بەردىبەك پەن مۇقاعاليدى بىلمەيتىن، ولاردىڭ اتى اتالعاندا ەلەڭدەمەيتىن قازاق جوق. ءتاڭىرتاۋدىڭ توسىندە تۋىپ، «كيىكتىڭ ءسۇتىن ەمىپ ەرجەتكەن» قوس الىپ، ادەبيەتىمىزدىڭ كوگىنەن ويىپ تۇرىپ ورىن الدى. ەسىمدەرى قازاق جادىنان وشپەيتىن ماڭگى جارىق جۇلدىزعا اينالدى. ادەبيەت مايدانىنا ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى ىلەسىپ كىرگەن قوس جەرلەس، ءبىرى پروزا سالاسىندا قاتىپ قالعان سوتسياليستىك رەاليزمنىڭ قالىبىنا سىيماعان مۇلدە تىڭ، مۇلدە ەركىن، قان-سورى اققان شىنايى وشپەس تۋىندىلار جازىپ ءوز ورنىن تاپسا، ەكىنشىسى قازاق پوەزياسىنىڭ ولشەم مەجەسىن (پلانكاسىن) اسپانداتا كوتەرىپ، پوەزيادا ابايدان كەيىن اتى اتالاتىن تۇلعاعا اينالدى.

«وسى قوس الىپتى دۇنيەگە الىپ كەلگەن انالاردى ءبىز قانشالىقتى بىلەمىز، قانشالىقتى قۇرمەتتەپ ءجۇرمىز؟» دەگەن وي تۋادى كەيدە. عالىمداردىڭ زەرتتەۋىنشە ۇل بالانىڭ بويىنداعى بۇكىل ىزگىلىك پەن پاراساتتىلىق جانە شىعارماشىلىق قاسيەت، ونەرپازدىق، تەك انانىڭ قانىمەن كەلەدى ەكەن. كەرىسىنشە قىز بالاعا اكەدەن جۇعاتىن كورىنەدى. گەن مەن تۇقىم قۋالاۋ عىلىمىن زەرتتەپ كوز مايىن تاۋىسقان عالىمداردىڭ وسى جاڭالىعىن اتام قازاق الدەقاشان اق «جىگىتتىڭ جاقسى بولماعى ناعاشىدان» دەپ ەكى اۋىز سوزبەن تۇيە سالعان ەمەس پە؟ وسىندايدا حالقىمىزدىڭ دانالىعىنا، تۇيگەن تاجىريبەسىنىڭ مولدىعىنا  تاعى ءبىر باس يمەسكە شاراڭ جوق. ال اكەدەن ۇل بالاعا قايسارلىق، تاباندىلىق، ەرىك-جىگەر سەكىلدى قاسيەتتەر عانا قونادى ەكەن. دەمەك قازاق ادەبيەتىنىڭ قوس كلاسسيگى بەردىبەك پەن مۇقاعاليدىڭ بويىنداعى بۇرىن باسقالار ايتپاعان دۇنيەنى ايتا بىلگەن شەشەندىك، بۇرىن وزگەلەر سەزبەگەن قۇبىلىستى تۇيسىنە بىلگەن سەزىمتالدىق، سونى جەتەر جەرىنە جەتكىزە بىلگەن جازۋشىلىق قاسيەت الدىمەن اللادان كەلگەن سىي، ودان كەيىن اكەنىڭ قانىمەن كەلگەن دەسەك تە، انانىڭ سۇتىنەن باستاۋ الىپ، دۇنيەگە ولەڭ بوپ، قاراسوز بوپ تاراعانىن مويىنداۋ ءلازىم. ەندەشە وسىنداي الىپتاردى توعىز اي تولعاتىپ، تار قۇرساعىن كەڭەيتىپ، قازاقتىڭ باعىنا ماڭدايىن جارق ەتكىزىپ دۇنيەگە الىپ كەلگەن انالار كىم ەدى؟ سونى باعامداپ كورەيىك...

بەردىبەك سوقپاقباەۆتىڭ اناسىنىڭ ەسىمى اسبەت سەمبايقىزى. رۋى – البان، ونىڭ ىشىندە – ايت، سۇيىندىك ء(بىر قىزىعى مۇقاعاليدىڭ اناسى دا ءدال وسى رۋدان). اسبەت بەردىبەكتىڭ اكەسى ىدىرىسقا قازاقتىڭ امەڭگەرلىك جولىمەن قوسىلعان.

«قىز كەزىندە شەشەم كورىكتى بولىپتى. ورتا بويلى، قىر مۇرىن، قىزىل شىرايلىنىڭ ادەمىسى بولعانعا ۇقسايدى. ال مەن بىلگەلى ول ناۋقاسشاڭ. اۋرۋ مەن جوقشىلىق قوسا قاباتتاسىپ قۇر سۇلدەرى قالعان. وتىرسا، تۇرسا، اۋزىنان ويبايى تۇسپەيدى. سوعان قاراماستان كۇنى كەشكە قىبىر-قىبىر قيمىلداۋمەن بولادى. جوقتى بار ەتىپ، ءتۇتىن تۇتەتەدى» دەپ ەستەلىك ايتادى جازۋشى ءوزىنىڭ  «بالالىق شاققا ساياحات» پوۆەسىندە. جازۋشىنىڭ وسى ءبىر اتى اڭىزعا اينالعان شىعارماسى كولحوزداستىرۋ كەزىندەگى قازاق حالقىنىڭ باسىنان وتكەن قيىنشىلىقتار مەن زارداپتاردى، ۇرلانعان بالالىق شاقتى، اشتىق ناۋبەتى سەكىلدى دۇنيەلەردى كەلەر ۇرپاققا شىپ-شىرعاسىن شىعارماي جەتكىزۋ نەگىزگى ماقسات ەتكەن. سويتە تۇرا نەگىزگى لەيتموتيۆى اناسىنا دەگەن ساعىنىش، انا ماحابباتىنا تولىق قانباعان جاس بالانىڭ وزەكتى ورتەر وكىنىشى قاتار ورىلگەنىن بايقايمىز. ولاي دەيتىنىمىز شىعارما بىردەن جازۋشىنىڭ  بالا كەزىندەگى اناسى تۋرالى قىزىقتى حيكايامەن باستالادى.

– انە سەنى تاستاپ، شەشەڭ كەتىپ بارا جاتىر!...

مەن شەشەمنەن ولمەي قالارمىن...

– اپا، اپا دەپ ارتىنان قۋىپ بەردىم. قۇلىنداعى داۋسىم قۇدايعا جەتىپ، باقىرىپ جۇگىرىپ كەلەم. اياۋلى شەشەمنىڭ ماعان بۇرىلىپ قاراعىسى دا كەلمەيدى... باقىرۋدان وڭەشىم جىرتىلا جازدايدى.

شىعارما ءدال وسىلاي باستالادى.

ارى قاراي اشتىق جىلداردىڭ ەلەسىن كەڭەستىك قاتاڭ تسەنزۋرانىڭ سۇزگىسىنەن اسقان شەبەرلىكپەن وتكىزىپ، تام-تۇمداپ بەرەدى. سول ازاپتى جىلداردا اناسىنىڭ ءوزى اش بولسا دا ەڭ سوڭعىسىن ۇلىنا بەرىپ، بالاپانىن قورعاعان تورعايداي پارمەنە بوپ وسىرگەن مەيىرباندىعىن  تولقىماي وقۋ مۇمكىن ەمەس.

«ۇيدە تۇك بولماي قالعان كۇندە دە شەشەم مەنى اشتان ولتىرمەيدى، ايتەۋىر بىردەڭە تاۋىپ، ءوز اۋزىنا سالماستان مەنىڭ اۋزىما توسادى» دەپ جازادى.

بەكەڭنىڭ ۇلكەن جازۋشى بوپ قالىپتاسقانىنا اناسىنىڭ ىقپالى وتە زور بولعان دەپ سەنىممەن ايتا الامىز. سەگىز جاسىندا، اقىلى ءالى تولىق قالاپتاسپاعان بالا كۇنىندە ايرىلىپ قالسا دا اناسىنىڭ بولاشاق جازۋشىنىڭ وقۋعا دەگەن ىنتاسىن ۇنەمى قولداپ وتىراتىنىن ساعىنىشپەن ەسكە الىپ، بىلاي دەپ جازادى.

«مەن وقۋعا ىنتالى بولدىم. شەشەم وعان قۋاناتىن. شۇقشيىپ ساباق جازىپ وتىرسام:

– مەنىڭ جانىم ۇلكەيگەندە ۇكىمەتشى بولادى، –  دەپ كوتەرمەلەپ قوياتىن».

ول كەزدە ۇلكەن ادامدى سول كەزدىڭ ادامدارى «وكىمەتشى» دەيدى. بەكەڭ شىنىمەن قازاق حالقى ءسۇيىپ وقيتىن ۇلكەن ادامعا اينالدى. ال ونىڭ «ۇلكەن» ادام بوپ قالىپتاسۋىنا اناسىنىڭ وقۋ مەن بىلىمگە دەگەن ىنتاسىن قولداۋى جانە اناعا دەگەن ساعىنىش، اناسىنىڭ وزىنە دەگەن سەنىمى مەن  ءۇمىتىن اقتاۋ سەكىلدى قاسيەتتى ۇعىمدار تىكەلەي اسەر ەتتى.

اناسىنان بار جوعى سەگىز جاسىندا ايرىلعان بەكەڭنەڭ  جەتكەن ازىن-اۋلاق ەستەلىككە قاراپ اناسىنىڭ مۇسىلمانشىلىقتى، يماندىلىقتى وتە جوعارى قويعانىن بايقايمىز. سول ءبىر ازاپتى جىلدارى بەردىبەكتىڭ سماعۇل اعاسى شەكارا زاستاۆاسىنا جۇمىسشى بوپ ورنالاسىپ، سول جەردەن سولداتتاردان قالعان سۇيىق تاماقتاردى ۇيگە الىپ كەپ كۇنەلتەدى. اشتىق جىلدارى بولسا دا زاستاپتان الىپ كەلگەن سورپانى اسبەت انامىز ىشپەي قويادى.

«شەشەمنىڭ ويى بەلگىلى ەدى. زاستاۆادا شوشقا دا، وگىز دە سويىلىپ جاتادى. تاماق ءبىر قازاندا جاسالادى. شوشقا ەتى پىسىرىلگەن قازاننان ءدام تاتۋ –ھارامنىڭ ءوزىن جەگەنمەن پارا-پار. ياعني اۋىر كۇنا. ءبىز شەشەمنەن باسقالارىمىز، مۇسىلماندىقتىڭ الگىندەي قاتاڭ جولىن ساقتاي المادىق» دەيدى جازۋشى. اش بولسا دا كۇماندى استى جەمەۋ قازاق ايەلىنە، قازاق انالارىنا عانا  تان ادالدىق پەن تاقۋالىقتىڭ اسقار شىڭى بولار ءسىرا دا. بەكەڭ تۋرالى ەستەلىكتەردە جازۋشىنىڭ تەك شىندىقتى ايتقانىن، ەشكىمگە قيانات جاساماعانى، ادالدىقتىڭ تۋرا جولىنان قيىس كەتپەي تۋرالىقتان تايماعانى، پرينتسيپشىلدىگى كوپتەپ ايتىلادى. بۇل دا بولسا اناسىنان جۇققان قاسيەت بولسا كەرەك.

اسبەت سەمبايقىزى 1932 جىلى، قازاق حالقىنا بولششەۆيكتەردىڭ  قاساقانا  جاساعان زۇلمات اشتىعىنىڭ كۇشەيگەن كەزىندە جاس بوسانىپ، جوقشىلىق زاردابىنان دۇرىس كۇتىنە الماي قازاعا ۇشىرايدى. دەنەسى اۋىل ماڭىنداعى جاۋىرتوعان دەگەن جەردەگى قورىمعا جەرلەنەدى. جوقشىلىقتان باسىنا بىردەڭە قالقايتۋعا شامالارى دا كەلمەيدى. قازىرگى جاي-كۇيى بەلگىسىز.

اناسىنىڭ قازاسى جاس بەردىبەككە سۇمدىق اۋىر تيەدى. جان تاپسىرار الدىنداعى «بەكەنىم، بەردىبەگىم» دەپ جانۇشىرا ىزدەگەنىندە قاسىندا بولا الماي قالعانىنا ءومىر بويى وكىنۋمەن وتەدى.

«قايتىس بولعان شەشەمدى كۇندىز-ءتۇنى ويلايمىن. مەن ەندى شەشەمدى ەش ۋاقىتتا كورە المايمىن. وسىنى ويلاعاندا ءىشى-باۋىرىم ءبىر ءتۇرلى ءجيدىپ كەتكەندەي بولادى...

وزەگىمدى ورتەگەن اششى قايعى وڭاشادا كوزىمنەن مونشاق بولىپ، دومالاپ-دومالاپ كەتەدى. بىراق ەشكىمگە كورسەتپەۋگە تىرىسامىن...» بۇل جولداردى كوزگە جاس الماي وقۋ مۇمكىن ەمەس. ارى قاراي جازۋشىنىڭ جەتىمدىك ءومىرى باستالادى.

«جەتىم دەگەن سوزدە نەندەي سۋىق ماعىنا جاتقانىنا مەن بۇرىن زەيىن قويمايدى ەكەم. شەشەم ولگەن سوڭ ەندى ءبىلدىم. ادامنىڭ ار-وجدانىن تىلدەۋگە دە دۇنيەدە بۇدان قاتال، بۇدان اياۋسىز ءسوز بولمايدى ەكەن» دەپ مۇڭايادى. وسىدان باستاپ جازۋشىنىڭ قالعان ءومىرى اناسىن ىزدەپ تورىعۋمەن وتكەن بولار، ءسىرا.

جىگىتتىڭ جاقسى بولماعى ناعاشىدان دەپ جوعارىدا ايتتىق قوي. اسبەت ادامگەرشىلىگى مەن مەيىرباندىعى اسىپ توگىلگەن تەكتى جەردەن شىققان قىز. اكەسى سەمباي بەس ۋاقىت نامازىن قازا قىلماعان وتە تاقۋا ادام بولعان ەكەن. شەشەسى بوكپە مەيىرىمدىلىگىمەن اتى شىققان سونداي عاجاپ ادام بولعان دەسەدى. جوقشىلىق جىلدارى تار بولمەدە توعىز ادام تۇرىپ جاتقانىنا قاراماستان ونىنشى قىپ بەردىبەكتى قىڭق دەمەستەن ۇيلەرىنە تۇرعىزىپ، وقىتىپ، باعىپ-قاعادى. بۇل دا بولسا قازاققا ءتان باۋىرمالدىقتىڭ جارقىن كورىنىسى. وسىنداي وتباسىدان شىققان قىز بەردىبەكتەي اياۋلى ۇلدى دۇنيەگە الىپ كەلۋى زاڭدىلىق بولسا كەرەك.

وسىنداي اياۋلى انالاردى ۇلىقتاپ، جاس ۇرپاقتىڭ ەسىندە ماڭگى قالاتىن ءبىر ەسكەرتكىش تۇرعىزعىڭ كەلەدى-اق...

قازاق پوەزياسىن جاڭا بەلەستەرگە كوتەرىپ كەتكەن مۇقاعاليداي اقىندى دۇنيەگە الىپ كەلگەن قازاق ايەلىنىڭ اتى-ءجونى – ناعيمان باتانقىزى. سارىباستاۋ اۋىلىنىڭ تۋماسى. بەردىبەكتىڭ اناسى سەكىلدى ناعيمان انامىز دا الباننىڭ ىشىندەگى ايتتىڭ سۇيىندىگى. سۇيىندىكتىڭ سۇيكەمەسىنەن ساقتا دەگەن ءسوز بار ءبىزدىڭ جاقتا. تۋرا ايتپاي تۇسپالداپ، سۇيكەپ سويلەۋ شەشەندىكتىڭ ءبىر ەرەكشە ءتۇرى عوي. بەردىبەك پەن مۇقاعاليعا ءسوز ونەرى وسى ناعاشىلارى سۇيىندىكتەن جۇقسا كەرەك. اتاقتى كودەك اقىن دا وسى سۇيىندىك جۇرتىنان. ال اۋىزەكى تاريحقا ۇڭىلسەك سۇيىندىكتىڭ ءوزى الباننىڭ باس ءبيى بولعان ەكەن.

مۇقاعاليدىڭ اقىن بولىپ قالىپتاسۋىنا اجەسى ءتيىن مەن اناسى ناعيماننىڭ ىقپالى زور بولعان. جاس كۇنىنەن بالا مۇقاعاليعا ەرتەگىلەر مەن جىرلار، اڭىزدار مەن حالىق اندەرىن بويىنا ءسىڭىرىپ وسىرگەن دەسەدى. ناعيمان انامىز دا قازاقتىڭ قارا ولەڭىنەن قالىس قالماعان، ءوز جانىنان ولەڭدەتىپ سويلەيتىن ءتىلدى ادام بولعان ەكەن. الماتىعا كوشىپ كەتكەن سوڭ دا پەنسياسىن اۋىلعا كەپ الىپ تۇرادى ەكەن. سول باياعى «پروپيسكا» ماسەلەسى بولسا كەرەك. اۋىلدىڭ پوشتاسىنا كەلىپ جينالعان پەنسياسىن بەرەتىن كاسسير قىزعا:

«ەل امان با، سەن امان با؟

ەل امان، سەن امان بولساڭ مەن امان دا»  دەپ تاقپاقتاتىپ كىرەدى ەكەن. بۇدان دا باسقا ويىن تويلاردا جانىنان سۋىرىپ ايتا بەرەتىن ولەڭشىلدىگىن ءبىراز جۇرت بىلەدى.

ناعيمان انامىز ۇزاق جاساپ، بەرتىندە قايتىس بولدى.  بىراق جيىرماسىنشى عاسىرداعى قازاق حالقىنىڭ باسىنا تۇسكەن بارلىق زوبالاڭ مەن تاعدىر تاۋقىمەتىن تۇگەلدەي باسىنان وتكەردى.

كولحوزداستىرۋ قيىنشىلىعى، كامپەسكە، اشارشىلىق زوبالاڭى، رەپرەسسيا تاۋقىمەتى، ءۇش بالامەن جاستاي جەسىر قالىپ سولاردى جەتكىزۋ، سوعىستاعى تىل ءومىرى اۋىرتپاشىلىعى، نەمەرەنىڭ ءولىمى، بالاسىنىڭ ءولىمى سەكىلدى اۋىر قيىنشىلىقتاردى باسىنان وتكەرىپ، جەڭە ءبىلدى. سول جەڭىستەردىڭ ىشىندەگى ەڭ ۇلكەنى مۇقاعاليداي عاسىر اقىنىن ومىرگە الىپ كەلدى. دەگەنمەن اقىننىڭ ءوز ورتاسىندا شەتقاقپاي كورىپ، تيىسىنشە باعالانباۋى، قاتارىنان قالىپ قالۋى، مايگۇلدىڭ قازاسى، ءبىر سوزبەن ايتقاندا اقىن تراگەدياسى تۇتاستاي ونى ومىرگە الىپ كەلگەن اناسىنىڭ كوز الدىندا بولدى جانە انا جۇرەگىنە تىكەلەي اسەر ەتتى. انا ءۇشىن بالا كۇيىگىنەن اۋىر نارسە بار ما ؟

ۇلىنىڭ ومىردەن وتكەننەن كەيىنگى ءتيىستى باعاسىن الۋىنىڭ ءوزى حالىق ءۇشىن قۋانىش بولعانىمەن انا جۇرەگى ءۇشىن قانداي سەزىم ەكەنىن ءبىز بىلە بەرمەيمىز. قايتكەندە دە ايتقانى اينىماي كەلگەن اۋليە اقىندى دۇنيەگە الىپ كەلگەنى اقيقات.

...ولمەيمىن، مەن دە وزىڭدەي اسىلدانمىن... – دەپ جىرلادى مۇقاعالي اناسىنا. ءوزىنىڭ دە، اناسىنىڭ ەسىمىنىڭ دە ولمەيتىنىنە سەرت بەردى، سەرتىنە جەتتى. سەرتىنە جىگىتتىڭ جىگىتى عانا جەتەدى.

بۇگىندە قازاق قوعامى جاڭا مۇقاعاليىن، جاڭا بەردىبەگىن ىزدەيدى.

مۇقاعالي مەن بەردىبەك قايدان شىقتى؟ دۇنيەگە كەلگەن كۇننەن باستاپ بەسىك جىرىمەن تەربەگەن، حالىقتىڭ ەرتەگى اڭىزداردى قۇلاعىنا قۇيعان، باتىرلار جىرىن جاتقا ايتقان، بويىندا ونەرى، قولىندا ينەسى مەن تەبەنى بار، يماندى، ۇلاعاتتى انالاردان شىقتى. بۇل اقيقات. «قىز تاربيەسى – ۇلت تاربيەسى» دەگەن وسى.

بارلىعىمىز بالا ءوسىرىپ وتىرمىز. ۇيدەگى ۇلدى بولاشاق ابىلاي، قابانباي،رايىمبەك، بەردىبەك دەپ ءبىل. ال قىزدارىڭدى بولاشاق اباي، مۇقاعالي، بەردىبەكتەردى دۇنيەگە الىپ كەلەتىن انا دەپ ءبىل. سولاي تاربيەلە! سوندا عانا اتالارىمىزدىڭ قانىمەن، انالارىمىزدىڭ كوز جاسىمەن كەلگەن ۇلان بايتاق جەرگە يە بولاتىن شىن مانىندەگى ماڭگىلىك ەل بولامىز.

جانىبەك الىكەن،

«ۇلاعاتتى ۇرپاق قورىنىڭ» توراعاسى.

Abai.kz