اۋەزوۆ - ءبىرىن-ءبىرى جان-جاقتى تولىقتىرىپ تۇراتىن تۇلعالار، ۇلتتىق اقىل-وي، ساناداعى قايتالانباس ەرەكشە قۇبىلىس.

ءبىرىنشىسى اقىندىق ونەردىڭ عالامات قۇدىرەتىن تانىتسا، ەكىنشىسى ادەبي-فيلوسوفيالىق ويدىڭ بيىك شىڭى بولاتىن، ءۇشىنشىسى كوركەم ءسوزدىڭ حاس شەبەرى ەدى.

ۇشەۋى دە سەمەي جەرىندەگى شىڭعىستاۋدىڭ تۋمالارى.

ەندەشە، ولاردىڭ اقتوبە جەرىنە قانداي تۋىستىعى بار دەگەن وي تۋىنداۋى زاڭدى. بۇل جەردە، ماسەلە، ابايدىڭ ءۇشىنشى اتاسى، شاكارىمنىڭ ءتورتىنشى اتاسى ىرعىزبايعا، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ جيىرما ەكىنشى اتاسى باقشايىشقا (باقسايىس) كەلىپ تىرەلەدى.

وسى رەتتە الدىمەن، ىرعىزباي جايىنا توقتالار بولساق، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ەرتەرەكتەگى جازىلعان «ابايدىڭ تۋىسى مەن ءومىرى» اتتى  ماقالاسىنا يەك ارتامىز. بۇل ماقالا كەزىندە مۇحتار اۋەزوۆكە «ەسكىشىل»، «رۋشىل»، «ۇلتشىل» دەپ جالا جابىلىپ، قۋدالانىپ تۇرمەگە قامالعاننان كەيىن، جىلى جابىلىپ، قولدانىستان تىس قالعان بولاتىن.

ودان كەيىن مۇحتار اۋەزوۆ ابايدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى جايىندا باسقا ءۇش نۇسقاداعى ماقالالارىن جازدى. «اباي قۇنانباەۆ» اتتى مونوگرافيالىق زەرتتەۋ ەڭبەگى جارىققا شىقتى. بۇلاردىڭ بارىندە ونىڭ تۇڭعىش ماقالاسىنداعى ابايدىڭ اتا-تەگى تۋرالى دەرەكتەر ءتۇسىپ قالدى. دەگەنمەن جازۋشىلىق شىعارماشىلىعىندا ول بۇل ماسەلەگە استارلاپ بولسا دا بارا ءبىلدى.

اۋەزوۆ - ءبىرىن-ءبىرى جان-جاقتى تولىقتىرىپ تۇراتىن تۇلعالار، ۇلتتىق اقىل-وي، ساناداعى قايتالانباس ەرەكشە قۇبىلىس.

ءبىرىنشىسى اقىندىق ونەردىڭ عالامات قۇدىرەتىن تانىتسا، ەكىنشىسى ادەبي-فيلوسوفيالىق ويدىڭ بيىك شىڭى بولاتىن، ءۇشىنشىسى كوركەم ءسوزدىڭ حاس شەبەرى ەدى.

ۇشەۋى دە سەمەي جەرىندەگى شىڭعىستاۋدىڭ تۋمالارى.

ەندەشە، ولاردىڭ اقتوبە جەرىنە قانداي تۋىستىعى بار دەگەن وي تۋىنداۋى زاڭدى. بۇل جەردە، ماسەلە، ابايدىڭ ءۇشىنشى اتاسى، شاكارىمنىڭ ءتورتىنشى اتاسى ىرعىزبايعا، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ جيىرما ەكىنشى اتاسى باقشايىشقا (باقسايىس) كەلىپ تىرەلەدى.

وسى رەتتە الدىمەن، ىرعىزباي جايىنا توقتالار بولساق، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ەرتەرەكتەگى جازىلعان «ابايدىڭ تۋىسى مەن ءومىرى» اتتى  ماقالاسىنا يەك ارتامىز. بۇل ماقالا كەزىندە مۇحتار اۋەزوۆكە «ەسكىشىل»، «رۋشىل»، «ۇلتشىل» دەپ جالا جابىلىپ، قۋدالانىپ تۇرمەگە قامالعاننان كەيىن، جىلى جابىلىپ، قولدانىستان تىس قالعان بولاتىن.

ودان كەيىن مۇحتار اۋەزوۆ ابايدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى جايىندا باسقا ءۇش نۇسقاداعى ماقالالارىن جازدى. «اباي قۇنانباەۆ» اتتى مونوگرافيالىق زەرتتەۋ ەڭبەگى جارىققا شىقتى. بۇلاردىڭ بارىندە ونىڭ تۇڭعىش ماقالاسىنداعى ابايدىڭ اتا-تەگى تۋرالى دەرەكتەر ءتۇسىپ قالدى. دەگەنمەن جازۋشىلىق شىعارماشىلىعىندا ول بۇل ماسەلەگە استارلاپ بولسا دا بارا ءبىلدى.

بۇگىنگى كۇنى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ جاڭادان شىعىپ جاتقان شىعارمالارىنىڭ ەلۋ  تومدىق تولىق جيناعىنىڭ سەگىزىنشى تومىنداعى جوعارىدا اتالعان «ابايدىڭ تۋىسى مەن ءومىرى» تۋرالى ماقالاسىنا ارنايى توقتالار بولساق، وندا «ابايدىڭ ءۇشىنشى اتاسى - ىرعىزباي ايدوسۇلى (1744-1785). توبىقتىلار قالماق-قازاق سوعىسىندا قونىس اۋدارىپ ءبىراز جىل ىرعىز وزەنى بويىن جايلاعان. ىرعىزباي سول وزەننىڭ جاعاسىندا تۋعاندىقتان اتىن ىرعىزباي دەپ قويعان» - دەگەن تاريحي دەرەككە كۋا بولامىز. شاكارىم دە «تۇرىك، قىرعىز، قازاق ءھام حاندار شەجىرەسى» كىتابىندا ىرعىزباي ءوزىنىڭ ءتورتىنشى اتاسى ەكەنىن جازادى.

سونىمەن ابايدىڭ ءۇشىنشى اتاسى، شاكارىمنىڭ ءتورتىنشى اتاسى، اقتوبە جەرىنىڭ تۋماسى -  ىرعىزباي كىم، قانداي ادام بولعان؟ - دەگەن  سۇراققا جاۋاپ بەرىپ كورەيىك.

ابايدىڭ «شىنجىر بالاق شۇبار ءتوس» بالۋان اتانعان ءۇشىنشى اتاسى ىرعىزباي  تۋرالى ونىڭ تۇڭعىش شىعارمالار جيناعىن (1909 جىل) باستىرىپ، ەڭ العاشقى ءومىربايانىن جازعان، اقىننىڭ نەمەرە ءىنىسى كاكىتاي ىسقاقۇلى مىناداي مالىمەتتى بەرەدى: «ابايدىڭ ۇلكەن اتاسى ىرعىزباي 1750 جىل شاماسىندا ىرعىز دەگەن وزەننىڭ بويىندا تۋعان ەكەن. حالقىنىڭ قولباسشى باتىرى ءھام ءبيى ەكەن».

بۇل جونىندە م.اۋەزوۆ كاكىتاي ىسقاقۇلىنىڭ وسى دەرەگىنە سۇيەنە كەلىپ، جوعارىدا اتالعان ماقالاسىندا «ابايدىڭ ءۇشىنشى اتاسى وسى ىرعىزباي» دەپ اشىق جازادى. «بۇل كىسى 1750 جىلداردا اقتابان شۇبىرىندىدان كەيىن ارقاعا اۋعان جولدا ىرعىز وزەنىنىڭ جاعاسىندا تۋعاندىقتان سونىڭ اتىمەن اتالىپتى» -  دەيدى. (مۇحتار اۋەزوۆ شىعارمالارىنىڭ 50 تومدىق تولىق جيناعى 8-توم، 46 ب.). بىراق ىرعىزبايدىڭ شاكارىمگە قاتىسىن اۋەزوۆ جازا المادى. سەبەبى ول كەزدە شاكارىمنىڭ ءوزى دە، شىعارمالارى دا جابىق جاتتى.

ىرعىزبايدىڭ كىم ەكەندىگىن ونىڭ اناسى ايپارانىڭ ءتورت ۇلىنا بەرگەن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ مالىمدەمەسىندەگى مىنا ءبىر ءتورت جول ولەڭنەن دە كورۋگە بولادى:

شىنجىر بالاق، شۇبار ءتوس ىرعىزبايىم،

توقپاق جالدى، تورى بەل كوتىباعىم.

ءارى دە كەتپەس، بەرى دە كەتپەس توپايىم،

ءسىرا دا، وڭباس تورعايىم.

مۇندا ىرعىزبايدىڭ وزگە تۋىستارىنان ەرەكشە وزىق تۇرعانىن كورەمىز. شاكارىم ءوزىنىڭ «شەجىرە» كىتابىندا: «ىرعىزباي - ءبىزدىڭ ءتورتىنشى اتامىز، ءھام ابىلاي حانمەن جولداس بولعان» دەپ جازادى. بۇعان قاراعاندا، ىرعىزباي ءوز تۇسىنداعى قازاقتىڭ باسىنان وتكەن ءىرى وقيعالارعا ارالاسقان، قالىڭ جۇرتقا تانىمال قابىرعالى بي بولعان.

ەل ەستەلىگىندە ىرعىزدىڭ تۋماسى ىرعىزباي اقتابان شۇبىرىندىدا اۋعان رۋىن وسى جاقتان شىڭعىستاۋعا باستاپ الىپ بارعان باتىر ادام بولعان.

ىرعىزباي تۋرالى سوڭعى ءبىر كەلتىرەر دەرەك: جازۋشى م.اۋەزوۆتىڭ ەلۋ تومدىق تولىق شىعارمالارى جيناعىنىڭ جيىرما ءتورتىنشى تومىندا ول تۋرالى بىلاي باياندالادى: «كوپ جاستار ىرعىزباي دەگەن رۋ اتىن بىلگەنى بولماسا، ءدال وسى جۇرت ىرعىزبايدىڭ ءوزى نەمەن داڭقتى بولعانىن بىلمەيتىن. ال مىناۋ بىلگىر، ايتقىش كەلىن وسپاندى ماقتاۋ ءۇشىن ونىڭ بالۋاندىق باتىرلىعىن ايتادى. سونى ارعى تەكتەن كەلە جاتقان اتا قاسيەتى ەتىپ كوتەرە سويلەيدى. وسىندايدا ىرعىزبايدىڭ جاس كەزىندە «تۇيە بالۋان» بولعانىن جىر ەتەدى. قازاق پەن قوقان بولىپ كەزدەسكەن تاشكەنتتە ءبىر باس بالۋانعا ءتۇسىپ، قوقاننىڭ قوڭىراۋلى بالۋانىن جىعىپ، بەسىك جامبى العانىن» ايتادى.

وسى دەرەكتەر اباي مەن شاكارىمنىڭ ارعى اتالارىنىڭ اقتوبە جەرىنە قاتىستىلىعى جونىندەگى تاقىرىپتى اشىق، ايقىن تۇردە العا تارتادى. بۇل - تاريحشىلار مەن ادەبيەتشىلەردىڭ ءار ۋاقىتتا نازارىندا بولاتىن وزەكتى ماسەلە.

ەندى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ جيىرما ەكىنشى اتاسى باقشايىشقا (باقسايىس اۋليەگە) كەلەر بولساق، جازۋشى 1928 جىلى سماعۇل سادۋاقاسوۆقا بەرگەن «ءوز جايىمنان ماعلۇمات» دەگەن دەرەگىندە: «مەن 1897 جىلى قىركۇيەكتىڭ 15-دە تۋىپپىن. تۋعان جەرىم سەمەي ۋەزىنە قاراعان شىڭعىس بولىسى. مەنىڭ اتالارىم قوجا. قوجا -قازاققا ەجەلدەن ءسىڭىستى اتاۋ. قوجا دەپ مۇحامەد پايعامباردىڭ سۇيىكتى قىزى فاتيما (قازاق فولكلورىندا ءبيبى فاتيما) مەن ونىڭ كۇيەۋ بالاسى، ءارى نەمەرە ءىنىسى حازىرەتى اليدەن وربىگەن ۇرپاقتى ايتامىز» - دەپ مالىمدەمە بەرەدى. جوعارىدا اتالعان حازىرەتى ءالي ونىڭ قىرىق بەسىنشى اتاسى.

ءارى قاراي، تاعى دا اۋەزوۆ ەستەلىگىنە زەر سالساق: «ۇلكەن اكەمنىڭ ۇيىندە ساقتالعان قوجالار شەجىرەسىن بالا كەزدە ءبىر كورگەنىمدە ءبىزدىڭ قوجالاردىڭ ارعى اتاسى باقسايىس دەيدى» - دەپ جازادى. جۋىقتا جارىق كورگەن سەيىتومار ساتتاروۆتىڭ «مۇحتار اۋەزوۆتىڭ اتا-تەگى» كىتابى بويىنشا تارقاتىپ ايتساق، ول بىلايشا: مۇحتار - ومارحان، اۋەزحان، بەردىقوجا، ابيبي-قوجا، ابد ال-حايم شايح (ابلاحاي شايح) اللابەردى شايح، كۋلي شايح، ابد-ي مۋمين، راززاق قوجا، يبراحيم، ابد-ي جاميل، ابد-ي راحيم قوجا، ارىستان قوجا، مۇسا قوجا، قاسىم قوجا، يسمايل شايح، قوجا مۇحاممەد، ناسر اد-دين شايح، كامال اد-دين شايح - باقشايىش (باقسايىس). ارى قاراي: جامال اد-دين شايح، الا اد-دين شايح، مۋحي-د-دين شايح، ابد ال الي، قوجا مۇحامەد دانىشپان، سادر شايح، يبراھيم اتا، يفتيحار شايح، ماحمۋد شايح، ۋسمان شايح، حۋساين شايح، ومار شايح، مۋمين شايح، حارۋم شايح، يسقاق باب، ابد ار-راحمان، ابد ۋل - جاببار، ابد ۋل - سۋزاتتاح، مۋحامەد حانافيا، حازىرەتى ءالي.

«مۇحتار اۋەزوۆتىڭ اتا-تەگى» كىتابىندا سونداي-اق: ىرعىز   وزەنىنىڭ  ءبىر   سالاسى باقشايىش وزەنى دەپ اتالاتىنىن، وزەننىڭ بويىندا ءبىر ءازىز ادامنىڭ مولاسى بولعانىن، تامنىڭ كىرپىشتەرى مەن تاستارىن كەڭەستىك اپەرباقان زاماندا تالاپ العانىن، مولانىڭ وسى كۇنى دە جۇرت كەلەتىن قاسيەتتى جاي ەكەنىن جازادى. بۇل جايت «باقشايىش بابا حان ورداسىمەن بىرگە كوشىپ جۇرگەن، ىرعىز بويىندا جايلاۋى بولعان» دەگەن دەرەككە جەتەلەيدى. ودان ارى قاراي اۆتور جەرلەسىمىز   رىسجان   ءىلياسوۆانىڭ   «دالا   تۇنعان   شەجىرە»   كىتابىنداعى باقسايىس بابا تۋرالى دەرەكتەرگە كوبىرەك يەك ارتادى. وندا باقسايىس اۋليە تۋرالى مىناداي مالىمەت بار ەكەن:

«ەرتەدە ءۇش وزەننىڭ سۋى تاسىعاندا ورتادا قالاتىن توبە ارالتوبە اتانىپتى. ءبىر كەزدەرى «قىزىل جۇلدىز» سوۆحوزى اتانعانىمەن، كەيىن وزەننىڭ اتاۋىن قايتا يەمدەندى. وسى جەردە باقسايىس اۋليەنىڭ قورىمى جانە وسى اتتاس وزەن بار. ول ىرعىزعا كەلىپ قۇيادى. باقسايىس اۋليە ءدىني عۇلاما، وقىمىستى كىسى بولىپتى. دۇنيە سالعاندا وسى جەرگە جەرلەۋدى تاپسىرىپتى» - دەلىنگەن. (ر.ءىلياسوۆا «دالا تۇنعان شەجىرە». الماتى، «زەردە»، 2007. 50-54 ب.ب.).

ودان ءارى باقسايىس دەشتى قىپشاق حالقىنا يسلام ءدىنىن تاراتۋشىلاردىڭ كورنەكتى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى بولعاندىعى، ەل ىشىندە باقسايىس اۋليە تۋرالى كوپتەگەن اڭىز-اڭگىمەلەر ساقتالعاندىعى تۋرالى قۇندى دەرەكتەر بەرىلگەن.

كەشەگى كەڭەس كەزەڭىندە اباي مەن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ اتا-تەگى ماسەلەسى «ءتيىپ-قاشتى» عانا ءسوز بولىپ كەلدى. شاكارىمگە كەلسەك، ونىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى مۇلدە جابىق جاتتى. تاۋەلسىزدىككە قول جەتكەن جىلدار ىشىندە عانا اباي، شاكارىم، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىقتارىن تۇتاستاي جاڭا كوزقاراسپەن قاراپ، قايتا تانۋعا مول مۇمكىنشىلىكتەر تۋدى.

ۇلى دانالاردىڭ تۋعان جەرى سەمەيدىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىندا ولاردىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن ستۋدەنتتەر مەن ماگيسترانتتارعا جاڭا كوزقاراسپەن قايتا تانىتىپ وقىتۋدا، عىلىمي زەرتتەۋ باعىتىندا كوپتەگەن جۇمىستار اتقارىلىپ جاتقانى بىزگە ءمالىم. ونداي ۇلكەن اۋماقتا بولماعانمەن ۇلى عۇلامالاردىڭ اتا-بابالارىنىڭ ءبىرىنىڭ كىندىك قانى تامىپ، ءبىرى ماڭگىلىككە تىنىس تاپقان كيەلى مەكەن اقتوبە جەرىندە دە ىزگى ىستەر اتقارىلىپ جاتقانى كوڭىلگە قۋانىش ۇيالاتادى.

بۇل رەتتە ءبىزدىڭ قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ اتىنداعى اقتوبە مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە كوپ جىلدان بەرى ابايتانۋ زەرتحاناسى جۇمىس جاسايدى. اباي مەن شاكارىمنىڭ جانە مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىقتارىنىڭ اقتاڭداق بەتتەرى تاقىرىبىندا جىل سايىن ديپلومدىق جۇمىستار جازىلىپ، ماگيسترلىك ديسسەرتاتسيالار قورعالىپ جاتىر. «قازاق فيلولوگياسى»، «قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى» ماماندىقتارى بويىنشا «اۋەزوۆ جونە فولكلور»، «ابايتانۋدىڭ، شاكارىمتانۋدىڭ جانە اۋەزوۆتانۋدىڭ بەيمالىم بەتتەرى» تاقىرىپتارىندا ارناۋلى پاندەر وقىتىلادى.

الداعى وقۋ جىلىندا اتالعان ماماندىقتارعا ارنالىپ «اباي، شاكارىم، اۋەزوۆ دارىستەرى» اتتى جاڭا ءپان ەنگىزىلمەك. ونىڭ وقۋلىعى جازىلىپ، باعدارلاماسى جاسالىپ، باسپاعا ۇسىنىلدى. اباي، شاكارىم، اۋەزوۆ تاعىلىمى اياسىندا بولاشاقتا دا وسىنداي ىزگى ىستەر اتقارىلا بەرمەك.

ادەبيەت مولداحانوۆ,

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،

پروفەسسور.

http://www.aktobegazeti.kz/?p=13051