قىتاي استاناسى بەيجىڭدە ورنالاسقان «ۇلتتار باسپاسى» قازاق رەداكتسياسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى - اعا رەداكتورى ءالىمجان نۇرعازىۇلى ءبىر توپ ارىپتەسىمەن بىرگە استاناعا ات باسىن بۇرعان ەدى. ماقسات - سۋ شۋ ياڭنىڭ «قىتايتانۋ» كىتابىنىڭ تۇساۋكەسەر ءراسىمىن ەلوردادا وتكىزۋ بولاتىن. ءبىزدىڭ ءتىلشىمىز وسى مۇمكىندىكتى پايدالانىپ، سۇحباتتاسىپ قالعان ەدى.

قىتاي استاناسى بەيجىڭدە ورنالاسقان «ۇلتتار باسپاسى» قازاق رەداكتسياسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى - اعا رەداكتورى ءالىمجان نۇرعازىۇلى ءبىر توپ ارىپتەسىمەن بىرگە استاناعا ات باسىن بۇرعان ەدى. ماقسات - سۋ شۋ ياڭنىڭ «قىتايتانۋ» كىتابىنىڭ تۇساۋكەسەر ءراسىمىن ەلوردادا وتكىزۋ بولاتىن. ءبىزدىڭ ءتىلشىمىز وسى مۇمكىندىكتى پايدالانىپ، سۇحباتتاسىپ قالعان ەدى.

- ءالىمجان اعا، اڭگىمەمىزدى باستاماس بۇرىن «ۇلتتار» باسپاسى جونىندە از-كەم توقتالا كەتسەڭىز... وقىرماندارىمىز دا باسپا تاريحىن تەرەڭىرەك بىلگىسى كەلەدى.
- «ۇلتتار باسپاسى» 1951 جىلى نەگىزى قالانعانىمەن، رەسمي تۇردە 1953 جىلى اشىلدى. موڭعول، زاڭزۋ (تيبەت), ۇيعىر، قازاق، شاۋشياڭ (كورەي), حانزۋ (قىتاي) تىلدەرىندە كىتاپ ونىمدەرىن شىعاراتىن التى رەداكتسيا نەگىزىندە قۇرىلدى. بىردەن-ءبىر مەملەكەتتىك باسپا. بۇگىندە بۇل باسپا دامىپ، بۇرىن ءار رەداكتسيا ءبولىمى 50 ءتۇرلى كىتاپتى باسپاعا ۇسىنسا، قازىر 120 ءتۇرلى كىتاپ جارىققا شىعادى. جالپى، باسپادا 400 ادام قىزمەت اتقارسا، قازاق رەداكتسياسىندا جيىرمادان استام قىزمەتكەر ەڭبەك ەتەدى. كاسىبي رەداكتورى بار، كوررەكتورلارىمىز دا ابدەن جەتىلگەن ساقا ماماندار. ءار ءبولىم وزدەرىنە تيەسىلى ۇلتتىڭ كىتاپتارىن باسىپ شىعارادى. جىلىنا 1000-عا تارتا كىتاپ ءونىمىن دۇنيەگە اكەلەمىز. دەسەك تە، بۇل باسپا ونىمدەرىنىڭ كوبى مەملەكەتتىڭ تاپسىرىسىمەن، سوداڭ سوڭ، ءوزىمىز تالداپ شىعاراتىن كىتاپتار بولادى. بۇدان بولەك ءوزىمىزدىڭ (قازاق ۇلتىنىڭ) قالامگەرلەرىمىزدىڭ كىتاپتارىن حانزۋ تىلىنە اۋدارىپ، تاراتىپ وتىرامىز. بۇرىندارى تاريحشى نىعمەت مىڭجان، قاھارمان مۇقان دەگەن كىسىلەر قازاق رەداكتسياسىندا باسشىلىقتا بولدى. قاسىمبەك ارابين دەگەن اقىنىمىز بار. قازاقستاندا جيناعى شىققان.
العاشىندا قازاق رەداكتسياسىنان كوركەم ادەبي كىتاپتار شىقسا، كەيىننەن كومپارتيانىڭ قۇجاتتارىن، كوسەمدەردىڭ جيناقتارىن جانە تاريحي كىتاپتاردى شىعاردى. ايتقانداي، سول 1950 جىلدارى ماركس پەن ەنگەلستىڭ، لەنين مەن ءستاليننىڭ كىتاپتارىن دا كوپتەپ شىعارىپتى.
- تۇسىنىكتى. ەندى قازاقستانعا، سونىڭ ىشىندە استاناعا كەلۋلەرىڭىز جونىندە بىلگىمىز كەلەدى.
- بۇل جولى قازاقستانعا جاقسى ءبىر ىسساپارمەن كەلىپ وتىرمىز. وزدەرىڭىز كورگەندەي، سۋ شۋ ياڭنىڭ «قىتايتانۋ» كىتابىنىڭ العاشقى نۇسقاسى «ۇلتتار باسپاسىنان» حانزۋ (قىتاي), موڭعول، زاڭزۋ (تيبەت), ۇيعىر، قازاق جانە شاۋشياڭ (كورەي) تىلدەرىندە جارىق كوردى. ءاۋ باستا بۇل جيناقتىڭ حانزۋ تىلىندەگى تيراجى 10 ميلليون دانامەن تارالعان. مۇنىڭ الدىندا اعىلشىن، فرانتسۋز تىلدەرىندە جارىق كورىپ، دۇنيەنى ءدۇر سىلكىنتكەن ەڭبەك بولدى. كەيىن التى تىلدە شىعاراتىن بولىپ، حالىقارالىق كورمەگە ۇلگەرتۋگە ءتيىس ەدىك. ۇزاماي كىتاپ جارىق كوردى. سول كورمەدە مەن سۋ شۋ ياڭمەن جاقىن تانىس-تىم. كورمەدەن سوڭ داستارقان جايىلدى. سۇحباتتاسىپ وتىرعاندا مەن ول كىسىگە جيناعىڭىزدى وزگە تىلدەرگە اۋدارساق دەگەن ءوتىنىشىمدى جەتكىزگەندە، جازۋشى قاتتى قۋاندى.
- قىتاي تاريحى تۋرالى كىتاپتار كوپ قوي...
- ونىڭ راس، قىتايدا تاريحي كىتاپتار جەتەرلىك. دەگەنمەن، «قىتايتانۋ» كىتابىندا ماعلۇمات وتە مول. بۇل ەڭبەكتە ادامزاتتىڭ العاشقى جاراتىلۋ داۋىرىنەن قازىرگە دەيىنگى اڭىزداردى نەگىز ەتە وتى-رىپ، 5 مىڭ جىلدان استام تاريحى بار قىتاي ەلىنىڭ ءوسىپ-وركەندەۋ جولدارى، سان مىڭ سوقپاقتى اسۋلارى جانە دە بۇگىنگى جەتىستىكتەرىنە جەتەكشى كۇش بولعان ەجەلگى قىتاي مادەنيەت تاريحى دا ءسوز بولادى.
- كىتاپتى قىتاي تىلىنەن كىمدەر اۋداردى؟
- دۋلات مالىكۇلى، بەك دوكەيۇلى، سەرىك كەنەنباي سىندى قازاقتىڭ تالانتتى جىگىتتەرى ءتارجىمالاپ بەردى. ال باس رەداكتورى اقىن ۇلاربەك بايتايلاق، رەداكتورى يمانعازى نۇراحمەت بولدى.
ءاۋ باستا كىتاپتىڭ استانادان جارىق كورۋىنە مۇرىندىق بولعان - جازۋشى راحىمجان وتارباەۆ، سەرىك كەنەنباي دەگەن ازاماتتار. وسى ءۇش جىگىت جيناقتىڭ شىعۋىنا كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى.
- بۇل كىتاپ تۋرالى پىكىرىڭىزدى بىلسەك؟..
- قىسقاشا ايتقاندا، قىتاي قانداي مەملەكەت؟ ونىڭ تاريحى، سۇرلەۋ-سوقپاعى مەن وركەنيەت ءۇردىسى قانداي؟ بۇل كىتاپتى وقىساڭىز، الگى ساۋالدارعا جاۋاپ الاسىز. مۇندا، ماسەلەن، تۇرمىستىق مادەنيەت تە بار. جاقىندا مەن بىرنەشە اۋىلعا شىعىپ كەلدىم. سوندا ءبىر قىستاق بار ەكەن. ەلدى مەكەننەن وتە شالعايدا ورنالاسقان. ولاردىڭ جاستارى ون التى جاسىندا ۇيلەنگەن سوڭ، ءوز الدىنا تىرشىلىك ەتىپ، ساۋدا جاساپ كەتەدى ەكەن. جازۋلارى - كوركەم جازۋ!
- كىمدەر بولدى ولار؟
- قىتايلار... ماسەلەن، وتباسىنىڭ بىرگە وتىرىپ تاماق ىشۋىنە ولار ۇلكەن ءمان بەرەدى. ول بەرەكە-بىرلىكتىڭ سيمۆولى بولىپ سانالادى. دوڭگەلەك ۇستەل بار ەمەس پە؟ اس ءىشىپ وتىرعاندا وتاعاسى تىسقا شىعىپ كەتسە، ءۇي ءىشى ۇستەلدىڭ تەڭ جارىمىن بوساتىپ، ەكىنشى جارتىسىنا جايعاسادى. ال وتاعاسى كەلسە، قايتادان ۇستەلدىڭ اينالاسىنا شاشىراپ وتىرادى.
اينالىپ كەلگەندە، قىتاي دەگەنىمىز - كوپ ۇلتتىڭ قوسپاسى عوي... مەن مىناۋ ورحون-ەنيسەي، كۇلتەگىن، بىلگە قاعان، ار جاعىنداعى تونىكوكتەردىڭ جازۋلارىن كوردىم. وسىلاردىڭ جازۋلارىنىڭ قايدا كەتكەنىن بىلمەيمىز. ال قىتايلار وسى بابالارىمىزبەن ارالاس-قۇرالاس بولعان عوي. ايتا بەرسە، تاريح كەتە بەرەدى...
- قازاق رەداكتسياسىنان سوڭعى كەزدەرى قانداي كىتاپتار جارىق كوردى، جىلىنا قانشا كىتاپ شىعادى؟
- كەيىنگى جىلدارى قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ «قالىڭ ەلىم، قازاعىم»، «تاريح تولقىنىندا»، «سىندارلى ون جىل»، «ەۋرازيا جۇرەگىندەگى استانا» جانە «قازاقستان جولى» اتتى ەڭبەكتەرى جارىق كوردى. نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ «قالىڭ ەلىم، قازاعىم» اتتى كىتابى ءۇش مارتە 10 مىڭ دانامەن قايتا باسىلدى. بۇل كىتاپتاردى قىتاي حالقىنىڭ اسا قىزىعۋشىلىقپەن قۇمارتا وقىعاندارىن ايتا كەتۋ كەرەك.
سونداي-اق قازاق قالامگەرلەرىنىڭ، اسىرەسە، ابايدىڭ قۇندى دۇنيەلەرى، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ 4 تومدىعى، عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ «قازاق سولداتى»، عابيدەن ءمۇستافيننىڭ «قاراعاندىسى»، ءازىلحان نۇرشايىقوۆتىڭ «ماحاببات، قىزىق مول جىلدارى»، مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ «امانات»، «قوش، ماحابباتى»، مۇحتار شاحانوۆتىڭ «جاڭا قازاقتارى»، راحىمجان وتارباەۆتىڭ «سوعىستىڭ سوڭعى بومباسى»، سەرىك قاپشىقبايۇلىنىڭ بالالارعا ارنالعان «بالا» دەگەن جيناعى، تاعى دا باسقا اقىن-جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارى جارىققا شىقتى.
- قالامگەرلەرگە قانشا قالاماقى تولەيسىزدەر؟
- بۇل ەندى كىتاپ مازمۇنىنا بايلانىستى. كوبىنە شىعارمانىڭ قۇندىلىعىنا قارايمىز. وقىرماندى قىزىقتىرا الاتىن جاقسى شىعارمالارعا جوعارى قالاماقى تاعايىندايمىز. كەي كىتاپتاردى ارناۋلى اۆتورلارىمىزعا جازدىرامىز. ماسەلەن، بىزدەن «قازاق تاريحىنا ايگىلى ادامدار» دەگەن ەكى كىتاپ جارىق كوردى. قازاقتىڭ اتاقتى بيلەرى، باتىرلارى تۋرالى ەڭبەك. تاريحشىلارعا جازدىرىپ، ءتيىستى قالاماقىسىن تولەدىك.
- سىزدەر تەك كىتاپ ونىمدەرىن عانا باسىپ شىعاراسىزدار ما؟ الدە...
- جوق، جوعارىدا اتاپ وتكەنىمدەي، 7 تىلدە «جۋڭگو ۇلتتارى»، «ۇلتتار سۋرەتتى جۋرنالى»، «ىزدەنۋ» قاتارلى قىتاي ۇكىمەتىنىڭ قارجىسىمەن شىعاتىن 17 جۋرنالدى ەلدىڭ ءىشى-سىرتىنا تاراتامىز...
- كىتاپتىڭ تەز تارالۋىنا ونىڭ بەزەندىرىلۋى دە كوپ اسەر ەتەتىن ءتارىزدى. جىلت-جىلت ەتىپ كوزدىڭ جاۋىن الاتىن كىتاپتا نە جازىلعانى تۋرالى وقىرماندار دا ەرەكشە قىزىعۋشىلىق تانىتاتىنداي...
- ونىڭ راس. ءبىزدىڭ باسپادا قيالى ۇشقىر، ءوز ءىسىنىڭ بىلگىر ماماندارى ەڭبەك ەتەدى. نەگىزى، ءبىر كىتاپ ءۇش ادامنىڭ قولىنان وتەدى، جاۋاپتى رەداكتورى ءبىر ادام بولادى. ءبىر كىتاپتى بىرنەشە رەداكتور، كوررەكتور وقىعان سوڭ عانا وندىرىسكە جىبەرىلەدى. قاتەسىز شىعۋىنا باستى نازار اۋدارامىز.
- باسقا دا باسپالارمەن بايلانىس ورناتىپ تۇراسىزدار ما؟
- بۇرىندارى بىرنەشە باسپامەن تىعىز بايلانىس ورناتقانبىز. راحىمجان وتار-باەۆ ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحانادا ديرەكتور بولىپ تۇرعاندا ەندى-ەندى جاقسى بايلانىس جاساپ كەلە جاتىر ەدىك... ءبىر قىزىعى، قازاقستانداعى باسپالارمەن ارىپتەستىك ورناتايىق دەسەك، باسشىلىعى تەز اۋىسىپ كەتە بەرەدى ەكەن...
- قىتاي وقىرماندارىنا كەڭىنەن تانىمال قازاق قالامگەرلەرى بار ما؟
- حانزۋ تىلىندە جازاتىن اكپار ءماجيت دەگەن جازۋشىمىز بار. وسى جولى بىزبەن بىرگە قازاقستانعا كەلمەكشى ەدى، ءبىر تىعىز شارۋالارى شىعىپ، كەلە المادى. جاقىندا ونىڭ 5 تومدىعى باسپا ءجۇزىن كوردى.
- باسپالارىڭىزدان شىعاتىن كىتاپتار تارالىمى قانشانى قۇرايدى؟
- بىزدە ەڭ از دەگەن تيراج - 3 مىڭ. ودان تومەن بولاتىن بولسا، باسا المايمىز، ويتكەنى، ءار كىتاپ ونىمىنە كەتەتىن قاراجاتتى الدىن الا ەسەپتەپ الامىز. ەگەر اقتاماسا، وندا...
- ال ەندى بۇگىندە قانشا داناعا دەيىن شىعارىپ جاتىرسىزدار؟
- كەزىندە كەي كىتاپتارىمىز 38 مىڭ دانامەن باسىلعان. جۋڭگوداعى قازاقتىڭ سانى 1 ملن. 500 مىڭ. الگى تيراجدار حالىققا جەتپەيدى دەگەن ءسوز... بۇدان وزگە شىعارمالار 5, 7, 10, 15, 20 مىڭ دانامەن تاسقا باسىلادى.
- ءالىمجان اعا، قىتاي قازاقتارىنىڭ كوركەم شىعارماعا، جالپى، كىتاپقا دەگەن سۇرانىستارى قالاي؟
- قازاق تىلىندە شىعاتىن كىتابىمىز ءبىرشاما جاقسى تارالادى. بىراق سونداعى قازاقتاردىڭ ءبارى بىردەي كىتاپ وقيدى دەۋدەن اۋلاقپىن. كەيدە عىلىمي-زەرتتەۋ باسپا ونىمدەرىن وقيتىن وقىرماندار كوپ ەمەس بولۋى مۇمكىن. مۇنداي كىتاپتار مالشى، ديقاندار ءۇشىن نە كەرەك؟! ساتىپ المايدى عوي؟! عىلىمي-زەرتتەۋ كىتاپتارىنا قىزىعاتىن ادام قانشا باعا قويساڭ دا قارامايدى، ساتىپ الادى. سوڭعى جىلدارى اۋىل شارۋاشىلىعىنا، ديقاندارعا ارناپ كىتاپتار شىعارا باستادىق. بالالارعا ارنالعان سۋرەتتى كىتاپتار جارىق كورىپ ءجۇر.
- الداعى ماقسات-جوسپارلارىڭىز جايىندا ايتا كەتسەڭىز...
- قىتاي ەلىندەگى قازاق جاستارىنىڭ شىعارمالارىن اۋدارىپ جارىققا شىعاردىق. بالالارعا ارنالعان اڭگىمەلەر، اڭىز-ەرتەگىلەر، جۇمباق-جاڭىلتپاشتار شىعارىپ جاتىرمىز. ويتكەنى، كەيىنگى ۇرپاققا وسىنداي دۇنيەلەر كەرەك-اق. بولاشاقتا قارت قالامگەرلەردىڭ شىعارمالارىن تاسقا باسۋ جوسپاردا بار. ماڭگىلىك تاقىرىپ - بالالار مەن جاستارعا ارنالعان شىعارمالارى عوي. مىنە، وسىنى كەيىنگى ۇرپاققا تانىستىرۋدى ماقسات ەتىپ كەلەمىز.
- ايتپاقشى، بۇعان دەيىن دە قازاقستاندا بولعان شىعارسىزدار؟
- ءۇشىنشى رەت كەلىپ وتىرمىز. العاش ون ەكى ادامنان قۇرالعان دەلەگاتسيا قۇرامىندا الماتىدا 2001 جىلى وتكەن حالىقارالىق كىتاپ كورمەسىنە قاتىسقانبىز. ەكىنشى رەت 2004 جىلى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ باسشىسى ساۋىتبەك ابدراحمانوۆتىڭ شاقىرۋىمەن كەلدىم. لەۆ گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە بولدىق. ول كەزدە استانادا قاقاعان قىس بولاتىن. قالانى دۇرىستاپ ارالاي المادىق. ودان بەرى دە بىرنەشە جىل ءوتتى. ەلوردا ەرەكشە قۇلپىرىپ كەتىپتى. اسەم جەرلەرىن كورىپ، كوزىمىز تويماي جاتىر. ماعان استانانىڭ اۋاسى، تابيعاتى ايرىقشا ۇنادى! حالقىنىڭ دا پەيىلى كەڭ سياقتى كورىندى. ايتارى جوق، ادەمى، تازا شاھار!
- قازاق قالامگەرى قاجىعۇمار شابدانۇلىنىڭ اتىشۋلى «قىلمىس» رومانى سىزدەردەن جارىق كورمەدى مە؟
- جوق! باسىلعان جوق...
- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

اڭگىمەلەسكەن  عانيبەت عالىمبەكۇلى

http://nurastana.kz/?p=2160