسۋ ايماعىنىڭ شىعىس ءوڭىرىن جايلاعان جالايىر، البان، سۋان، دۋلات، شانىشقىلى سياقتى ءبىراز قازاق تايپاسىنىڭ جاس باتىرلارى، ءتىپتى قالماقتىڭ ءوز ادامدارى دا بىرىككەن.
رايىمبەك جاساعى ات-كولىكتى وزدەرى تاۋىپ ءمىنىپ، قارۋ-جاراقتى تەك وزدەرى جاساپ، وزدەرى تاۋىپ قارۋلانعان. العاش باس قۇراعاندا ولار مىنەرگە ات، ۇستارعا قارۋ تاپپاي دا قينالعان. رايىمبەك قولىنىڭ ەڭ باستى ءارى ەڭ ماڭىزدى ەرلىگى - ىلەنىڭ سول جاق بەتىندە تۇرگەننەن سۇمبە مەن قالجاتقا دەيىنگى، وڭ جاعىندا التىنەمەل مەن قوعالىدان قورعاسقا دەيىنگى ەلىمىزدىڭ شىعىس شەگاراسىن قالماقتاردان تازارتۋى ءارى سول شەگارانى ولارمەن كەلىسە وتىرىپ بەلگىلەۋى. بۇل، شىنداپ كەلگەندە، مەملەكەتتىك ءمانى بار ميسسيا. 1881-جىلعى پەتەربور كەلىسىمى بويىنشا ىلەنىڭ سول جاعىندا سۇمبە مەن قالجاتقا، وڭ جاعىندا قورعاسقا دەيىن قازاققا قاراعان جەر رايىمبەك بابامىز ون سەگىزىنشى عاسىردا بەلگىلەگەن شەگارامەن بىردەي. بۇل - ونىڭ ەرلىگى مەن كورەگەندىگىنىڭ ەڭ يگىلىكتى مۇراسى. بۇرىنعى ەكى ۇيەزدىڭ، قازىرگى ۇلكەن-ۇلكەن بەس اۋداننىڭ جەرىن جاۋدان ازات ەتۋى - ونىڭ ماڭگى ۇمىتىلمايتىن ەرلىگى.

سونشاما ۇشان-تەڭىز ەرلىك پەن جەڭىسكە قول جەتكىزگەن رايىمبەك باتىردىڭ وڭ قولى سانالعان ادامنىڭ ءبىرى - ءجۇزباسى جالايىر باقاي باتىر. مىقتىبەك دەگەن ءبيدىڭ بالاسى. ونىڭ جاسى رايىمبەكتەن ءبىراز ۇلكەن بولسا كەرەك. «قازاقستان» ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسىندا ونىڭ تۋعان-ولگەن جىلى 1703-1802 دەپ كورسەتىلىپتى. ونىڭ دالدىگىن بىلمەيمىن، بىراق ۇزاق جاساعانى راس بولسا كەرەك، سەبەبى ق.ساۋرانباەۆ اقساقالدىڭ جيناعان دەرەكتەرىندە ول تورەحاننىڭ قامالىن العان كەزدەگى جاراقاتتىڭ زاردابىنان رايىمبەك قايتىس بولاردا ونى ۇيدەن كوتەرىپ شىعارىپ، ۇيگە كوتەرىپ كىرگىزگەن ادامنىڭ ءبىرى بولعان كورىنەدى. قازاق ونداي سىيلاستىقتى قاندى كويلەك دوستار دەپ باعالاعان.

موكەن بولىسۇلى جيناعان «رايىمبەك باتىر» داستانىندا: «رايىمبەك باتىر قازاق ساربازدارىن ۇشكە ءبولدى. ءبىرىنشى باقاي باتىردى الاتاۋدىڭ وڭتۇستىك جاعىن تازالاپ شىعىپ، ءشولادىردان تابىسۋعا ۋادە جاسادى»، - دەيدى دە، ول جاۋدان تازالاعان جەرلەردى اتاپ-اتاپ جىرعا قوسادى:
- باقاي باتىر جونەلدى،
تۇرگەندى باسىپ اسىعا،..
ءتىنتۋ سالىپ كەلەدى،
ساي-سالانىڭ تاسىنا...
قاشقان قالماق سوڭىنان
مالىن جيىپ تاعى الدى،
دالاشىقتىڭ جولىنان.
قالماق تىنباي جونەلدى،
تاۋشىلىكتى ساعالاپ،
قاشىپ كەلەد توقتاماي،
ءۇش مەركەنى جاعالاپ...
وتە شىقتى باقاي دا
قارقارانى ساعالاپ.
توقتاماي قالماق قاشىپتى،
شۇبارتالدى بۇل باسىپ،
ءشولادىردىڭ تاۋىندا
باقاي دا كەپ قوسىلدى،
رايىمبەككە ۇلاسىپ.
(م.اۋەزوۆ ات. ءادجوني، 813-پاپكا، 4-داپتەر).

مەن بۇل ولەڭ جولدارىندا شىندىق بار دەپ ەسەپتەيمىن. ويتكەنى 1916 جىلعى ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىسىن باستاۋشىلاردىڭ ءبىرى سەرىكباي قانايۇلى باقاي بولىسى دەپ وسى باتىردىڭ اتىمەن اتالاتىن اسى مەن تۇرگەندى جايلاعان قىزىلبورىك رۋىنىڭ بولىسى بولعان. جالايىر تايپاسىنىڭ باتىرىنا البان تايپاسىنىڭ قۇرمەت قىلىپ، وعان ءوز بولىستىعىنىڭ اتىن بەرۋى - وتە ۇلگىلى جانە قاتتى باعالايتىن ءارى تاريحي دا، تاربيەلىك تە ماڭىزى زور ءىس. باتىردىڭ اسقان ەرلىگىنە سۇيسىنگەن، سونى قادىرلەگەن ەلدىڭ ۇلكەن ءىلتيپاتى بولماسا، ءويتىپ ەل-جۇرت بولىستىقتىڭ اتىن وعان بەرە سالماسا كەرەك. وتكەن عاسىردىڭ جيىرماسىنشى جىلدارى ۇيەز تاراتىلىپ، اۋدان قۇرىلۋىنا بايلانىستى، ۆەرنىي ۇيەزىنە قاراستى باقاي بولىستىعى دا جويىلدى. وكىنىشكە قاراي، سودان بەرى باقاي باتىردىڭ اتى دا، ەرلىگى دە كومەسكىلەنىپ، بىرتە-بىرتە ۇرپاقتار جادىنان شىعىپ بارا جاتىر. جەتىسۋدا باقاي دەگەن جەر اتى ساقتالعانىن البان شەجىرەسىنەن بايقادىم. «ايدوس اتامىز ەكى جەردە مەكەندەپ ءجۇردى. باقايدىڭ استىندا، جارتىسى سۇگىر سايىندا»، - دەپ جازىلعان وندا («بايدىبەك بابا - الىپ بايتەرەك».الماتى، 2003. 1236-بەت). تالعاردىڭ باسىنداعى باقايتاۋ اتالاتىن جەر باتىردىڭ ۇلەسىنە بەرىلگەنىن ق.ساۋرانباەۆ تا ايتادى. باقاي - جاركەنت پەن كوكتالدىڭ ورتاسىنداعى قالماقتىڭ تورەحان اتتى باسشىسى ورنالاسقان قامالدى شابۋىلداۋ كەزىندە ۇلكەن ەرلىك كورسەتىپ، رايىمبەك ءبىر قاقپانى العاندا، ەكىنشى قاقپانى شابۋىلداعان جانكەشتى باتىرى ءارى سەنىمدى سەرىگى بولعان ادام. سول سوعىستا رايىمبەك باتىردىڭ ءبىراز سەرىگى قازا تاۋىپ، ءبىرازى جارالانعان. ويتكەنى قالماقتار مىقتى قامالعا بەكىنسە، قازاقتار ونى اتپەن اشىق دالادان كەلىپ شابۋىلداعان. قالماقتاردىڭ قارۋ-جاراعى مەن وق-ءدارىسىن ساقتاعان مىقتى بەكىنىستى الۋ كەزىندە رايىمبەكتىڭ ءوزى جامباسىنان اۋىر جاراقات الىپ، باقاي دا شايقاستان جارادار بولىپ شىققان. ول سوعىس - رايىمبەكتىڭ قالماقتارمەن ەڭ شەشۋشى ءارى ەڭ سوڭعى سوعىسى. جەڭىلگەن، قاشىپ زورعا قۇتىلعان تورەحان قورعاسقا دەيىنگى جەردى قازاققا بوساتىپ بەرۋگە كەلىسكەن (ت.قاۋپىنبايۇلى، 2-توم، 157, 159-بەت). ول قورعان ەرتەدە تۇرگەنكەنت، بەرىرەكتە تۇرگەن توعاي اتالاتىن. ول قورعاننىڭ قيراعان قالدىعى الماتى - قورعاس كۇرە جولىنىڭ بويىندا، ءۇشارال پۋىلىنىڭ جەلكەسىندە ءالى كۇنگە كورنەۋ جاتىر. 1856 جىلى قاشعارعا وتكەن ساپارىندا شوقان ءدۇربى سالىپ الىستان كورىپ، وسى تۇرگەنكەنت تۋرالى كۇندەلىگىنە ءبىراز نارسە جازىپ كەتكەن («سوبرانيە سوچينەني ۆ پياتي توماح». الماتى. 1662. 2-توم، 21-بەت). ەڭ وكىنىشتىسى - جول ۇستىندە جاتقان بۇل قامالدىڭ ەش جەرىندە رايىمبەككە دە، باقايعا دا، باسقا باتىرلارعا دا قاتىستى ەشقانداي بەلگى جوق. بۇگىنگى ۇرپاق بۇل قامالدىڭ ءوز بابالارىنا قاتىستى تاريحىن بىلمەيدى.

رايىمبەككە سەنىمدى سەرىك بولعان ەكىنشى ءبىر ادام - سۋان ارالباي باتىر. كەنەن اتامىزدىڭ: «سۋاننان ساتاي، بولەك، ارالبايلار،
قابانداي كۇركىرەگەن تالايلار بار»، -
دەپ جىرىنا قوسقان ارالباي باتىرى. 1733 جىلعى ۇلى ءجۇز قازاقتارىنىڭ ورىسقا بودان بولامىز دەگەن حاتىن تاسۋشىنىڭ ءبىرى بولعانىنا قاراعاندا، ول دا رايىمبەكتەن ءبىراز جاس ۇلكەن. قورىن حانعا قارسى العاشقى سوعىسىنان باستاپ-اق رايىمبەكتىڭ قاسىندا بولعان. ول ءىزشى، تاس قاراڭعى تۇندە دە اداسپاي جول تاباتىن ادام بولعان دەسەدى. جالاڭاش، ءۇش مەركىنى بيلەگەن اعاناس حان مەن كومىرشىنى جايلاعان ارىس حانمەن رايىمبەك كەلىسىم جاساعاندا، ول وزگە سەرىكتەرىمەن بىرگە ونىڭ قاسىندا بولعان. ب.موكەنۇلى «رايىمبەك باتىر» داستانىندا رايىمبەككە: «ولاي بولسا، ارالباي باتىردىڭ توبىن الىپ قۇمبەلگە شىعىپ، شالكودە باسىپ قايتالىق»، - دەگىزگەنىنە قاراعاندا، ول - ونىڭ ءجۇزباسى بولعان باتىر (ت.قاۋپىنبايۇلى، 2008. 2-توم. 204-بەت). ىلەنىڭ وڭ جاعالاۋىن جايلاعان سۋان جۇرتى رايىمبەكتىڭ ساتاي، بولەك سەكىلدى سەرىكتەرىن ەجەلدەن بىلگەنمەن، ارالباي باتىردىڭ ەرلىگىن ەگجەي-تەگجەيلى بىلە بەرمەيدى. ونىڭ سەبەبى رايىمبەك الماتىنىڭ شىعىسىندا البانسايدا (بۇرىنعى يۋبيلەينىي اۋىلى) تۋسا، ارالباي سودان كەيىنگى سۋانسايدا (قازىرگى كەڭساي) تۋعاندىقتان بولار دەپ ويلايمىن. باقاي باتىر تالعاردىڭ باس جاعىن مەكەن قىلعان دەسەدى. ولاي بولسا، اۋىلدارى كورشى بولعاندىقتان، بۇل ءۇش باتىر ءبىر-ءبىرىن بالا كۇندەرىنەن ءبىلىپ وسكەن دەۋگە بولادى.

رايىمبەكتىڭ تاعى ءبىر اسا سەنىمدى سەرىگى - جالايىر قاپاي باتىر. باقاي، قاپاي ەكەۋىنىڭ اتتارى ۇيقاس كەلگەنمەن، ولاردىڭ اعايىندىعى جايىندا شەجىرەدەن ەش دەرەك تابىلمادى. عالىم قادىربەك جۇنىسباەۆ قاپاي باتىردىڭ اتى ماسكەۋ مۇراعاتىندا 1733 جىلى جازىلعان حاتتا بار ەكەنىن كەزىندە «لەنينشىل جاس» گازەتىنە جازعان-دى (12.05.1963). قورىن حانمەن كەلىسىم جاساردا قاسىنا ەرتىپ بارعانىنا قاراعاندا، رايىمبەك قاپايدى قاتتى باعالاعان جانە وعان ەڭ ماڭىزدى ىستەردى تاپسىرعان. تۇرگەن قامالىنا شابۋىل جاسار الدىندا قاپاي باتىر تورەحاننىڭ تۋعان ءىنىسىن جانە سەنىمدى دەگەن بىرنەشە سەرىگىن تۇتقىنعا ءتۇسىرىپ، قالماقتاردىڭ اسكەري جاي-كۇيىن الدىن الا ءبىلىپ الادى. قامالدى شابۋىلداعان كەزدە قاتتى قايرات كورسەتىپ، جەڭىسكە جەتۋگە كوپ كومەك جاساعان. كەيىن ءوزى تۇتقىنعا العان تورەحاننىڭ ىنىسىنەن باسقا قالماقتار قازاق بولىپ، قاپايدىڭ تۋىستارى سانالىپ، جالايىر تايپاسىنا ءسىڭىپ كەتەدى.
ازاتتىق سوعىسىندا رايىمبەكتىڭ قاسىنان تابىلعان حاس باتىردىڭ ءبىرى - سۋان ساتاي باتىر. قازاق باتىرلارىن ارىس حان مەن اعاناس حان كورتوعايعا كەلىسىم جيىنىنا شاقىرىپ: «رايىمبەك باتىردىڭ ءوزى نەگە كەلمەدى؟» - دەپ سۇراعاندا، قازاق باتىرلارىنىڭ اتىنان ساتايدىڭ جاۋاپ بەرۋى ونىڭ سىيلى باتىر عانا ەمەس، جاسى ۇلكەن بولعانىن دا بىلدىرسە كەرەك (ت.قاۋپىنبايۇلى، 2-توم، 130-بەت). رايىمبەك قولى تۇرگەن قامالىن الاردا ساتاي باتىر ءوز جاساعىن باستاپ كەپ سوعىسىپ، جەڭىستەن كەيىن وسەك وزەنىنەن قورعاسقا دەيىنگى ارالىقتان ءورىس الادى (سوندا، 162-بەت). قازىرگى سارتاۋ، سارىبەل، بۇرحان، جاركەنت، شەجىن، المالى، ويجايلاۋ، باسقۇنشى، قورعاس جەرلەرىن جاۋدان تازارتۋ كەزىندە ساتاي باتىر - ايرىقشا ەرلىك كورسەتكەن ادام. ق.ساۋرانباەۆ 1922-جىلى سويلەسكەن ادىلبەك ساتايدىڭ نەمەنەسى بولىپ كەلەدى: ساتايدان: 1. ابدىكەر - 2. ەسىركەپ - 3. جانباۋ - 4. كەزەڭقارا - 5. ادىلبەك - 6. بەرشىمبەك - 7. يمانعازى - 8. سىلامحان - 9. سىلام حاننىڭ بالاسى. «ادىلبەك كەزەڭقارا بالاسى ءوز زامانىندا اۋقاتتى، وتە باي ادام بولعان... بۇل كىسىنىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى بۇتكىل سۋان شەجىرەسىن جاتقا بىلەتىن ادام بولعان» (سۋان شەجىرە. الماتى. 2000 ج. 90, 106-بەت).
ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ۇرپاقتارى سارىبەل اۋىلىندا ساتاي باتىرعا ەسكەرتكىش قويدى. جاركەنت ۇيەزى تاراعانعا دەيىن ونىڭ قۇرامىندا ساتاي بولىسى بولدى.

اتى ساتاي باتىرمەن قوسارلانا اتالاتىن سۋان تايپاسىنان شىققان بولەك باتىر دا رايىمبەكپەن قول بىرىكتىرىپ سوعىسقان ادام. 1733 جىلعى ۇلى ءجۇز حاتىنا حانگەلدىمەن بىرگە قول قويعان بۇل بولەك ەمەس، شاپىراشتى بولەك ەكەنىندە داۋ بولماسا كەرەك. سەبەبى ول كەزدە سۋان بولەك ءتورت جاسار عانا بالا. ال بولەك قاراۇلى ساتاي نەمەرەسى - اڭىراقاي شايقاسىندا قالماقتىڭ باس باتىرى اڭعىراقتى ءبىرىنشى جەكپە-جەكتە جەڭىپ، اتاعى بۇكىل جەتىسۋدا شالقىپ تۇرعان باتىر. سونداي باتىر بولسىن دەپ، 1729 جىلى تۋعان سۋان بالاسىنىڭ اتىن بولەك قويعان بولۋى مۇمكىن. ويتكەنى قازىبەك بەكتىڭ جازعانىنا قاراعاندا، ابىلاي 1757 جىلى جەڭىس تويىن جاساعاندا جانە ونىڭ قارساڭىنداعى ۇرىستا سۋاننىڭ جاس ءبيى بولەك باتىر ءبىراز قىزبالىق تانىتادى («ءتۇپ-تۇقىياننان..» الماتى. 1993. 370-بەت). ال بولەكتى زەرتتەۋشى تۇرداقىن قۇدايقۇلوۆ: «ايبيكە انامىز: «بۇل - بورگەلتايدان قالعان سوڭعى ۇرپاق. سوندىقتان بۇل بالانىڭ ءجونى بولەك، اتى بولەك بولسىن»، -دەپ ءوزى قويىپتى»، - دەيدى («جەتىسۋ». 07.07.2001). ق.ساۋرانباەۆ اقساقال رايىمبەك باتىرلارىنىڭ قاتارىندا بولەك باتىردىڭ دا بار ەكەنىن جالپىلاي ايتقانمەن، ونىڭ ەرلىكتەرىن تاراتپايدى. ويتكەنى ول كىسى بولەك باتىردىڭ ەرلىگىن بىلەتىندەي سۋان تايپاسىنىڭ ادامىمەن جولىقپاعان جانە ول جايلى ادەيىلەپ سۇراستىرماعان. ال بولەك - التىنەمەلدەن وسەك وزەنىنىڭ بويىنا دەيىنگى ارالىقتا جاتقان قازاق دالاسىن جاۋ قولىنان ازات ەتۋدە ايرىقشا ۇلەس قوسقان، جاساق جيناپ جاۋعا شاپقان باتىر. رايىمبەك باتىردىڭ شايقاستارىنا قاتىسقاندا، سۋاننىڭ بايتۇگەيدەن تارايتىن ۇرپاقتارىن ساتاي باسقارسا، بولەك توعارىستان ۇرپاقتارىنا باسشى بولعان. باتىرلىعىن باعالاعان ەل ونى جاستىعىنا قاراماستان بي سايلاعان. رايىمبەك قورىن حاندى شاپقاندا، ساتاي مەن بولەك قولى بۇعىتى مەن تاستىقارا ماڭايىنان قالماقتاردى قۋىپ شىعۋعا قاتىسقان. قازاقتىڭ بىرىككەن قولى تۇرگەن قامالىن العاننان كەيىن ول وزىنە قازىرگى قوڭىرولەڭ ايماعىن ءورىس قىلعان. ۇرپاقتارى قازىر دە سول ارادا تۇرادى. جاركەنت قالاسىنىڭ ورتالىق باعىندا بولەك باتىرعا ورناتىلعان ەسكەرتكىش بار. شەجىرە دەرەكتەرىن سالىستىرا قاراساق، ساتاي، بولەك، رايىمبەك باتىرلاردىڭ قازىر 8, 9 - ۇرپاقتارى ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. دەمەك، ولاردىڭ جاس شاماسى ءبىر-بىرىنەن ونشالىق الشاق بولماعان. ونىڭ تۇڭعىشى جاۋعاش جايىندا ت.قۇدايقۇلوۆ بىلاي دەيدى: «جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزىندە «ويرانتوبە قىرعىنى» دەپ تاريحتا اتى قالعان جەر بار... مىنە، وسى سوعىستا جاۋىن قاشىرىپ، جەڭىسكە جەتىپ، مەرەيى ۇستەم بولعان بولەك اۋىلىنا كەلسە، ايەلى بوسانىپ ۇل تاۋىپ وتىر ەكەن. وعان ەرەكشە قۋانعان بولەك: «مەن جاۋدى جەڭىپ، ونى قاشىرعان كۇنى تۋعان ۇلىمنىڭ اتى جاۋقاش بولسىن»، - دەپ اتىن قويىپتى»، - دەيدى (سوندا).

ق.ساۋرانباەۆ جازباسىندا اتى-ءجونى اۋىسىپ ايتىلعان ءبىر باتىر بار، ول - شانىشقىلى قوجامبەردى باتىر. «كۇنشىعىس جاقتاعى سارىقامىستى ورلەپ ەكى جاقتى اينالىپ، شانىشقىلى قوجامبەردى باتىر دا بارلىق جاۋىنگەرلەرىمەن جول بويى دۇشپاندارىن تازالاپ، امان-ساۋ ولجاسىمەن وسى سوعىسقا كەلىپ قاتىستى»، - دەپ وتىرعان قابىلبەك اعامىز (سوندا، 127-بەت) تۇرگەن قامالىن قازاق قولى شاپقان كەزدە ونى بەردىقوجا باتىر دەپ جاڭىلىس اتاپ جىبەرەدى (سوندا، 155-بەت). الايدا شانىشقىلىدان شىققان اتاقتى بەردىقوجا باتىردى جاركەنتتىك شانىشقىلى قوجامبەردىمەن قابەكەڭ شاتاستىرىپ السا دا، ءبىز ءويتىپ شاتاستىرماۋىمىز كەرەك.
رايىمبەك شايقاستارىنا باستان-اياق قاتىسقان ادامنىڭ ءبىرى - البان ىرىسكەلدى باتىر. ق.ساۋرانباەۆ اقساقال ونىڭ ەرلىكتەرىنە ارنايى توقتالماعان. ويتكەنى ول كىسى نەگىزىنەن رايىمبەكتىڭ عانا ەرلىگى جايىندا مالىمەت جيناۋدى ماقسات ەتكەن. بىراق ىرىسكەلدى مەن ارالباي باتىردىڭ ۇلى ءجۇز قازاقتارىنىڭ حاتىن پاتشاعا جەتكىزۋشى بولعانىن، ونداي باتىردىڭ ومىردە بولعانىن تاريح كۋالەپ بەردى. البان تايپاسىنىڭ شەجىرەسىندە: «ىرىسكەلدى شابار باتىرعا ەنشىلەس بولعان. ول دا باتىر ەكەن. شابار ءوز تۋىن ىرىسكەلدى باتىرعا قالدىرعان دەلىنەدى»، - دەپ جازىلعان («بايدىبەك - الىپ بايتەرەك». الماتى، 2003. 449-بەت). دەمەك، ونىڭ ەرلىگىن بۇگىنگى ۇرپاق ۇمىتپاعان.
رايىمبەكتىڭ جاۋىنگەر سەرىكتەرىن تۇگەندەپ زەرتتەۋ، شىنىن ايتقاندا، قازىر مەشەۋ حالدە. ق.ساۋرانباەۆ دەرەگىندە ايتىلاتىن بيەكە، تىلەۋكە، ەردەس، باراق، وتەپ، اقباس باتىرلاردىڭ كىم ەكەنىن دارالاپ زەرتتەۋ - ءالى الدا تۇرعان ماسەلە. قابەكەڭ قامتىماعان كەي جاعداي البان شەجىرەسىندە ايتىلعان. ماسەلەن، وندا: «تولەسۇلى بيەكە باتىر بەس ايەل الىپ، ولاردان تۋعان بالالار تومەندەگىدەي تارايدى» (سوندا، 394-بەت), «بيەكە باتىر جيەنى رايىمبەك باتىردى شاقىرىپ الىپ»،.. «بيەكە تولەسۇلى قازىرگى الماتى وبلىسى، (پانفيلوۆ) جاركەنت اۋدانى التىنەمەل تاۋىنا جەرلەنگەن»،.. «بيەكە باتىر (1656 - 1757)»، .. - دەلىنگەن (سوندا، 453, 454-بەت). بيەكەنىڭ شىن مانىندە تاريحي تۇلعا ەكەنىن شەجىرە ءوستىپ دالەلدەي تۇسەدى.
شەجىرەدەگى ساتىدان - وتەپ - 1. شىنتەمىر - 2. ءمانجى - 3. ۋسا - 4. باپاق - 5. اقباي - 6. قايمولدا -7. بورانباي - 8. سۇلتانمۇرات - 9. قانات دەگەنگە قاراپ، بۇل وتەپتىڭ رايىمبەكپەن تۇستاس ءومىر سۇرگەن وتەپ ەكەنىن اڭعارۋعا بولادى (سوندا، 978- بەت). «قاراكىسى - بوزىمۇلى جانشىقتىڭ نەمەرەسى... باتىردىڭ ءدال قاي جەردە تۋعانىن ەشكىم بىلمەيدى... ال ولگەن جەرى - قازىرگى اسى جايلاۋىنىڭ تۇبىندەگى قاتىنشات اڭعارىنىڭ اۋزىنداعى بارتوعاي سۋ قويماسىنىڭ جاعاسى. زيراتى بارتوعايدان شىعاتىن ۇلكەن قارا جولدىڭ وڭ جاعىنداعى قاپتالىندا. 1747-جىلى ماۋسىم ايىندا الاسا مەن بۇعىتى تاۋىنىڭ ورتاسىنداعى كوكبەك جازىعىندا قالماقتارمەن وتكەن قاندى شايقاستا مايدان الاڭىندا ىشىنەن مىلتىق وعى ءتيىپ، جارىق دۇنيەدەن... ساپار شەككەن... ەل جۇرەگىنە جازىلعان تاريحتا «ويرانتوبە» دەگەن اتى بار»، - دەگەندى (سوندا، 1202-بەت) وقىپ، رايىمبەك شايقاستارىنا قاتىسقان تالاي باتىردىڭ زەرتتەلمەي جاتقانىن قىنجىلا شامالايسىڭ. سەبەبى ءبىز ونىڭ بالەن جىلدىق، تۇگەن جىلدىق تويىن اتقارىپ جاتقانىمىزبەن، ءومىرى مەن ەرلىگىن وتىرىكتەن تازالاپ جاتقانىمىز جوق.
قاراپ وتىرساق، وزىنە سەرىك بولعان باتىردىڭ ءبارى رايىمبەكتەن بىرەر جاس بولسا دا ۇلكەن بولعان. اقىلداسقاندا، ونىڭ ۇنەمى ءوز ءسوزىن: «اعالار!» - دەپ باستايتىنى دا سونى اڭعارتادى. الايدا وزدەرىنەن كىشى بولسا دا، بارلىق باتىر ونىڭ قولباسشى بولعانىن قالاعان. نەگە؟ ويتكەنى وجەتتىگى، تاپقىرلىعى ءوز الدىنا، ول اقىل-پاراساتىمەن دە، ۇيىمداستىرعىش قابىلەتىمەن دە ەرەكشەلەنگەن. ونىڭ ايرىقشا ادەپتىلىگىن، ادالدىعى مەن دۇنيەگە قىزىقپايتىن جومارتتىعىن; تۋرا ءجۇرىپ، تۋرا سويلەيتىن كوسەمدىگىن ءبارى باعالاعان جانە مويىنداعان. ماسەلەن، سەكەر حانمەن شايقاستان سوڭ، قالماقتاردان تۇسكەن ولجانى بولگەندە، باس قولباسشى رايىمبەككە 375 جىلقى; ارىس حاندى جەڭگەن سوڭ، 400-دەن ارتىق باس; تورەحاندى جەڭگەن سوڭ، 400-دەن استام جىلقى تيەسى بولادى. بىراق ول بۇل جۇلكەدەن بىردە-ءبىر مال الماي، ءبارىن شايقاسقا قاتىسقان نەمەسە شايقاستا قازا تاپقانداردىڭ وتباسىنا، مۇگەدەكتەر مەن كەدەي-كەپشىككە ءبولىپ بەرگىزەدى (سوندا، 133, 143, 161 - بەت). ونىڭ وسىنداي ادالدىعى مەن ادامگەرشىلىگىن ءبارى باعالاعان. سوندىقتان رايىمبەك جايىنداعى تاريحقا داڭعازا سوزبەن ەمەس، اق-قارانى اجىراتاتىن كوزبەن ءۇڭىلۋ كەرەك. جانە كەيبىرەۋلەرشە رايىمبەكتىڭ اتىن شىعارام، اتاعىن اسپانداتام دەپ تىراشتانۋدىڭ تۇككە قاجەتى جوق، ويتكەنى ول ولمەستەي اتاعىن ءبىزسىز-اق ءوزى شىعارىپ كەتكەن.

بەكسۇلتان نۇرجەكەۇلى،
جازۋشى

http://www.aikyn.kz/index.php?option=com_content&task=view&id=9288&Itemid=2