- «رەسپۋبليكاداعى جالعىز قۇرمەتتى مۋفتي بولا تۇرا بيىلعى رەسپۋبليكا مۇسىلماندار ءدىني باسقارماسىنىڭ كەزەكتى قۇرىلتايىنا شاقىرتۋ العان جوقپىن. ءبىر كەزدە ءوزىم نەگىزىن قالاعان ءدىني باسقارمانىڭ ەسىگىنەن كەيىنگى كەزدە كىرە دە الماي وتىرمىن» دەگەن سوزدەرىڭىزدى باسپاسوزدەن وقىپ ءجۇرمىز. بىزگە ءسىزدىڭ بۇگىنگى قوعامعا، ءدىني باسقارما باسشىلىعىنا وكپەڭىز بارداي كورىندى. وسى تۋرالى ايتىڭىزشى...
- مەنىڭ ەشكىمگە وكپەم جوق. بىراق ۋاعىندا بار نارسەنى ايتتىم. ماسەلەن، مەن قۇرمەتتى ءمۋفتيمىن عوي. قۇرمەتتى مۋفتي ءدىني باسقارمانىڭ قۇرىلتايىنا شاقىرىلۋى ءتيىس. سوندىقتان ايتتىم. باسقا ايتارىم جوق.
- حالىقتا «اقىلدى تاقتاعى پاتشادان ەمەس، تاعىنان تۇسكەن پاتشادان سۇرا. ويتكەنى ول ساباسىنا ءتۇسىپ، سابىرعا كەلەدى. تەرەڭ ويعا بارىپ، اقىلىنا اقىل قوسادى» دەگەن ءسوز بار. ءدىني باسقارمانىڭ باسشىلىعىنان تۇسكەنىڭىزگە ون جىلدان استام ۋاقىت بولدى. ءوزىڭىز مۋفتي بولعان كەز بەن قازىرگى مۋفتياتتىڭ جاعدايى تۋرالى قانشالىقتى ويلاناسىز؟ ءسىز اتقارا الماي كەتكەن، بولماسا قاتە اتقارعان ءىس بار ما؟ قازىرگى مۋفتياتتىڭ قاۋقارى قانداي ىستەرگە جەتپەي وتىر سىزدىڭشە؟

- «رەسپۋبليكاداعى جالعىز قۇرمەتتى مۋفتي بولا تۇرا بيىلعى رەسپۋبليكا مۇسىلماندار ءدىني باسقارماسىنىڭ كەزەكتى قۇرىلتايىنا شاقىرتۋ العان جوقپىن. ءبىر كەزدە ءوزىم نەگىزىن قالاعان ءدىني باسقارمانىڭ ەسىگىنەن كەيىنگى كەزدە كىرە دە الماي وتىرمىن» دەگەن سوزدەرىڭىزدى باسپاسوزدەن وقىپ ءجۇرمىز. بىزگە ءسىزدىڭ بۇگىنگى قوعامعا، ءدىني باسقارما باسشىلىعىنا وكپەڭىز بارداي كورىندى. وسى تۋرالى ايتىڭىزشى...
- مەنىڭ ەشكىمگە وكپەم جوق. بىراق ۋاعىندا بار نارسەنى ايتتىم. ماسەلەن، مەن قۇرمەتتى ءمۋفتيمىن عوي. قۇرمەتتى مۋفتي ءدىني باسقارمانىڭ قۇرىلتايىنا شاقىرىلۋى ءتيىس. سوندىقتان ايتتىم. باسقا ايتارىم جوق.
- حالىقتا «اقىلدى تاقتاعى پاتشادان ەمەس، تاعىنان تۇسكەن پاتشادان سۇرا. ويتكەنى ول ساباسىنا ءتۇسىپ، سابىرعا كەلەدى. تەرەڭ ويعا بارىپ، اقىلىنا اقىل قوسادى» دەگەن ءسوز بار. ءدىني باسقارمانىڭ باسشىلىعىنان تۇسكەنىڭىزگە ون جىلدان استام ۋاقىت بولدى. ءوزىڭىز مۋفتي بولعان كەز بەن قازىرگى مۋفتياتتىڭ جاعدايى تۋرالى قانشالىقتى ويلاناسىز؟ ءسىز اتقارا الماي كەتكەن، بولماسا قاتە اتقارعان ءىس بار ما؟ قازىرگى مۋفتياتتىڭ قاۋقارى قانداي ىستەرگە جەتپەي وتىر سىزدىڭشە؟
- بۇل سۇراعىڭا جاۋاپ بەرمەيمىن. مەن ءوز كەزىمدە قازاق قازاق بولعالى اتقارىلماعان ىستەردى ىستەدىم. ەڭ العاش قازاقستاندا مۇسىلمانداردىڭ ءدىني باسقارماسىن قۇردىم. كەڭەستىك اتەيستەردىڭ زامانىندا جۇمىس جاسادىم. كەيىن ەگەمەندىك العان تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا ينفلياتسيا، باسقا دا قيىنشىلىقتاردان ءدىني باسقارمانى الىپ ءوتتىم. قازاقستانداعى مەشىتتەردىڭ سانىن جيىرما بەس مەشىتتەن بەس مىڭنان استامعا جەتكىزدىم. سوندا ماعان ايىپ قويماقشىسىڭ با؟ سەنىڭ ساۋالىڭا قاناعاتتانباي وتىرمىن. كاك بۋدتو مەن جۇمىس ىستەمەگەندەي، دىم بىتىرمەگەندەي سۇرايسىڭ.
- جوق، ءتۇسىنىڭىز. ەتكەن ەڭبەگىڭىزدى جوققا شىعارايىق دەپ وتىرعان جوقپىز. ءوز ەڭبەگىن قانشالىقتى سارالايدى ەكەن. قازىرگى مۋفتياتتىڭ جۇمىسىنا كوڭىلىڭىز تولا ما دەگەن ماقساتتا سۇراپ وتىرمىز عوي.
- قازىرگى مۋفتياتتىڭ جاعدايى جونىندە ەشتەڭە ايتپايمىن. كەزىندە پارلامەنتتە دەپۋتات بولدىم، باس مۋفتي بولدىم. ەڭبەگىمدى ءبىر قۇداي بىلەدى، حالىق تا بىلەدى. وننان استام مەشىتتى الماتى مەن الماتى وبلىسىنا، شىمكەنت پەن وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنا ارابتارعا سالعىزدىم. تۇركياعا ءۇش مەشىت، شەت ەلگە وتىزعا جۋىق مەشىت تۇرعىزدىم. از با بۇل؟ نۇر مۋباراك يسلام ۋنيۆەرسيتەتىن اشتىم. جۇزدەگەن شاكىرت شىعاردىم. سەكسەن ءۇش شاكىرتتى مىسىردا، ءجۇز شاكىرتتى تۇركيادا، جيىرما شاكىرتتى پاكىستاندا وقىتىپ، ەكى ءجۇز شاكىرتتى شەت ەلگە جىبەردىم. ءجۇز يمامدى تۇركياعا، ەگيپەتكە، پاكىستانعا اسىرىپ، ءۇش اي-ءۇش ايدان وقىتتىم. الماتىدا ورتالىق مەشىت cالعىزدىم. قازاقتاننان يمام شىقپايدى دەپ جۇرگەن كورشى ەلدەر تاڭ قالدى عوي سوندا. بۇل ەڭبەككە جاتپاي ما؟ شەتەلگە مەنى قازاقستاننىڭ باس ءمۋفتيى دەپ ارنايى شاقىراتىن. ارنايى كۇتىپ، الىپ جۇرەتىن. مۇحاممەد حوسني مۇباراكتىڭ ەڭ جوعارعى ناگراداسىن وتىزدان استام مەملەكەتتىڭ مۋفتيلەرى قاتىسىپ وتىرعان جيىندا ماعان بەردى. بۇل جامان با؟ ىستەگەن ەڭبەگىم جەتەدى. ەشكىم ونى جوققا شىعارا المايدى. سوندىقتان سەندەرگە ەسەپ بەرۋىمنىڭ قاجەتى دە جوق. ەڭبەگىمدى ءتىزىپ ايتا بەرسەم كوپ. ونى سەندەر جازبايسىڭدار دا. لوندوندا «ماركستەن مۇحاممەدكە دەيىن» دەگەن كىتاپ شىققان اعىلشىن تىلىندە. سوندا مەنىڭ بىرنەشە پاراق ەڭبەگىمدى اعىلشىندار جازدى، اعىلشىندار. فرانتسيا، فينليانديا، گەرمانيا، ودان باسقا مۇسىلمان ەمەس ەلدەر دە جازدى. 1969 - 1975 جىلدار ارالىعىندا ليۆيادا وقىپ جۇرگەنىمدە ەلدەن ءبىر دوربا قۇرت، بىرنەشە قوراپ «قازاقستان» سيگارەتىن اكەتەتىنمىن. جۇرگەن جەرىمدە قازاقستاندى تانىستىرىپ، قۇرت پەن تەمەكى تاراتتىم. ءسويتىپ ەلۋ مەملەكەتتەن وقۋعا ستۋدەنتتەر جينالعان ليۆيادا ەلۋ ەلگە قازاقستاندى تانىتتىم. بۇل ەڭبەككە جاتپاي ما؟ ءدىنباسى بولعانىمدا 22-باپ بويىنشا مەملەكەتكە سالىق تولەيتىنمىن. ءبىر جىلدىڭ بەس ايىنىڭ جالاقىسىن كسرو كونستيتۋتسياسى بويىنشا سالىققا ۇستايتىن. بىلايشا ايتقاندا، ءبىر جىلدا جەتى-اق ايلىقپەن جۇمىس ىستەدىم. سوندا دا ءدىني باسقارمانى تاستاعام جوق. قازىر دايىنعا كەلىپ الىپ، بىلگىشسىنۋدىڭ نە كەرەگى بار؟ قازاقستان مۇسىلماندارىنىڭ ءدىني باسقارماسىن قۇرۋ كىمنىڭ قولىنان كەلەدى، قانە؟ سول ءۇشىن ءار نارسەنىڭ شىندىعىن اشىپ ايتۋ كەرەك، باۋىرىم. جاناشىر ادامدى قورعاي ءبىلۋ قاجەت. تۇسىنە ءبىلۋ كەرەك.
- ويىڭىزدى تۇسىندىك. ءبىزدىڭ ەلىمىز زايىرلى مەملەكەت. زاڭ جۇزىندە ءدىن مەملەكەتتەن بولىنگەن. بىراق زايىرلى مەملەكەت ەكەنىمىزدى وزگە ءدىني اعىمدار مەن سەكتالار ءوز ىڭعايىنا پايدالانىپ بارادى. قازىر ەلىمىزدە ءدىني احۋال كۇننەن-كۇنگە كۇردەلەنۋدە. شەت ەلدەردە بولاتىن ءوز-ءوزىن جارىپ جىبەرۋ وقيعالارى بىزدە دە كوبەيىپ كەلەدى. جاقىندا ەلباسىمىزدىڭ ءوزى ەكسترەميزمگە توسقاۋىل قويۋعا تاپسىرما بەرىپ، مەملەكەتتىك ورگاندار ءدىني ۇيىمدارمەن كۇرەسۋدەن شەتتەتىلمەيدى دەپ شەگەلەپ ايتتى. بىزگە ءدىني اعىمداردى اۋىزدىقتايتىن، ولاردىڭ ەلىمىزدە ەتەك الۋىنا تيىم سالاتىن زاڭ قابىلداۋ قاجەت سياقتى. بۇعان نە دەيسىز؟
- و باستا قازىرگى ءدىن جونىندەگى زاڭ قابىلدانعان ۋاقىتتا، مەن - دەپۋتاتپىن. ءدىني اعىمدارعا توسقاۋىل قوياتىن زاڭ شىعارۋ تۋرالى بىرنەشە رەت ماسەلە كوتەرگەم. سەكتالاردى، ءدىني ميسسيونەرلەردى اۋىزدىقتايىق، ولارعا توسقاۋىل بولاتىن، دىنگە بايلانىستى زاڭدى قايتا قارايىق، تالقىلايىق دەدىم. بىراق سول كەزدەگى دەپۋتاتتار داۋىسقا سالمادى. سونى ءالى كۇنگە تۇسىنبەيمىن. ءدىني اعىمدارعا تىيىم سالاتىن زاڭ سول كەزدە بەكىپ كەتكەندە، ۇلكەن جەڭىس بولار ەدى.
- سوڭعى كەزدە ءدىني ماسەلەلەردىڭ كۇردەلەنگەنى سونشالىق، ءدىني باسقارمانى تاراتۋ كەرەك. قازىرگى مۋفتي كوممۋنيست-اتەيست، ءمۋفتيدى قايتا سايلاۋ كەرەك دەگەن ءار ءتۇرلى اڭگىمەلەر ايتىلىپ ءجۇر. وسىعان كوزقاراسىڭىز قانداي؟
- «ءدىني باسقارمانى تاراتۋ كەرەك» دەپ جازعان اناۋ قوردايداعى دەپۋتات. «ون ءبىر ميلليون مۇسىلماندى باسقارىپ وتىرعان مەكەمەنى جابۋ كەرەك» دەگەنى ماعان قاتتى باتتى. بالاعا تۋعان اناسىنىڭ جانى كوبىرەك اشي ما، الدە كەيىنگى اسىراپ العان اناسىنىڭ با؟ مەن ءدىني باسقارمانى دۇنيەگە كەلتىرگەن اداممىن. ونى جابۋ ءبىر ادامنىڭ قولىنداعى ءىس ەمەس قوي. ونىڭ ۇستىنە جاۋىپ تاستايىق دەيتىن ءدىني باسقارما ءبىر شاعىن دۇكەن يا بولماسا كاسىپورىن ەمەس. اركىم قالاي سويلەۋدى ءوزى بىلەر، بىراق ايتقاندارى ماعان ونشا ۇناعان جوق.
- اعا، جاڭا مۋفتي سايلاعان جاعدايدا كىمدى مۋفتيلىككە لايىقتى سانايسىز؟ ەگەر سىزگە قايتا مۋفتي بول دەگەن ۇسىنىس ءتۇسىپ جاتسا، قابىلدار ما ەدىڭىز؟
- مۋفتيلىككە كىم لايىقتى ەكەنىن بىلمەيمىن. مەن ەشكىممەن ساناسىپ جۇرگەن جوقپىن، باۋىرىم. ەگەر قايتا مۋفتي بول دەگەن ۇسىنىس ءتۇسىپ جاتسا، بولارىمدى دا، بولماسىمدى دا ءبىر اللا بىلەدى.
- بيىل مامىر ايىندا پرەزيدەنتكە اشىق حات جازىپ،ەلىمىزدەگى يسلام ءدىنىنىڭ بۇگىنگى جاعدايىنا بايلانىستى ەلباسىنىڭ قابىلداۋىندا بولۋدى سۇراعان ەدىڭىز. سول ءوتىنىشتىڭ سوڭى نە بولدى؟ بارا قالساڭىز، ەلباسىنا قانداي ماسەلەلەردى جەتكىزەسىز؟
- قابىلداۋىندا بولۋىمدى سۇراعانىم راس. شاقىرا ما، شاقىرماي ما، پرەزيدەنت ءوزى بىلەدى. ەگەر بارىپ جاتسام، ەلدەگى ءورشىپ تۇرعان ءدىني ماسەلەلەردى جەتكىزەمىن.
- قازىر مەشىت، مەدرەسەلەردەگى يمامداردىڭ، ءدىن قىزمەتكەرلەرىنىڭ جاعدايى قالاي، جالپى؟ مولدا-يمامدىق مەملەكەتتىك قىزمەتكە جاتپايتىنى، تۇراقتى جالاقى تولەنبەيتىنى بەلگىلى عوي...
- بۇل تۋرالى مەن ەشنارسە ايتپايمىن. ويتكەنى سوڭعى كەزدە دەمالىستامىن. ەش جەردە يمام ەمەسپىن.
- ءار ءتۇرلى ءدىني اعىمداردىڭ ارتىندا ىقپالدى كۇشتەر تۇرادى، سولار قارجىلاندىرادى دەپ ەستىپ جاتامىز. دىننەن حابارى بار ادامدار دا، رۋحى ءالسىز جاندار دا وزگە اعىمدارعا اقشالى بولامىن دەپ كەتىپ جاتقان ءتارىزدى. سىزدىڭشە ءدىني اعىمداردى، سەكتالاردى اۋىزدىقتاۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟
- بۇگىن يمانىن ساتقان ادام ەرتەڭ ەلىن دە ساتادى. ءوز يمانىن ساقتاي الماعان ادامنان جاقسىلىق كۇتىپ قاجەتى جوق. سوناۋ كومپارتيانىڭ زامانىندا بۇقاراعا وقۋعا تۇسكەنىمدە تالاي ادام ماعان: «سەنىڭ ەسىڭ دۇرىس پا؟ سەكسەنىنشى جىلى حرۋششەۆ كوممۋنيزم قۇرادى. كوممۋنيزم قۇرىلسا، ءدىن جويىلادى. وقىپ قايتەسىڭ؟»، - دەدى. ول ۋاقىت حرۋششەۆتىڭ كوممۋنيزمگە ۇمتىلىپ جاتقان كەزى بولاتىن. سويتكەن حرۋششەۆ قايدا، كوممۋنيزم قايدا كەتتى؟ ال مەن وقىعان وقۋ ادامداردىڭ بارلىعىنا كەرەك وقۋ بولدى. ايتقىم كەلگەنى، قاي كەزدە دە ادامدا وزىنە دەگەن سەنىم بولۋى كەرەك. اركىم ازاماتتارىمىزدى وزگە دىنگە جەتەكتەپ كەتە بەرسە، اينالدىرعان 16 ميلليون حالىقپىز، ءوز ىشىمىزدەن ءبۇلىنىپ بىتەمىز عوي. 1958 جىلدان باستاپ مەن ورازا، نامازدى تاستاعام جوق. ەلۋ ءۇش جىل بولىپتى ويلاپ قاراسام. قازىر مۇحاممەدتىڭ ۇمبەتتەرى پايعامبارىمىزدىڭ ءوزى ايتقانداي 73 تارماققا ءبولىنىپ كەتتى. تەك ءبىر عانا جول ادامدى اقيقاتقا، تۋرا جولعا باستايدى. ول - پايعامبارىمىز مۇحاممەد (س.ع.س.) ۇستانعان جول. ءتۇرلى سەكتالار كوپ اقشا بەرىپ، بار جاعدايىڭدى جاساسا دا ويلانىڭدار، باۋىرلار. وزگە دىنگە ىلەسپەڭدەر. نامازعا كەلىڭدەر. مىنا دۇنيە بەس كۇندىك جالعان. ەرتەڭ انا دۇنيەگە بارعاندا ءار ىستەرىڭ ءۇشىن جاۋاپ بەرەسىڭدەر. كۇن ىستىق، دەنساۋلىعىم جارامايدى، ءالى جاسپىز دەگەن سىلتاۋدى قويىڭدار، ورازا ۇستاڭدار. ورازانىڭ ساۋابى مول، باۋىرلار!

اڭگىمەلەسكەن - قارلىعا يبراگيموۆا

«حالىق ءسوزى» گازەتى №63 (104), 2011 جىل