دۋلات امانجول. قازاققا رەپ قاجەت پە؟
جەتپىسىنشى جىلدارى نيۋ-يورك كوشەلەرىندە پايدا بولعان رەپ (اعىلشىن تىلىنەن rap - تارسىل، ءدۇرسىل، سوققى) تۇتاس حيپ-حوپ مادەنيەتىن قالىپتاستىرىپ قانا قويماي، دۇنيەجۇزىلىك دەڭگەيگە دەيىن كوتەرىلدى. كەيىن رەپتىڭ ماڭدايى جارقىراپ، دارەجەسى وسكەنى سونشالىق, قانشاما جاستاردى ارتىنان ەرتتى، تىڭداۋشىلار تاراپىنان ۇلكەن قولداۋعا يە بولدى. كەزىندە فرانتسيا پرەزيدەنتى نيكوليا ساركوزيدىڭ «مەن فرانتسيا جاستارىنىڭ پروبلەمالارىن رەپ ارقىلى دەر كەزىندە ءبىلىپ وتىرامىن» دەگەندە جاعامىزدى ۇستاعان ەدىك. ال 2009 جىلدىڭ سوڭىندا رف پرەمەر-ءمينيسترى ۆلاديمير پۋتين حيپ-حوپەرلەردىڭ باعدارلاماسىنا قاتىسىپ، «بۇگىنگى رەپتى - بەيرەسمي جاستار قوزعالىسى دەپ باعالايمىن. رەسەيدەگى رەپتى جاستار حالىقارالىق دەڭگەيگە دەيىن كوتەرسە ەكەن. ويتكەنى رەسەي دەگەندە الەم ءالى دە اراق، ۋىلدىرىق جانە اعاش قۋىرشاقتى (ماترەشكا) عانا ەسكە الادى...» دەپ ايدى اسپانعا ءبىر-اق شىعاردى. الايدا، ءبىزدى فرانتسيانىڭ دا، رەسەيدىڭ دە رەپى (حيپ-حوپى) مۇلدە قىزىقتىرمايدى. قىزىعى، قازاق رەپىنىڭ دەڭگەيى ءھام بولاشاعى قانداي؟ بۇگىنگى تاڭدا وتاندىق رەپەرلەر نەنى ناسيحاتتاپ ءجۇر؟ جانە اتالمىش مۋزىكالىق باعىت قازاق جاستارىنا قانشالىقتى قاجەت؟
جەتپىسىنشى جىلدارى نيۋ-يورك كوشەلەرىندە پايدا بولعان رەپ (اعىلشىن تىلىنەن rap - تارسىل، ءدۇرسىل، سوققى) تۇتاس حيپ-حوپ مادەنيەتىن قالىپتاستىرىپ قانا قويماي، دۇنيەجۇزىلىك دەڭگەيگە دەيىن كوتەرىلدى. كەيىن رەپتىڭ ماڭدايى جارقىراپ، دارەجەسى وسكەنى سونشالىق, قانشاما جاستاردى ارتىنان ەرتتى، تىڭداۋشىلار تاراپىنان ۇلكەن قولداۋعا يە بولدى. كەزىندە فرانتسيا پرەزيدەنتى نيكوليا ساركوزيدىڭ «مەن فرانتسيا جاستارىنىڭ پروبلەمالارىن رەپ ارقىلى دەر كەزىندە ءبىلىپ وتىرامىن» دەگەندە جاعامىزدى ۇستاعان ەدىك. ال 2009 جىلدىڭ سوڭىندا رف پرەمەر-ءمينيسترى ۆلاديمير پۋتين حيپ-حوپەرلەردىڭ باعدارلاماسىنا قاتىسىپ، «بۇگىنگى رەپتى - بەيرەسمي جاستار قوزعالىسى دەپ باعالايمىن. رەسەيدەگى رەپتى جاستار حالىقارالىق دەڭگەيگە دەيىن كوتەرسە ەكەن. ويتكەنى رەسەي دەگەندە الەم ءالى دە اراق، ۋىلدىرىق جانە اعاش قۋىرشاقتى (ماترەشكا) عانا ەسكە الادى...» دەپ ايدى اسپانعا ءبىر-اق شىعاردى. الايدا، ءبىزدى فرانتسيانىڭ دا، رەسەيدىڭ دە رەپى (حيپ-حوپى) مۇلدە قىزىقتىرمايدى. قىزىعى، قازاق رەپىنىڭ دەڭگەيى ءھام بولاشاعى قانداي؟ بۇگىنگى تاڭدا وتاندىق رەپەرلەر نەنى ناسيحاتتاپ ءجۇر؟ جانە اتالمىش مۋزىكالىق باعىت قازاق جاستارىنا قانشالىقتى قاجەت؟
جاڭا مىڭجىلدىقتا جاستارمەن قاۋىشقان قازاقشا رەپ قايدان شىققانىن جانە ونىڭ العاشقى ورىنداۋشىلارى كىمدەر بولعانى جايلى كەسىپ ايتۋ قيىن. سوندىقتان العاشىندا قازاق ءتىلدى رەپ - عاسىرلار قويناۋىنان تامىرى ۇزىلمەگەن تەكتى ونەرىمىز بەن مادەنيەتىمىزدىڭ «جاۋى» بولىپ ەسەپتەلدى. ال بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى بۇنداي باعىتتى بالسىنبەي، بارىنشا ىسىرىپ تاستاۋعا تىرىستى. ويتكەنى 2000 جىلدار باسىنداعى ساندىراق رەپتى تىڭداۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. ۋاقىت وتە قازاق رەپىنىڭ كوكجيەگى كەڭەيىپ، كوسەگەسى كوگەرگەندەي بولدى. ياعني، مس-لەر (جۇرگىزۋشىلەر، ورىنداۋشىلار), رەپەرلەر، حيپ-حوپ جاناشىرلارى، البومدار، لەيبل، رەپ-پورتالدار، فورۋمدار جانە باتلدار (پىكىر تالاس) پايدا بولدى. اتاپ ايتساق، بۇنىڭ بارلىعى تازا قازاق تىلىندە جۇزەگە استى. دەمەك، قازاق جاستارىنىڭ قىزىعۋشىلىعى ءبىرشاما ارتتى. ولار رەپتەن وزدەرىنىڭ اياق الىسىن ءبىلىپ، جۇرەك قاعىسىن سەزگىسى كەلدى.
انىعىندا، قازاقشا رەپ ەسكى سارىننان ارىلدى. بۋلىققان وي باتىل ايتىلا باستادى. سالماقتى ءارى ءماندى جولدار، سۇيەكتى ۇسىنىستار ەستىلدى. سوندا دا، قازاق ءتىلدى حيپ-حوپەرلەر وسكەلەڭ ۇرپاققا اسەر ەتىپ جاتتى ما؟ ولار نەگە ۇندەدى؟ مىسال ءۇشىن، تارلان رەپەرىن تىڭداپ كورەيىك:
«شىعىس، سولتۇستىك،
باتىس، وڭتۇستىك -
قايتەمىز ءبولىنىپ،
تاستا قانە كومپاستى!
باعىمىزعا بىلەسىڭ،
قانشا اۋىر جول ءتۇستى،
قاندى جەلتوقسان سوناۋ
ۇمىتپاسپىز سول قىستى!»
نەمەسە:
«باتىسقا بىلەم كوز تىگىلدى،
وزگەرتىپسىڭ سارىنىڭدى
وزگە ەلگە ەلىكتەپ،
جوعالتپاقسىڭ تامىرىڭدى!
مەيلىن ماعان قاي جەردەن
بولاسىن قازاق كارتاسىندا،
ەگەر جولىمىز توعىسسا
قازاق ءتىلىنىڭ ارقاسىندا!
الدە ارتقا تارتاسىڭ با،
ءوزىڭدى جانە وزگەنى؟!
سەنى قايدام، باۋىرىم،
بىراق مەن الىستى كوزدەدىم!»
ياعني، وتاندىق حيپ-حوپەرلەر (رەپەرلەر) وسىلايشا ءتىل مەن ءدىلدى دامىتۋعا قۇلشىنىس تانىتتى. جاستاردىڭ نامىسىن قايراپ، بابالار رۋحىن جوعالتپاۋعا ۇندەدى. قازاق جاستارى بولىپ جۇدىرىقتاي جۇمىلۋعا شاقىردى. ءسوزىمىز جالاڭ بولماس ءۇشىن مىنا جولدارعا دا ءۇڭىلىپ كورەيىك:
«قازاق ءتىلىم - تىرلىگىمنىڭ تىنىسى، ابىلايدىڭ قىلىشى... ەل بولۋعا ءتىل كەرەك، ال ءتىلىمنىڭ بولاشاعى، جوعارىعا جول اشادى. وسىنى ءتۇسىنىپ الماي، باز بىرەۋلەر بال اشادى» (ورىندايتىن: B.F.D.), «الاشتىڭ ازات ۇلدارى تىزەنى بۇكپەيدى، ءتانىمىز ولسە دە رۋحىمىز ولمەيدى!» (ورىند.: ە.قۇدايبەرگەن), «...حالىق بولساق، ءبىزدىڭ ەلدىگىمىز قايدا، قازاق بولساق، ءبىزدىڭ قازاقتىعىمىز قايدا؟ رۋ-رۋعا ءبولىنىپ، قىرىلىسىپ، باقتالاسىپ، ءبورىنىڭ ۇرپاعى شيبورىشە قىڭسىلاسىپ» (ورىند.: شىڭعىس الكەەۆ), «بۇل رەپىم ارنالادى اتا-بابام زامانىنا، قۇرمەتپەن باس يەمىز، تىزە بۇگىپ الدارىڭدا! قايران بابام اڭساعان ەلىم مەنىڭ كوركەيۋدە، قايران بابام جەتپەدى تاۋەلسىز وسى كۇنگە. جەتپەسە ۇرپاقتارى كورىپ جاتىر ناتيجەسىن، نە بولسىن ۇمىتپايمىز ناعىز قازاق ەرەجەسىن» (ورىند.: شوقان), «الدارىڭدا حيپ-حوپتىڭ ىزگى جاۋىنگەرى، الاشوردام دەپ سوققان جۇرەكتەرى» (ورىند.: Limit-Hanat), «قازاقتىڭ جەرىن تاپتامايدى قازاق جاۋلارى، ساتىلمايتىن قازىنا - قازاقتىڭ جىرلارى. كوپ ءسوز ايتىلار، كوپ ءسوز جازىلار، بىراق قازاق جەرلەرى - ساتىلمايتىن قازىنا» (ورىند.:Lil'Sat), «تاريحىم تاسقا باسىدعاندا، سىر كىتابى اشىلعاندا، تەرەڭنەن تانى تاريحىڭدى!» (ورىند.: جاقاۋ). ءتىپتى، 2008 جىلى «ASH قaZaق Pro» تۇڭعىش لەيبلى (رەپەرلەردىڭ بىرلەستىگى دەسەك بولادى) دۇنيەگە كەلگەندە دە، «الاشتىڭ ۇل مەن قىزدارى! ءبىزدىڭ ۇستانىمىمىز: «بابا ءتىلىن ءساندى تىلگە اينالدىرايىق!» » دەپ جارياعا جار سالدى.
سونىمەن قوسا، وتاندىق رەپتە تىڭنان تۇرەن سالعان ەربولات قۇدايبەرگەننىڭ ەسىمى بۇگىندە كوپتىڭ اۋزىندا. ۇلتتىق بوياۋى قانىق اندەرىمەن ەركشەلەنگەن ەربولات ەتنو-رەپ ءستيلىن دامىتىپ كەلەدى. العاشىندا «مەن - قازاقپىن» انىمەن تانىلعان ءانشى كەيىن حاكىم ابايدىڭ قارا سوزدەرىن، ماحامبەت پەن مۇقاعاليدىڭ وتتى جىرلارىن «جاڭعىرتىپ»، ۇلتتىق ناقىشتا ءھام جاستارعا ءتان ىرعاقتى داۋىسپەن ورىنداپ ءجۇر. ەربولات بۇرىنعىداي «قىزىلوردا جىگىتتەرى قىران بولسا، ورالىمنىڭ جىگىتتەرى تۇراق ەكەن...» دەپ ەمەس، «قازاعىمدى دامىتايىق ودان ءارى، تاۋەلسىز ەل تارلاندارى، ۇلاندارى» دەپ كوسىلگەنى تىڭداۋشىلارعا ەرەكشە ۇنادى. ونىڭ «ءبىزدىڭ جىگىتتەر» ءانىنىڭ جاڭا نۇسقاسىن تىڭداپ كورىڭىز:
«قازاعىمنىڭ بايتاق ەلى ارمان مەكەن،
قازاعىمنىڭ جومارت ەلى دارحان ەكەن.
ەل باسقارعان ەلباسىمىز جايساڭ بولسا،
وعان ەرگەن حالقىمىز دا قايسار ەكەن!
قازاناسى كەنگە تولى جەرىم باردا،
قازاناسى انگە تولى ەلىم باردا
ءبىلىم، ءدىلىم، ار، يمانىم، ءتىلىم باردا،
جەر قاراتار حالقىمىزدى ءجونىڭ بار ما؟!»
البەتتە، رەپتى اسپانداي بيىك، تەڭىزدەي تەرەڭ دەۋدەن اۋلاقپىز. ال بارلىق وتاندىق حيپ-حوپەرلەر ولەڭ ولشەمىنە دەن قويىپ، بۋىنعا، بۋناققا، ۇيقاسقا (ت.ت.) ەرەكشە ءمان بەرىپ ءجۇر دەپ ايتۋعا اۋىز بارمايدى. مۇمكىن، مۋزىكاداعى رەپ سياقتى ەركىن باعىتقا بۇنداي تالاپتار قويىلمايتىن دا شىعار. سونىمەن، شەكتەن شىعىپ جۇرگەن رەپەرلەردىڭ بارىن دا ايتۋىمىز كەرەك. جانە «سۇيەم، كۇيەم» دەيتىندەر تاعى بار. دەسەك تە، ۇلتىم دەپ ۇرانداپ، ءتىلىم دەپ تەپسىنگەن رەپەرلەر باسىم سياقتى. قازاق حيپ-حوپەرلەرى امەريكاندىق رەپتىڭ ء(تىلدى مەڭگەرگەندىكتەن ايتىپ وتىرمىن) ۇلگىسىمەن ەمەس، بەكزات بولمىسىمىزعا ساي دومبىرا، قوبىز ۇنىمەن ۇندەستىرىپ ورىنداپ جۇرگەندەرى دە قۇپتارلىق ەكەن. سولاي بولا تۇرا، وتاندىق تەلەارنالار مەن راديولار قازاق حيپ-حوپەرلەرىنە قولداۋ كورسەتە الماي جۇرگەندەرى وكىنىشتى.
قازاقشا رەپتىڭ ىقپالى بولا تۇرا، جاستاردىڭ قوعامدىق مىنبەرىنە تولىققاندى اينالدى دەپ ايتا المايمىز. ءوز ترەكتەرىندە جاستاردىڭ ىرگەلى ماسەلەلەرىن ىركىلمەي كوتەرگەن رەپەرلەر نەكەن-ساياق. وتاندىق حيپ-حوپتىڭ كەمشىلىگى دە وسىندا. سوندا دا، ولاردىڭ ارمان-تىلەگىن، ءۇمىتى مەن ۇرەيىن جەتكىزگىسى كەپ تۇراتىن ورىنداۋشىلار بار. بايقاۋىمىزشا، كەيبىر رەپەرلەر جاستاردىڭ الەۋمەتتىك پروبلەمالارىنا، اۋىل احۋالىنا، جەمقورلىققا، سۋيتسيدكە، قىز تاربيەسىنە بايلانىستى ورامدى ويلارىن جەتكىزىپ تە ءجۇر.
ارينە، جاڭالىققا جانى قۇشتار قازاق جىگىتتەرى - بەلسەندىلىكتەرى ارقاسىندا بۇل باعىتقا ۇلتتىق رەڭك بەرە العانىن مويىنداۋىمىز كەرەك. جالپى العاندا، الەمدە پايدا بولعان ءار نارسەنىڭ (جاڭالىقتىڭ) ءتيىمدى جاقتارىن وزىمىزگە الىپ، مۇرات-مۇددەمىزگە، ۇلتتىق تابيعاتىمىزعا، مىنەزىمىزگە ساي ۇشتاستىرا الساق يگى. الايدا، سول تىيىم سالا بەرگەننەن ۇپايىمىز تۇگەندەلمەي جاتقان سىڭايلى. ولاي بولسا، قازاق بالاسى Apple, Facebook سياقتى دۇنيەلەردى قالاي ويلاپ تابادى؟
ورايى كەلگەندە، قازاق ءتىلدى ءھام قازاق جاستارىنىڭ بەلسەندىلىگىنە ءشۇبا كەلتىرەتىندەرگە ايتار بازىنامىز بار. ورىس ءتىلدى باسىلىمدار مەن ينتەرنەت-رەسۋرستاردىڭ جالعان جاناشىرلىق تانىتىپ، «قازاق ءتىلدى جاستار وركەنيەت اعىمىنا ىلەسە الماي ءجۇر، ساياسي ساۋاتسىز-مىس» دەگەندەرىنە قالاي شامدانباۋعا بولادى؟ ولاردىڭ جاستارىمىزدى جۇدەتىپ جۇرگەندەرى ازداي، جاقىندا «رۋح پەن ءتىل» جاستار كلۋبىنىڭ بەلسەندىسى جانبولات ماماي قازاق ءتىلدى جاستاردى جەردەن الىپ، جەرگە سالدى. ي.ۆينياۆسكيگە بەرگەن سۇحباتىندا ج.ماماي: «نا داننىي مومەنت نۋجنو پريزنات چتو رۋسسكويازىچنايا مولودەج ونا اكتيۆنەە. پوچەمۋ؟ پوتومۋ چتو ونا چيتاەت ينتەرنەت، گازەتى، سموتريت پو ينتەرنەتۋ تەلەۆيدەنيە، موگۋت چيتات نا ينوستراننىح يازىكاح... ۆ ەتوم پلانە كونەچنو، ۋ نيح گلازا بولەە وتكرىتى» دەپ اعىنان جارىلدى. جاستار جەتەكشىسى وسىنداي قيسىنسىز دالەلدەر كەلتىرىپ، مەملەكەت قۇرۋشى ۇلت جاستارىن ۇيىستىرماق نيەتتە مە؟! سولاي ايتىپ العان سوڭ، ج.ماماي ساسقاننان «قازاق ءتىلدى جاستارعا قاراعاندا، ورىس ءتىلدى جاستاردى ءبىلىمدى دەپ تۇرعانىم جوق. قازاق ءتىلدى جاستاردى وياتىپ، كوزىن اشۋ كەرەك» دەپ اقتالعان نەسى؟ بۇنى ءوزىڭىز تارازىلاپ كورىڭىز، پاتشا كوڭىلدى وقىرمان!
«زامانىڭ قالاي بولسا بوركىڭ سولاي» دەگەن ءتامسىل بار قازاقتا. القيسسا، ءتىلىمىز تۇعىرلى، جاستارىمىز جىگەرلى، بوستاندىعىمىز ماڭگى بولسىن! وي تاۋەلسiزدiگi ازات الاشىما تۇمار بولعاي!
دۋلات امانجول.
