تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ تۋعانىنا 125 جىل تولۋىنا وراي

1917 جىلعى قىركۇيەكتە تۇرار رىسقۇلوۆ بولشەۆيكتەر پارتياسىنىڭ مۇشەسى بولدى. بولشەۆيكتەر سول جىلعى 25 قازاندا قارۋلى توڭكەرىس جاساپ، ەلدەگى بارلىق بيلىكتىڭ سوۆەتتەرگە وتكەنىن جاريا ەتتى. قازان توڭكەرىسىنەن ءبىر اپتا وتكەندە، 1917 جىلعى 2 قاراشادا، Cوۆەت وكىمەتىنىڭ العاشقى قۇجاتتارىنىڭ ءبىرى – «رەسەي حالىقتارى قۇقتارىنىڭ دەكلاراتسياسى» قابىلداندى. وندا بيلىككە كەلگەن بولشەۆيزم جۇرگىزبەك ۇلت ساياساتىنىڭ: حالىقتاردىڭ تەڭدىگى مەن ەگەمەندىگى; ولاردىڭ رەسەيدەن ءبولىنىپ شىعۋعا دەيىن، ءسويتىپ دەربەس مەملەكەت قۇرۋعا دەيىن ءوز تاعدىرىن ءوزى ەركىن ايقىنداۋعا قۇقىلى بولۋى; ۇلتتىق جانە ءدىني ارتىقشىلىقتار مەن شەكتەۋ بىتكەندى تۇگەلدەي جويۋ; ۇلتتىق ازشىلىقتار مەن ەتنوگرافيالىق توپتاردىڭ ەركىن دامۋىن قامتاماسىز ەتۋ  سىندى نەگىزگى ءتورت ءپرينتسيپى جاريا بولدى. الايدا حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ توراعاسى ۆ.ي. لەنين مەن ۇلتتار ىستەرى بويىنشا حالىق كوميسسارى ي.ۆ. ستالين قول قويعان وسى اسا ماڭىزدى دەكلاراتسيا تۇركىستان ولكەسىندە توڭكەرىس جاساعان تاشكەنتتىك بولشەۆيكتەر ءۇشىن – ولاردى ەشتەڭەگە مىندەتتەمەيتىن ءجاي عانا قاعاز بولىپ شىقتى. تاشكەنت بولشەۆيكتەرى ولكەنىڭ بارشا حالقىنىڭ بەس-اق پايىزىن قۇرايتىن كىرمە جۇرت وكىلدەرى ەكەندىكتەرىنە قاراماستان، «تۋزەمدىكتەر ىشىندە پرولەتاريات جوق» دەگەن جەلەۋمەن جەرگىلىكتى حالىق قايراتكەرلەرىن 1917 جىلعى 15 قاراشادا قۇرعان سوۆەتتىك حالكومكەڭەس قۇرامىنا ەنگىزۋدەن باستارتتى. سول جىلعى 28 قاراشادا قوقاندا جاريالانعان تۇركىستان اۆتونومياسىن مويىنداماۋدىڭ قيلى امالىن جاسادى. اقىرى، 1918 جىلعى اقپاندا قالانى قاندى قىرعىنعا ۇشىراتىپ، مۇحتاريات ۇكىمەتىن قۇلاتتى.   مۇنداي ماسقارا وزبىرلىققا قارسىلىق بىلدىرگەندەر كوتەرىلىسكە شىقتى. بولشەۆيزم كوتەرىلىسشىلەردى باسماشىلار دەپ اتادى، حالىقتىڭ كوڭىلىن اۋلاپ، نارازىلىعىن باسۋ ءۇشىن ەكى ايدان كەيىن، 1918 جىلعى 30 ساۋىردە تۇركىستاننىڭ سوۆەتتىك اۆتونومياسىن جاريالاپ، تۇركىستان رەسپۋبليكاسىن قۇردى. بىراق تۇركرەسپۋبليكانىڭ باسشى ورگاندارىندا جەرگىلىكتى حالىق وكىلدەرى ساناۋلى عانا ەدى.  

بۇل كەزدە تۇرار رىسقۇلوۆ اۋليەاتا ۇيەزىندەگى اۋىر ەكونوميكالىق جاعدايعا، اشارشىلىققا، سان ءتۇرلى الەۋمەتتىك قيعاشتىقتاردان تۋىنداعان  اعىمداعى اۋىر جاعدايعا بايلانىستى تۋىنداپ جاتقان ماسەلەلەردى شەشۋدىڭ بەل ورتاسىندا جۇرگەن. ۇيەزدىك سوۆەتتىڭ وسى ورايداعى قيلى قىزمەتتەرىن ۇيىمداستىرىپ، ءىرى قايراتكەر رەتىندە قالىپتاسۋدىڭ العاشقى ساياسي مەكتەبىنەن ءوتىپ جاتقان ەدى. ول اۋليەاتا ۇيەزدىك كەڭەسىنىڭ مۇشەسى، توراعا ورىنباسارى، توراعاسى بولىپ ىستەدى. قيىن احۋالدا ايانباي ەڭبەك ەتىپ، ابىرويلى ساياسي ۇيىمداستىرۋشىلىق قىزمەتىمەن تانىلعان قايراتكەر 1918 جىلعى كۇزدە تۇركىستان سوۆەتتەرى ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ (تۇركاتكومنىڭ) مۇشەلىگىنە سايلانىپ، دەنساۋلىق ساقتاۋ جونىندەگى حالىق كوميسسارى بولىپ تاعايىندالدى. تۇرار از ۋاقىتتا-اق  تۇركرەسپۋبليكانىڭ كورنەكتى قايراتكەرلەرىنىڭ بىرىنە اينالدى. ول جۇرتتى قىرىپ بارا جاتقان جۇقپالى دەرتتى جويۋ جۇمىستارىن ۇيىمداستىردى. ىندەتتىڭ ءتۇپ-تامىرى ءوڭىردى جايلاعان اشتىقتا جاتقانىن تۇركاتكوم ماجىلىسىندە كوتەرىپ، ماسەلەنى تۇبەگەيلى تۇردە، جۇيەلى جۇمىس جۇرگىزە وتىرىپ شەشۋ جولىن ۇسىندى. ءتۇرلى كوميسساريات وكىلدەرىنەن ارنايى ۇيىم قۇرۋدى تالاپ ەتتى. ۇزاماي اشارشىلىقپەن كۇرەسۋ ءۇشىن قۇرىلعان توتەنشە ورتالىق كوميسسيانىڭ توراعاسى بولدى. بۇل قىزمەتىندە ول رەسپۋبليكاداعى اشتىقپەن كۇرەسۋ ىسىنە نەمقۇرايدى قاراعان ازىق-تۇلىك ديرەكتورياسىنىڭ، ازىق-تۇلىك حالكوماتىنىڭ، جەرگىلىكتى كەڭەستەردەگى شوۆينيستىك پيعىلدى قىزمەتكەرلەردىڭ قۇلىقسىزدىقتارىن ۇنەمى اشكەرەلەپ وتىردى. 

رك(ب)پ تۇركىستان ولكەلىك ۇيىمىنىڭ 1919 جىلعى ناۋرىزدا وتكەن 2-ءشى كونفەرەنتسياسىندا رەسپۋبليكاداعى پارتيالىق باسشىلىق ىستەرى مەن ۇيىمداستىرۋشىلىق جۇمىستاردى جاقسارتۋعا كومەكشى قۇرىلىم رەتىندە مۇسىلمان بيۋروسىن قۇرعان بولاتىن. مۇسبيۋرونىڭ توراعالىعىنا تۇرار رىسقۇلوۆ سايلاندى. ول ماسكەۋدەگى پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتىنە، شىعىس حالىقتارى كوممۋنيستىك ۇيىمدارىنىڭ ورتالىق بيۋروسىنا تۇركىستانداعى مۇسبيۋرونىڭ العا قويعان ماقساتى: كەڭەس وكىمەتىنىڭ ەكونوميكالىق قۇرىلىسىنا جانە رەسپۋبليكا حالقىنىڭ 95 پايىزىن قۇرايتىن مۇسىلمانداردىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ءومىر سالتىن قايتا قۇرۋعا كومەكتەسۋ دەپ حابارلادى. مۇسىلمان ەڭبەكشىلەرىن مەملەكەتتىك قۇرىلىسقا تارتۋ قاجەتتىگىنە بايلانىستى  تۇركرەسپۋبليكا باسشىلىعىنا ناقتى نۇسقاۋ بەرىلۋىن ءوتىندى. مۇسبيۋرو جانىنان مەملەكەتتىك جانە پارتيالىق جۇمىستاردا ىستەۋگە ءتيىس مامانداردى مۇسىلماندار اراسىنان دايارلاۋ ءۇشىن ۇيىمدىق-ۇگىتتىك كۋرس ۇيىمداستىردى. جەرگىلىكتى حالىق وكىلدەرىن پارتيا-كەڭەس قىزمەتىنە تارتۋدى كوزدەيتىن وسى كۋرستىڭ تىڭداۋشىلارى ءۇشىن ارنايى باعدارلاما جاسادى. كۋرستى بىتىرگەن ۇللىق كادرلار پارتيا-كەڭەس قىزمەتىندە، ۇكىمەت مەكەمەلەرىندە، شارۋاشىلىقتىڭ ءتۇرلى سالالارىندا جۇمىس ىستەۋگە جىبەرىلىپ جاتتى. سونىمەن بىرگە تۇرار 1919 جىلعى 29 ساۋىردە فەرعانا وبلىسىنداعى باسماشىلىقپەن كۇرەسۋ جونىندە تۇركاتكوم قۇرعان توتەنشە كوميسسيانىڭ توراعاسى بولدى. كوتەرىلىسشىلەر قوزعالىسىن اۋىزدىقتاۋ ءۇشىن بولشەۆيزم فەرعاناعا قىزىلاسكەر بولىمشەلەرىن ءۇستىن-ءۇستىن اتتاندىرىپ، ولكەدەگى كىرمەلەردى – شارۋالار مەن ارميان-داشناكتاردى قارۋلاندىرىپ وتىرعان-دى. كوميسسيامەن فەرعانا وبلىسىنا بارىپ، جاعدايدى تىكەلەي زەرتتەپ قايتقان رىسقۇلوۆ وسى ءجايتتى جانە كوتەرىلىسشىلەر قاتارىنىڭ ۇلعايا تۇسۋىنە سوۆەت قىزمەتكەرلەرى مەن ارميانداردىڭ «داشناكتسيۋتۋن» پارتياسىنىڭ قوقان قىرعىنىنان بەرى جالعاستىرىپ كەلە جاتقان ارانداتۋشىلىق ءىس-ارەكەتتەرى، بەيبىت جۇرتقا جاساعان زورلىق-زومبىلىعى سەبەپ بولىپ وتىرعانىن انىقتادى. تۇركاتكوم ماجىلىسىندە جاساعان بايانداماسىندا ساياسي احۋالدى جاقسارتۋدى كوزدەيتىن شارالار رەتىندە،  ماسكۇنەمدىككە سالىنىپ، تەرىس قىلىقتار جاساپ جۇرگەن اسكەري بولىمدەردى كەرى قايتارىپ الۋ، «داشناكتسيۋتۋن» پارتياسىن زاڭنان تىس دەپ جاريالاپ، قىلمىس جاساعان مۇشەلەرىن سوتتاۋ، فەرعاناداعى ساياسي جانە مەملەكەتتىك بيلىك ورىندارىن جەرگىلىكتى قايراتكەرلەرگە بەرۋ، باسقا دا ماسەلەلەردى شەشۋ قاجەتتىگىن كوتەردى. كوميسسيا اتىنان ارنايى بۇيرىق شىعارىپ، جەرگىلىكتى حالىق اراسىندا وراسان زور قىلمىستار جاساۋعا جەتەكشىلىك ەتكەن «داشناكتسيۋتۋن» پارتياسىنىڭ مۇشەلەرى مەن قىزىلاسكەر قاتارىندا جوق بارلىق ارميانداردى قولدارىنداعى قارۋلارىن تۇگەل تاپسىرۋعا مىندەتتەدى. ولكەلىك پارتيا كوميتەتى «داشناكتسيۋتۋن» پارتياسىنىڭ تۇركىستان ولكەسىندەگى قىزمەتىن تولىعىمەن توقتاتۋ جايىندا قاۋلى قابىلدادى. سونداي-اق رىسقۇلوۆ ولكەدە كوتەرىلىسشىلەرگە كەشىرىم جاريالاپ، قۇرباشىلارمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋ ارقىلى بەيبىت ءومىر ورناتۋ ءادىسىن ۇسىنعان، وسى ساياسي جولدىڭ دۇرىستىعىن ءومىردىڭ ءوزى دالەلدەدى.

  رىسقۇلوۆتىڭ ازامات سوعىسى مەن اسكەري ينتەرۆەنتسيا جىلدارىنداعى ساياسي جانە ۇيىمداستىرۋشىلىق قىزمەتىنىڭ باستى باعىتى، ءوزى جازعانداي، «وتارشىلدىقپەن كۇرەسۋ» بولدى. «مەن كوممۋنيست رەتىندە ەكسپلۋاتاتسيانىڭ قيلى تۇرىنە قارسى تۇردىم، تۇركىستاندا وتارشىلدار وزبىرلىعى جويىلمايىنشا، شىنايى سوۆەت وكىمەتىن جاساۋ... مۇمكىن ەمەس» – دەپ جازعان ەدى ول ءوز ءومىربايانىندا.  ولكەنىڭ رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى جارتى عاسىر بويى پاتشالىق وتارى بولعانى ءمالىم. وسى ۋاقىت بويى سامودەرجاۆيەنىڭ باسقىنشىلىقپەن جۇرگىزگەن وتارلاۋ ساياساتى پاتشالىقتى الماستىرعان نەويمپەريا قىزمەتشىلەرىنىڭ ساناسىندا جالعاسىپ جاتقان بولاتىن. كونە وتارشىلدىقتىڭ سالدارى قۇرىلىمى يمپەريالىق سيپات تانىتاتىن بولشەۆيكتەر پارتياسى قايراتكەرلەرىنىڭ ۇلىدەرجاۆالىق ءشوۆينيزمى تۇرىندە كورىنىس تاۋىپ تۇرعان. تۇرار بۇل كەلەڭسىزدىككە قارسى كۇرەسۋدىڭ ءوتىمدى جولى رەتىندە مۇسبيۋرونىڭ جۇمىسىن جانداندىرا بەردى. مۇسبيۋرو تۇركرەسپۋبليكادا ۇلتتىق سەكتسيالار ۇيىمداستىرۋ جانە ولاردى باسقارۋ جونىنەن ەلەۋلى جۇمىس اتقاردى. رىسقۇلوۆتىڭ جىگەرلى قىزمەتى ناتيجەسىندە 1919 جىلدىڭ ورتاسىنا قاراي ولكەدە  تاشكەنت، پىشپەك، ارال، ۆەرنىي، نامانگان، سامارقان، شىمكەنت، ءاندىجان، كەركى، چارجوي، وش، تۇركىستان مۇسىلمان سەكتسيالارى جۇمىس ىستەپ تۇردى. جەرگىلىكتى ۇلتتار تىلدەرىندە ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزىلدى، گازەت-جۋرنالدار، كىتاپتار شىعارىلدى. 

1919 جىلعى قىركۇيەكتە م.ۆ. فرۋنزە باسقارعان تۇركىستان مايدانىنىڭ اسكەرلەرى اقتاردىڭ قورشاۋىن بۇزىپ، تۇركرەسپۋبليكا مەن رەسەي اراسىنداعى بايلانىستى قالپىنا كەلتىردى. سودان كەيىن  ۆتسيك پەن سوۆناركوم قۇرامىنا ش.3. ەلياۆا (توراعا), م.ۆ. فرۋنزە، ۆ.ۆ. كۋيبىشەۆ، ف.ي. گولوششەكين، يا.ە. رۋدزۋتاك ەنگىزىلگەن تۇركىستان ىستەرى بويىنشا ارنايى كوميسسيا قۇرىپ، تاشكەنتكە جىبەردى. تۇرككوميسسياعا ولكەدە ورتالىق پارتيا كوميتەتى اتىنان ەڭ جوعارعى پارتيالىق باقىلاۋ جۇرگىزىپ، باسشىلىق جاساۋ دا مىندەتتەلدى. 1919 جىلعى 4 قاراشادا ءجۇز قارالى قىزمەتكەرىمەن كەلىپ تۇسكەن تۇركوميسسيا مۇشەلەرىن رەسپۋبليكا باسشىلارى قاتارىندا تۇرار رىسقۇلوۆ تا قارسى الىپ، جىلى قۇتتىقتاۋ سوزدەرىن ايتتى. كوميسسيا ۆ.ي. لەنيننىڭ تۇركىستان بولشەۆيكتەرىنە جولداعان حاتىن   الا كەلگەن. حاتتا لەنين: «تۇركىستان حالىقتارىمەن دۇرىس قارىم-قاتىناس ورناتۋدىڭ ەندى رەسەي سوتسياليستىك فەدەراتيۆتىك رەسپۋبليكاسى ءۇشىن اسا زور، بۇكىلالەمدىك-تاريحي ءمانى بار» ەكەنىن جازدى. ول پارتيا مۇشەلەرىنەن «تۇركىستان حالىقتارىمەن ءىس جۇزىندە جولداستىق قارىم-قاتىناس ورناتۋ، ۇلىورىستىق يمپەرياليزمنىڭ كۇللى قالدىقتارىن... تۇبىرىمەن قۇرتۋدى كوكسەگەن ءبىزدىڭ تىلەگىمىزدىڭ شىنايىلىعىن ىسپەن دالەلدەۋ» ماسەلەلەرىنە بار كۇش-جىگەرلەرىن جۇمساۋدى ءوتىندى. الايدا تۇرككوميسسيا لەنين سىزىپ بەرگەن جوبامەن جۇرە قويمادى. مۇسىلمان كوممۋنيستەرىنىڭ رەسپۋبليكاداعى باسشى ورگانداردا باسىمدىققا يە بوپ بارا جاتقانىن بايقاپ، ولارمەن «جولداستىق قارىم-قاتىناس ورناتۋ» جانە ولكەدەگى «ۇلىورىستىق يمپەرياليزمنىڭ قالدىقتارىن» جويۋ جايىنداعى كوسەم تىلەگىن جىلى جاۋىپ قويدى دا، تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنداعى باستى ساياسي جانە مەملەكەتتىك بيلىكتى ءوز قولدارىنا الۋعا تىرىستى. مۇسبيۋرو مەن بىرقاتار ەۋروپالىق كوممۋنيستەردىڭ ۇلت ماسەلەسىنە بايلانىستى قارىم-قاتىناسى شيەلەنىسىپ كەتتى. رەسپۋبليكاداعى ەڭ جوعارعى زاڭ شىعارۋشى جانە اتقارۋشى ورگان رەتىندە جەرگىلىكتى حالىقتاردىڭ ۇلتتىق مەملەكەتىن قۇرۋعا نيەتتەنگەن تۇركاتكومنىڭ اتى عانا قالىپ، ءىس جۇزىندە بار بيلىك تۇرككوميسسياعا ءوتىپ بارا جاتتى. 

وسىنداي ساياسي جاعدايدا تۇرار رىسقۇلوۆ سەرىكتەرىمەن بىرگە ۇلت مۇددەسىن قورعاۋعا باعىتتالعان باتىل دا كەسىمدى وي قورىتتى. سىرتتان كەلگەن بەس پايىز ەۋروپالىقتاردىڭ ەمەس، قارا قۇرىم جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ۇلتتىق بىرلىگى بولعاندىقتان، مەملەكەت اتالىمىن ىشكى ءمان-ماعىناسىنا ساي وزگەرتىپ العان ءجون. ياعني ولكەدە نەگىزىنەن تۇركى تىلدەس حالىقتار مەكەندەيتىندىكتەن، مەملەكەت – «تۇرك (تيۋرك) رەسپۋبليكاسى»، ساياسي بيلىك – «تۇرك (تيۋرك) حالىقتارىنىڭ كوممۋنيستىك پارتياسى» دەپ اتالىپ، قايتا قۇرىلۋى ءتيىس. ال ەۋروپالىق ازشىلىقتىڭ قۇقتارى  ءتيىستى زاڭنامامەن قورعالاتىن بولادى. رىسقۇلوۆ وسى ەكى ماسەلەنى 1920 جىلعى 17 قاڭتاردا بولعان ولكەكوم، ولكەمۇسبيۋرو، شەتەل كوممۋنيستەرىنىڭ ورتالىق كوميتەتى جانە تۇرككوميسسيانىڭ بىرلەسكەن ماجىلىسىندە الداعى كۇندەرگە بەلگىلەنگەن 5-ءشى پارتكونفەرەنتسيا مەن توتەنشە 3-ءشى مۇسكونفەرەنتسيانىڭ كۇن تارتىبىنە ەنگىزۋدى ۇسىندى. كونفەرەنتسيالارعا ازىرلەپ جۇرگەن باياندامالارىنىڭ تەزيستەرىن جاريا ەتتى. تەزيستەر بىرلەسكەن ماجىلىستە كەڭىنەن تالقىلانىپ، قولداۋ تاپتى. 20 قاڭتاردا اشىلعان 5-ءشى پارتكونفەرەنتسيانىڭ ەكىنشى كۇنگى ماجىلىسىندە تۇرار «ۇلت ماسەلەسى جانە ۇلتتىق كوممۋنيستىك سەكتسيالار تۋرالى» بايانداما جاساپ، ولكەدەگى پارتيا ۇيىمىنىڭ ۇشكە – مۇسىلمانداردىڭ بيۋروسى، شەتەلدىكتەردىڭ ورتالىق كوميتەتى، ورىستاردىڭ ولكەلىك كوميتەتى بولىپ ءبولىنىپ وتىرعانىن سىنادى. رەسپۋبليكاداعى ساياسي جەتەكشىلىكتى رەتكە كەلتىرۋ ءۇشىن ءبىرتۇتاس پارتيا ۇيىمىن قۇرۋ  كەرەك دەگەن ۇسىنىسى كونفەرەنتسيادا قولداۋ تاپتى. تۇركىستان كومپارتياسىنىڭ بارلىق ۇلتتىق سەكتسيالار بىرىكتىرىلگەندەگى جاڭا اتى «تۇرك حالىقتارىنىڭ كوممۋنيستىك پارتياسى» بولسىن دەگەن ۇسىنىس تا كوپشىلىك داۋىسپەن قابىلداندى. 25 قاڭتاردا جاڭادان قۇرىلعان تۇرك حالىقتارى كومپارتياسىنىڭ ۋاقىتشا ورتالىق كوميتەتى اشىق داۋىسپەن جاساقتالدى. تحكپ وك قۇرامىنا 17 مۇشە كىردى، ونىڭ ىشىندە 8 كوممۋنيست ەۋروپالىقتاردان ەدى. وسى كۇنى وتكەن 3-ءشى مۇسكونفەرەنتسيادا رىسقۇلوۆتىڭ «تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۆتونوميالىلىعى تۋرالى» جاساعان بايانداماسى قىزۋ تالقىلاندى. رسفسر كونستيتۋتسياسىنىڭ 2-ءشى بابىنا سايكەس، تۇركىستان اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىن ۇلتتىق كەڭەس رەسپۋبليكاسى دەپ ساناۋ، مۇنداعى ءوزىن-ءوزى بيلەۋشى جەرگىلىكتى تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ ۇلتتىق بەلگىسىنە تۇركىستان رەسپۋبليكاسى دەگەن اتاۋ سايكەس بولعانمەن، ونى ناقتىلاۋ، ياعني «رسفسر تۇركىستان رەسپۋبليكاسى» دەگەن اتاۋدى «رسفسر تۇرك رەسپۋبليكاسى» دەپ وزگەرتۋ قاجەتتىگى ارنايى بابتا تۇجىرىمدالدى. وسىلاي، 25 جاسار تۇرار رىسقۇلۇلىنىڭ ساياسي ورەسى بيىك ناعىز ۇلت قايراتكەرى رەتىندەگى ءىس-ارەكەتى ناتيجەسىندە، بولشەۆيزم جۇرگىزىپ وتىرعان جاڭا وتارشىلدىققا توسقاۋىل قويۋدىڭ ناقتى قادامى جاسالدى. الايدا بۇل شەشىمدەردى اۋەلدە قولداعان تۇرككوميسسيا ارتىنان قيلى توسقاۋىلدار ۇيىمداستىردى. اقىرى تۇرار رىسقۇلوۆ مامىر ايىندا ماسكەۋگە ارنايى دەلەگاتسيانى باستاپ بارىپ، پرەدسوۆناركوم لەنيننىڭ قابىلداۋىندا بولدى. كوسەم وعان ۇلتتىق ەمەس، تاپتىق كوزقاراستا بولۋدىڭ كوممۋنيست ءۇشىن ماڭىزدىلىعىن ءتۇسىندىردى. 

سول ساپاردان تاشكەنتكە ورالعان سوڭ، تۇرار ۇزەڭگىلەستەرىمەن بىرگە لاۋازىمدارىن بوساتىپ، دوعارىسقا كەتتى. ال لەنين سەرىكتەرىنە تۇركىستاننىڭ ەتنوگرافيالىق قارتاسىن جاساپ، ولكەنى «وزبەكيا، تۇرىكمەنيا، كيرگيزيا (ياعني قازاقيا)» مەملەكەتتىك بىرلىكتەرىنە بولشەكتەۋدى تاپسىردى. سول تاپسىرما بويىنشا 1924 جىلى ورتا ازيادا ۇلتتىق-مەملەكەتتىك تۇرعىدا جىكتەپ-مەجەلەۋ ناۋقانى جۇرگىزىلدى. بۇل كەزدە تۇرار رىسقۇلۇلى تۇركرەسپۋبليكادان تاعى دا شەتتەتىلىپ، كومينتەرندە ىستەپ جۇرگەن. بىراق ونىڭ تۇركىستاندىق ۇزەڭگىلەسى، رەسپۋبليكا باسشىلارىنىڭ ءبىرى سۇلتانبەك قوجانوۆ ناۋقاننىڭ استارىنان كونەدەن كەلە جاتقان «بولشەكتەپ ال دا، بيلەي بەر!» قاعيداسىن اڭعارىپ، ءوز ۇسىنىسىن ورتاعا سالعان. مەجەلەۋدەن بۇرىن ورتا ازيا رەسپۋبليكالارىن ەكونوميكالىق بىرلەستىككە ۇيىستىرۋ قاجەتتىگىن، عاسىرلار بويى ارالاس-قۇرالاس تۇرىپ جاتقان حالىقتاردىڭ تابيعي قالىپتاسقان شارۋاشىلىق ءومىرىن جاندى جەردەن كەسكىلەگەندەي كۇيگە تۇسىرمەي، ورتاازيالىق فەدەراتسيا قۇرۋدىڭ، سول ورتا ازيا فەدەراتسياسى ارقىلى كسرو قۇرىلتايشىلارى قاتارىنا قوسىلۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن  دالەلدەگەن. بۇل ۇسىنىستارىمەن ول تۇراردىڭ جۇزەگە اسپاي قالعان باستاماسىن جاڭا ساياسي احۋالدا جاڭاشا قولداعان ەدى. ويتكەنى تەك ولكە حالىقتارىنىڭ بىرلىگىن ارتتىرۋ ارقىلى عانا ورتالىقتىڭ وزبىرلىعىنان ساقتانىپ، شىنايى ۇلتتىق دامۋ جولىنا ءتۇسۋ مۇمكىن بولاتىن.  

تۇرار مەن سۇلتانبەكتىڭ كەڭەستىك پلاتفورمادا 1920 جانە 1924 جىلدارى ۇلت مۇددەسىن كوزدەپ جۇرگىزگەن كۇرەستەرى قۇلاتىلعان تۇركىستان مۇحتارياتىنىڭ پرەمەر-ءمينيسترى، ەميگراتسياداعى مۇستافا شوقايدىڭ تۇركىستان حالىقتارىنىڭ بىرلىگىن ۋاعىزداعان ويلارىمەن ۇندەسىپ جاتتى. وسى تاماشا ءۇش ۇلتتىق تۇلعانىڭ ىشىندە تۇرار رىسقۇلوۆ تۇرك رەسپۋبليكاسىن جانە تۇرك حالىقتارىنىڭ كومپارتياسىن قۇرۋ جايىنداعى شەشىمدەردى ولكەنىڭ سوۆەتتىك باسشى ورگاندارىندا قابىلداتا العان ساياساتكەرلىگىمەن ەرەكشە ايبىندانا كورىنەدى.  

بەيبىت قويشىباەۆ

Abai.kz