قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋگە بايلانىستى تاۋداي دەپ ايتپاي-اق قويالىق، تامشىداي دەرلىك ۇسىنىس نە ءجوندى ءسوز ايتىلىپ جاتسا بولدى، كەيبىر ءورىستىلدى وتانداستارىمىز استىنان سۋ شىققانداي، ىرشىپ تۇسەتىنى بار. بۇل جولى دا سولاي بولدى. مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭ جوباسى رەتىندە ءالى قالىپتاسا قويماعان ماتىنمەن تانىسقان قايسىبىرەۋلەر اقىرزاماندى ءۇيسىن كەلىپ. «ويباي، بۇلاي بولسا ءبىز چەمودانىمىزدى الىپ كەتەمىز»، «كونستيتۋتسيا تالاپتارى قايدا؟ كونستيتۋتسيا ادامدار ءۇشىن بە، الدە ادامدار كونستيتۋتسيا ءۇشىن بە؟»، «قازاق ءتىلى - تۇرمىستا عانا قولدانىلاتىن ءتىل. قازىرگى زامانعا كەلمەيدى»... دەگەن سارىنداس سوزدەر. ءورىستىلدى ەلەكتروندى باق-تارداعى بۇل سوزدەردىڭ يەلەرى كىم، نە قىزمەت ىستەيدى؟ بۇل جاعى بەلگىسىز. ايتەۋىر، تيسە - تەرەككە، تيمەسە - بۇتاققا دەگەن ءپاتۋاسىز بوراعان سوزدەر. سوندا شورتانداي تۋلاپ جۇرگەندەردىڭ «نامىسىنا» ءتيىپ قالعان نەندەي وزگەرىستەر؟ ماسەلەن، مەملەكەتتىك مەكەمەگە ادامدار تەك مەملەكەتتىك تىلدە عانا ءوتىنىش، شاعىم جازسا، بۇعان نەگە رەنىش تانىتۋعا بولادى ەكەن. تىپتەن قينالسا سول ءوتىنىش، شاعىمداردىڭ ۇلگىلەرى ماڭداي الدىندا ءىلۋلى تۇرماي ما؟ ونداي ۇلگىلەردىڭ نەشە ءتۇرىن ازىرلەپ قويۋعا جەرگىلىكتى مەكەمەلەردىڭ قاۋقارى جەتەدى. مەملەكەتتىك قىزمەتكەر ازاماتتاردىڭ ساۋالىنا مەملەكەتتىك تىلدە جاۋاپ بەرسە - بۇل ورەسكەلدىك پە؟ مەملەكەتتىك مەكەمەگە قىزمەتكە الىنعان ماماننىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلەتىنى نە بىلمەيتىنى تەكسەرىلىپ جاتسا، ونىڭ زاڭعا نەسى قايشى؟

قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋگە بايلانىستى تاۋداي دەپ ايتپاي-اق قويالىق، تامشىداي دەرلىك ۇسىنىس نە ءجوندى ءسوز ايتىلىپ جاتسا بولدى، كەيبىر ءورىستىلدى وتانداستارىمىز استىنان سۋ شىققانداي، ىرشىپ تۇسەتىنى بار. بۇل جولى دا سولاي بولدى. مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭ جوباسى رەتىندە ءالى قالىپتاسا قويماعان ماتىنمەن تانىسقان قايسىبىرەۋلەر اقىرزاماندى ءۇيسىن كەلىپ. «ويباي، بۇلاي بولسا ءبىز چەمودانىمىزدى الىپ كەتەمىز»، «كونستيتۋتسيا تالاپتارى قايدا؟ كونستيتۋتسيا ادامدار ءۇشىن بە، الدە ادامدار كونستيتۋتسيا ءۇشىن بە؟»، «قازاق ءتىلى - تۇرمىستا عانا قولدانىلاتىن ءتىل. قازىرگى زامانعا كەلمەيدى»... دەگەن سارىنداس سوزدەر. ءورىستىلدى ەلەكتروندى باق-تارداعى بۇل سوزدەردىڭ يەلەرى كىم، نە قىزمەت ىستەيدى؟ بۇل جاعى بەلگىسىز. ايتەۋىر، تيسە - تەرەككە، تيمەسە - بۇتاققا دەگەن ءپاتۋاسىز بوراعان سوزدەر. سوندا شورتانداي تۋلاپ جۇرگەندەردىڭ «نامىسىنا» ءتيىپ قالعان نەندەي وزگەرىستەر؟ ماسەلەن، مەملەكەتتىك مەكەمەگە ادامدار تەك مەملەكەتتىك تىلدە عانا ءوتىنىش، شاعىم جازسا، بۇعان نەگە رەنىش تانىتۋعا بولادى ەكەن. تىپتەن قينالسا سول ءوتىنىش، شاعىمداردىڭ ۇلگىلەرى ماڭداي الدىندا ءىلۋلى تۇرماي ما؟ ونداي ۇلگىلەردىڭ نەشە ءتۇرىن ازىرلەپ قويۋعا جەرگىلىكتى مەكەمەلەردىڭ قاۋقارى جەتەدى. مەملەكەتتىك قىزمەتكەر ازاماتتاردىڭ ساۋالىنا مەملەكەتتىك تىلدە جاۋاپ بەرسە - بۇل ورەسكەلدىك پە؟ مەملەكەتتىك مەكەمەگە قىزمەتكە الىنعان ماماننىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلەتىنى نە بىلمەيتىنى تەكسەرىلىپ جاتسا، ونىڭ زاڭعا نەسى قايشى؟ الدەكىمدەردىڭ ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت ءبولىپ جۇرگەن «جايسىز جايتتار» - زاڭ جوباسىنداعى وسى ىسپەتتەس جاڭالىقتار. جاڭالىقتار دەپ جاي ايتىپ وتىرمىز. اقيقاتىنا سالساق «ءتىل تۋرالى» زاڭدا مۇنداي باپتاردىڭ بولۋى زاڭدىلىق. قازىر ەلگە «وسى قازاق ءتىلى نەگە ءوز تۇعىرىندا تۇرا الماي تۇر؟» دەسەڭىز، الدىمەن ايتاتىندارى «قاجەتتىلىك كەرەك» دەيدى. بۇل ۋاجگە تولىق قوسىلۋعا بولادى. مەملەكەتتىك تىلگە دەگەن سۇرانىس، قاجەتتىلىك بولماي، قازاق ءتىلىنىڭ كوسەگەسى كوگەرمەيدى. مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەسە قىزمەت ىستەۋ، ءتىپتى ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىن بولمايتىنداي جاعداي تۋدىرۋ كەرەك. «اينالايىن، مىنە، كىتاپ، مىنە، ءتىلاشار، قازاق ءتىلىن ۇيرەنە عوي» دەپ ارقادان قاققانمەن، ودان ەشقاشاندا ءتىلدى ۇيرەنبەيدى دە، قۇرمەتتەمەيدى دە. (باسى 1-بەتتە) ال قاجەتتىلىكتى قالاي تۋعىزۋعا بولادى؟ جاڭاعىداي تالاپتارمەن. جۇمىسقا تۇرعىسى كەلە مە - مەملەكەتتىك تىلدە ءوتىنىش جازسىن. جينالىس، جيىن وتە مە - مەملەكەتتىك تىلدە ءوتسىن. قازاقستاندىق ازاماتقا قىزمەت كورسەتكىسى كەلە مە (ساۋدا، كولىك، بايلانىس...) مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلسىن. ءتۇيىنى، قازاقستاندا قىزمەتكە تۇرعان ادام مەملەكەتتىك ءتىلدى مىندەتتى تۇردە ءبىلۋى قاجەت. وسىنداي تالاپتاردىڭ جۇزەگە اسۋى ارقىلى قازاق ءتىلىنىڭ ءورىسى اشىلادى، ءتىلىمىزدىڭ بويىنا قان جۇگىرەدى. مۇندايدا ۇلتى ءازىربايجان بولعانىمەن ءوزىن قازاقتان كەم سانامايتىن اسىلى وسمان اپامىزدىڭ مىنا سوزىنە قالاي ريزاشىلىق بىلدىرمەسسىڭ: «ەگەردە «تۇيەگە جانتاق كەرەك بولسا، موينىن سوزىپ جەيدى». سوندىقتان دا مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەرگە قازاق ءتىلىن ءبىلۋدى مىندەتتەسەك، وندا ولار لاۋازىمى ءۇشىن ۇيرەنەدى. ەندىگىدە مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ وزىنە ارنايى زاڭ كەرەك. ولەيىن دەپ جاتقان وزگە ءتىل جوق. ءبارى ءوزىنىڭ قالىبىمەن وركەندەپ كەلەدى. ءاربىر قازاقستاندىق وسى وتاندى وزىنە ورتاق دەپ ساناسا، مەملەكەتتىك ءتىلدى دە ورتاق دەپ قاراۋى ءتيىس». ورىس ءتىلىنىڭ باستى وتانى - رەسەي ەكەندىگى بەلگىلى. وسىلاي بولا تۇرا رەسەيلىكتەردىڭ وزدەرى ورىس ءتىلى ءۇشىن شىر-پىر بولۋدا. باسپاسوزدەن بەلگىلى بولىپ جاتقانىنداي رەسەيدىڭ ميگراتسيا قىزمەتى وسى ەلگە سىرتتان كەلگەن ازاماتتاردىڭ ورىس ءتىلىن قانشالىقتى بىلەتىنىن تەكسەرۋدى ۇسىنىپ وتىر. رەسەيدەگى دەموگرافيا جانە ايماقتىق دامۋ ينستيتۋتىنىڭ باسشىسى بىلاي دەيدى: «قانداي رەتتە دە ورىس ءتىلىنىڭ بەدەلىن كوتەرۋ كەرەك. ەل ىشىندەگى تۇرعىندار ورىس ءتىلىن ءبىرىنشى كەزەكتە بىلۋگە مىندەتتى». رەسەيدىڭ ءوزى مۇقالا، مىزعي قويمايتىن ورىس ءتىلى جونىندە وسىلاي بىلەك تۇرە ارەكەت ەتىپ جاتقاندا ءتىلىمىز جونىندە ءبىزدىڭ جايباراقات، ارقانى كەڭگە سالىپ وتىرعانىمىز قالاي بولار ەكەن؟ ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدەگى ءتىل ساياساتىندا شوشىپ، ۇركيتىندەي نەگىز جوق. مەملەكەتتىك تىلگە قاتىستى باعىت-باعدار دا قولداۋعا تۇرارلىق. راسىندا دا، مەملەكەتتىك ءتىل - ەلدى ۇيىستىرۋشى، بىرىكتىرۋشى باستى تەتىك. ەلدەگى حالىقتىڭ 65 پايىزىن قازاق ۇلتى قۇراپ وتىرسا، ارامىزدا قازاقشانى قازاقتان كەم بىلمەيتىن ۇيعىر، وزبەك، قىرعىز... باۋىرلارىمىزدىڭ، سونداي-اق ورىس وتانداستارىمىزدىڭ ىشىندە دە قازاقشانى ءۇيىرىپ اكەتىپ وتىرعانداردىڭ بار ەكەنىن ەسكەرسەك، ورىس ءتىلىن تىقپالاي بەرۋدىڭ نە قاجەتى بار. ورىس تىلىنە كەلسەك، ول - ولمەيتىن، قازاقپەن ماڭگى ءومىر سۇرە بەرەتىن ءتىل. ونىڭ ماڭىزىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى. الايدا قازاقتىڭ دا، ونىڭ ءتىلىنىڭ دە وزگەلەردەن ەش كەمدىگى جوعىن تۇسىنەتىن، سەزىنەتىن ۋاقىت جەتتى ەمەس پە؟ جەرىمىزدىڭ كولەمى اناۋ. ءبىر بۇرىشتا تىعىلىپ وتىرعان حالىق ەمەسپىز. جەر كولەمى جاعىنان دۇنيەجۇزىندە توعىزىنشى ورىندا تۇرمىز. تاۋەلسىز، جەكە دارا ەلمىز. تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ ءوز ساياساتى، ۇستانعان باعىتى بولادى. سونىڭ ەڭ تورەسى - ەلدىڭ اتىن يەمدەنىپ وتىرعان ۇلتتىڭ الاڭسىز، باقۋاتتى، جارقىن ءومىر سۇرۋىنە جاعداي جاساۋ. ال ءتىلسىز ۇلت قالاي ءوسىپ-وركەندەمەك؟ ونىڭ ۇستىنە ول ءتىلىڭىز زاڭ جۇزىندە مەملەكەتتىك مارتەبە الىپ وتىرسا. سوندىقتان ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز - تىلگە قاتىستى داۋ-داماي كوتەرۋشىلەردەن، بايبالام سالۋشىلاردان ۇركىپ، شوشىنۋدىڭ قاجەتى جوق. مۇندايدا ساناسى سەرگەك، ماقساتقا بەرىك جاندار «يت ۇرەدى، كەرۋەن كوشەدى» دەمەيتىن بە ەدى. بۇل جولى دا وسى ويدى ۇستانعان دۇرىس. مىندەت - تىلگە بايلانىستى جەتىستىكتەردى مولايتىپ، اسۋ-بيىكتەردى باعىندىرا بەرۋ. مەملەكەتتىڭ ءوز ساياساتىن جۇرگىزۋدە جالتاقتاماعانى، العان بەتىنەن قايتپاعانى ابزال.

نۇرپەرزەنت دومباي