جاڭا ءالىپبي مەن ەملە ەرەجەلەرىن وقىتۋدا كيريلگرافيكاسىندا بولعان كەمشىلىكتەردى ەسكەرگەنىمىز ءجون. باستى ەسكەرەتىن ماسەلەلەردىڭ ءبىرى  – قازاقتىڭ ءتول جانە كۇردەلى سوزدەرىن قازاق ءتىلىنىڭ ورفوەپيالىق نورماسىنا سايكەس مەڭگەرتۋ. قازىرگى تاڭدا ورفوەپيا بالاباقشادان باستاپ جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ وقۋ باعدارلامالارىندا قامتىلعانمەن، ناتيجەسىندە بۇگىنگى مەكتەپ وقۋشىلارى، جوو ستۋدەنتتەرى، وزگەتىلدى وكىلدەر، ءتىپتى ەرەسەكتەردىڭ دە ورفوەپيالىق نورمانى ساقتامايتىندارىن بايقاپ جاتامىز. ال تىلدىك تۇلعانىڭ بالاباقشا مەن مەكتەپ جاسىندا فونەتيكالىق داعدىلارى دۇرىس قالىپتاسپاعان بولسا، وندا ول ايتىلىم ۇردىسىندە سوزدەردى دۇرىس دىبىستامايدى جانە ەستىگەنىن دۇرىس تۇسىنبەيدى. بۇگىنگى كوممۋنيكاتسياداعى تىلدىك تۇلعانىڭ ءتول سوزدەر مەن كۇردەلى سوزدەر قالاي جازىلسا، سولاي وقيتىن دارەجەگە جەتكەن. ونىڭ سەبەبى ادىستەمەدە ورفوگرافيا مەن ورفوەپيانىڭ قاتار مەڭگەرتىلمەۋىنەن، ەكىنشىدەن، باستاۋىش سىنىپتان باستاپ جوعارى سىنىپقا دەيىنگى  وقۋ باعدارلامالارىندا ورفوەپيا ماسەلەسىنە باسىمدىلىق بەرىلمەگەندىگىنەن، تاقىرىپتاردىڭ كۇردەلەنبەگەندىگىنەن بولار. دەسەك تە، اۋىزشا جانە جازبا ءتىلدىڭ نورمالارى جايىندا زەرتتەۋلەر  ا. بايتۇرسىنۇلى، ق. جۇبانوۆ ەڭبەكتەرىنەن باستاۋ الىپ، ر. سىزدىق، ن. ءۋالي، ءا. جۇنىسبەك، ز. بازارباەۆا، ق. كۇدەرينوۆا، ا. فازىلجانوۆا، ت.ب. عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىندە جالعاسىن تاۋىپ كەلەدى. ماسەلەن، احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ەكى بولىمنەن تۇراتىن «ءتىل جۇمسارى» مەن «وقۋ قۇرالىندا» وقۋشىعا ءارىپ پەن دىبىستى اجىراتۋعا ارنالعان جاتتىعۋ جۇمىستارىنىڭ تۇرلەرى ۇسىنىلعان.  اۋەلى وقۋشىلارعا بۋىن ايىرۋدى، بۋىندى ايىرا بىلگەننەن كەيىن دىبىستارىن ايىرۋدى، ودان كەيىن دىبىستاردى قايتا قوسا بىلۋگە ۇيرەتۋدىڭ قاجەتتىلىگىن ايتادى. عالىم «جازا ءبىلۋ ءۇشىن تىلدەگى دىبىستاردى تاني ءبىلۋ كەرەك. ول دىبىستارعا ارنالعان ارىپتەرىن تاني ءبىلۋ كەرەك. تانىعان ارىپتەرىن جازا ءبىلۋ كەرەك. جازعان ارىپتەرىن دىبىسىمەن اتاي ءبىلۋ كەرەك» دەپ ءارىپ پەن دىبىستى، بۋىندى ايىرا ءبىلۋدىڭ العاشقى مالىمەتتەرى ا. بايتۇرسىنۇلى ەڭبەكتەرىندە كورىنىس تابادى. 

اۋىزشا ءسوز مادەنيەتىنىڭ ماڭىزدىلىعى تۋرالى اكادەميك ر. سىزدىقتىڭ مەكتەپ مۇعالىمدەرى مەن جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ستۋدەنتتەرىنە، ساحنا قايراتكەرلەرى مەن راديو، تەلەديدار ديكتورلارىنا، كوممەنتاتور مەن جۋرناليستەرگە ارنالعان «ءسوز سازى»، «قازاق ءتىلىنىڭ انىقتاعىشى» ەڭبەكتەرىندە، شاعىن ماقالالارىندا باياندالادى. عالىم: «ءسوز مادەنيەتى، دۇرىس سويلەۋ مادەنيەتى، ساۋاتتى جازۋ داعدىسى دەگەندەردى تەك بولىنگەن ساعاتتىڭ بويىندا عانا ۇيرەنىپ شىعۋعا بولمايدى. ءتىل مادەنيەتىن، ءسوزدى دۇرىس قولدانىپ، دۇرىس دىبىستاپ، دۇرىس جازۋ داعدىسىن مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتاعان كۇننەن باستاپ، ونى بىتىرگەنگە دەيىن ء(تىپتى ودان كەيىن دە) ۇزبەستەن يگەرتۋدى تەك ءتىل مەن ادەبيەت ءپانى مۇعالىمدەرى عانا ەمەس، بارلىق پاننەن ساباق بەرۋشىلەر سەزىنىپ، كۇش جۇمساعاندا عانا انا ءتىلىمىزدىڭ تابيعي قاسيەتىن، عاسىرلار بويى جينالعان مول قازىناسىن، بابالار قالدىرعان كوركەمدىك قۇدىرەتىن ساقتاي الامىز»، - دەپ اتاپ كورسەتەدى. «ءسوز سازى» ەڭبەگىندە تەك جەكەلەگەن سوزدەردىڭ ورفوەپيالىق نورمالارى عانا ەمەس، ءسوز تىركەستەرىنىڭ اراسىنداعى دىبىستاردىڭ ءوزارا اسەرى، فونەتيكالىق قۇبىلۋلارى، ءبىر دەممەن توپتاسىپ ايتىلاتىن ىرعاقتى توپتاردىڭ پروزا مەن پوەزياداعى  ايىرماشىلىقتارى جايىندا قۇندى اقپاراتتار بەرىلەدى.  مىنە، وسى ەڭبەكتەردەگى تەوريالىق مالىمەتتەر پراكتيكامەن ۇشتاستىرىلىپ، ورتا جانە جوعارى سىناپتاردىڭ، سونداي-اق، جوو وقۋ باعدارلامالارىنا لايىقتالىپ ەنگىزىلسە، وقۋلىق مازمۇنىنان كورىنىس تاپسا، ءسوز مادەنيەتىنە قاتىستى بىرقاتار ماسەلەلەر شەشىلەر ەدى. 

سونىمەن قاتار احمەت بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى عالىمدارى قازاق ءتىلىنىڭ ورفوپيالىق پروسپەكتىسى ازىرلەۋ ۇستىندە.  بۇل ەڭبەكتە قازىرگى قازاق تىلىندەگى سوزدەردىڭ ادەبي نورماعا سايكەس ايتىلۋ ۇلگىلەرى مۇمكىندىگىنشە تولىق قامتىلادى.  پروفەسسور ن. ءۋاليدىڭ ايتۋىنشا، ادەبي ءتىلدىڭ ورفوەپيالىق نورماسىنا بايلانىستى قيىندىقتىڭ ءبىرى جازۋ تارتىبىمەن بايلانىستى، ويتكەنى جازبا ءسوزدىڭ وزىنە ءتان جۇيەسى بار دا، اۋىزشا ءسوزدىڭ وزىنە ءتان جۇيەسى بار، سوندىقتان جازبا ءماتىندى وقىعاندا جازبا سوزگە ءتان كودتى اۋىزشا سوزگە ءتان كودقا كوشىرە ءبىلۋ قاجەت.  مىنە، بۇل سوزدىك ورفوەپيانى مەڭگەرتۋدە عىلىم مەن پراكتيكانى ساباقتاستىراتىن، جۇيەلەيتىن جەتەكشى قۇرال بولاتىنى ءسوزسىز.

سونىمەن جاڭا الىپبيمەن ورفوەپيالىق زاڭدىلىقتاردى جەڭىلدەن كۇردەلىگە قاراي مەڭگەرتۋدىڭ ادىستەمەسىن جەتىلدىرۋدە اتالمىش ەڭبەكتەر وقىتۋ ۇردىسىندە عىلىمي-پراكتيكالىق تۇرعىدا باعىت-باعدار بولاتىن، سۇيەنەتىن نەگىزگى ەڭبەكتەردىڭ قاتارىنان ورىن الۋى ءتيىس.  

اينۇر سەيىتبەكوۆا

Abai.kz