حاكىم اباي «تەگىندە ادام بالاسى ادام بالاسىنان اقىل، عىلىم، ار، مىنەز دەگەن نارسەلەرمەن وزادى» دەسە، «ۇلتقا قىزمەت بىلىمنەن ەمەس، مىنەزدەن» دەيدى الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحان. دەمەك، عىلىمي-شىعارماشىلىق ىزدەنىستەگى قاجىر-قايراتتان تۋعان ورەلى ەڭبەكتەرىمەن حالقىنىڭ رۋحاني كەمەلدەنۋىنىڭ كۇرەتامىرىنا قان جۇگىرتۋدە  شىن مانىندەگى حاس تالانتقا ءورشىل رۋحتى مىنەز قاجەت. قاشاندا ۇلتتىق مۇراتتى ۇستانعان تۇلعا بويىنداعى ار-وجدان بيىگىندەگى ەلدىك مىنەز ادام بولمىسىنىڭ وزىندىك تابيعاتىنان تامىر تارتىپ جاتقانىمەن، تۋعان جەر، ءوسىپ-ونگەن ورتا رۋحى مەن اتا-انا تاربيەسى بولات وزەك ۇستىنداعى ازاماتتىق ۇستانىمدى قالىپتاستىرادى. مىنە، ارقالى الپىستىڭ بيىگىنە كوتەرىلىپ وتىرعان ابادان تۇلعالى عالىم تۇرسىن قۇداكەلدىۇلى جۇرتبايدىڭ عىلىمي-شىعارماشىلىق بولمىس-ءبىتىمىن دارالايتىن قاسيەتتىڭ بىرەگەيى - ەلدىك قاسيەتتەن سۋارىلعان مىنەز. سول بولاتتاي مىنەز ىرىلىگى ءومىردىڭ دە عىلىمنىڭ دا شىڭىنا شىعار بەل-بەلەستەردە اداستىرماس تەمىرقازىق بولىپ كەلەدى. 1966 جىلى مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ رەسپۋبليكالىق شىعارما بايقاۋىندا باس جۇلدەنى قانجىعاعا بايلاپ بەرگەن باسىرە بايگەسىنىڭ اتاۋى «اباي شىڭى - مۇحتا شىڭى» دەپ اتالۋى كەزدەيسوق دەپ ايتا الامايمىز.

حاكىم اباي «تەگىندە ادام بالاسى ادام بالاسىنان اقىل، عىلىم، ار، مىنەز دەگەن نارسەلەرمەن وزادى» دەسە، «ۇلتقا قىزمەت بىلىمنەن ەمەس، مىنەزدەن» دەيدى الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحان. دەمەك، عىلىمي-شىعارماشىلىق ىزدەنىستەگى قاجىر-قايراتتان تۋعان ورەلى ەڭبەكتەرىمەن حالقىنىڭ رۋحاني كەمەلدەنۋىنىڭ كۇرەتامىرىنا قان جۇگىرتۋدە  شىن مانىندەگى حاس تالانتقا ءورشىل رۋحتى مىنەز قاجەت. قاشاندا ۇلتتىق مۇراتتى ۇستانعان تۇلعا بويىنداعى ار-وجدان بيىگىندەگى ەلدىك مىنەز ادام بولمىسىنىڭ وزىندىك تابيعاتىنان تامىر تارتىپ جاتقانىمەن، تۋعان جەر، ءوسىپ-ونگەن ورتا رۋحى مەن اتا-انا تاربيەسى بولات وزەك ۇستىنداعى ازاماتتىق ۇستانىمدى قالىپتاستىرادى. مىنە، ارقالى الپىستىڭ بيىگىنە كوتەرىلىپ وتىرعان ابادان تۇلعالى عالىم تۇرسىن قۇداكەلدىۇلى جۇرتبايدىڭ عىلىمي-شىعارماشىلىق بولمىس-ءبىتىمىن دارالايتىن قاسيەتتىڭ بىرەگەيى - ەلدىك قاسيەتتەن سۋارىلعان مىنەز. سول بولاتتاي مىنەز ىرىلىگى ءومىردىڭ دە عىلىمنىڭ دا شىڭىنا شىعار بەل-بەلەستەردە اداستىرماس تەمىرقازىق بولىپ كەلەدى. 1966 جىلى مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ رەسپۋبليكالىق شىعارما بايقاۋىندا باس جۇلدەنى قانجىعاعا بايلاپ بەرگەن باسىرە بايگەسىنىڭ اتاۋى «اباي شىڭى - مۇحتا شىڭى» دەپ اتالۋى كەزدەيسوق دەپ ايتا الامايمىز.

وردالى ەلىڭنىڭ كيەلى اتامەكەنىن يادرولىق سىناقتارمەن ۋلاپ، تەكتىلىك تامىرىڭدى اياۋسىز وتاپ توزدىرۋعا اينالعان كەڭەستىك جۇيەنىڭ ۇلتسىزداندىرۋ ساياساتىنا رۋحاني قارسىلىق - تۇرسىن جۇرتبايدىڭ ازاماتتىق تۇلعاسىنداعى جان جەگىسى. سوناۋ ءبىر ساعىم جىلدارداعى ساعىنىشتى بالالىق شاعى، بەرتىنگى كوبە سوگەر ستۋدەنتتىك كەزەڭ ودان كەيىنگى الاساپىرىن ءومىر اعىسىندا الاشتىق اڭسار اۋانى ونىڭ شىعارماشىلىق وزەگىنىڭ اجىراماس تىنىنە اينالدى. مەكتەپ قابىرعاسىندا-اق م.اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىنداعى ءازىمحان ء(اليحان بوكەيحانوۆ) بەينەسى مەن س.سەيفۋلليننىڭ «تار جول، تايعاق كەشۋ» تۋىندىسىنداعى الاش قايراتكەرلەرىنە قاتىستى كەرەعار دەرەكتەر مەن ۇلت كوسەمدەرىنىڭ جاعىمسىز بەينەسىن سالىستىرا ادەبي كەش ءوتىزۋى كەسەك مىنەزدى نامىستان تۋعان ىلكى قاسيەت بولاتىن. سول ءۇشىن دە كوممۋنيستىك تارتىپكە قايشى «قوعامدىق قىلمىسى» ءۇشىن ايعا جۋىق ساباقتان شەتتەتىلدى.

الاش رۋحىنىڭ قاسيەتى قونعان سەمەي ءوڭىرىنىڭ نۇرلى شاپاعاتى، ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبىنىڭ الداسپانى شاكارىم شىعارمالارىنىڭ ەستەتيكاسى ءھام «ار ءىلىمى» سيپاتىنداعى ەتيكالىق دۇنيەتانىمىندا ءويورىسىن دامىتقان دارىن ءتۇرلى جانردا قالىپقا سىيماعان قارىمىن تانىتتى. «جەر-بەسىك» (1976) رومان-نوۆەللاسى سوتسياليستىك رەاليزم شىرماۋىنداعى ادەبيەتىمىزدە ۇلت تاۋەلسىزدىگى، حالقىمىزدىڭ تەڭ جارىمىن جالماعان اشارشىلىق جانە ساناتكەرلىك سەرپىلىستەر ءتىنى رۋحاني ەركىندىك سىندى «جابىق» تاقىرىپقا باتىل بارعان ساناۋلى تۋىندىلاردىڭ ءبىرى بولدى. كارىبوز ابىز، سارجان اقىننىڭ ءپروتوتيپى ەتىپ الىنعان رۋح الداسپاندارى شاكارىم قۇدايبەردىۇلى، ماعجان جۇمابايۇلى تراگەدياسى بولشەۆيزم ۇرانشىسى ەمەس، ۇلت نامىسىنىڭ بايراعىن تۋ ەتكەن الاش بالاسىنىڭ ازاتتىق اڭسارىنداعى ەلدىك قاسيەتتى پارىز تۇتقان ۇرپاقتار ساباقتاستىعىنداعى تاريحي ويلاۋ جۇيەسىن كوركەمدىك تانىم ارقىلى جاڭعىرتۋىمەن ماڭىزدى. ال سەمەي پوليگونىنىڭ قازاققا اكەلگەن قاسىرەتى، ەڭىرەگەن ەل تاعدىر-تالايى «بەتى تىلىنگەن تارعىل تاستار» تۋىندىسىنىڭ وزەگىن قۇرايدى. ۇلى دالانىڭ قاسىرەتكە تولى مۇڭ-نالاسى سۋرەتتەلگەن اتالمىش شىعارما كەڭەستىك «جاسامپاز»  قوعامنىڭ ەل مەن جەرگە اكەلگەن بەيمالىم قياناتىنىڭ ەكىجۇزدى قيامپۇرىس بەتپەردەسىن اشىپ بەردى. دالاعا عاشىق قىر بالاسىنىڭ جۇرەك تۇكپىرىندەگى كەڭدىككە قۇشتار كوك دونەن كوڭىل ءيىرىمىنىڭ سەزىم الەمى «قوڭىر قاز» (1978), «جۇرەگىمدە - جۇمىر جەر» (1980) ولەڭدەر جيناعى بولىپ ءورىلدى.

رۋحاني ۇستازدارى «اق باس بۋرا» قايىرجان بەكحوجين، «ارداكۇرەڭ» ر.نۇرعالي، م.ماعاۋين شاپاعاتىمەن م.دۋلاتۇلى، ج.ايماۋىتۇلى، م.جۇمابايۇلى شىعارمالارىنان ءنار الا وتىرىپ تىڭ عىلىمي ىزدەنىستەرگە باعىت تۇزەيدى. الاش يدەياسىن ساناسىنا ءسىڭىرىپ وسۋىنە سيرەك قورلار بولىمىندەگى «ايقاپ»، «قازاق»، «سارىارقا»، «الاش»، «اق جول»، «قازاق ءتىلى»، «سانا» ت.ب. باسىلىمدارمەن تانىسۋى سەرپىن بەرەدى. ول قازاقتىڭ قيلى داۋىرلەرىندەگى بەيۋاق كەزەڭدەرىن، ەل ءۇشىن جانىن قيعان ءاليحان بوكەيحاننان باستاپ سماعۇل سادۋاقاسوۆقا دەيىنگى الاش ارداقتىلارىنىڭ تاريحي قىزمەتتەرىن كەڭەستىك ساياسات تانعان جالعان ايىپتاۋلاردان ارشىپ الۋ مىندەتتەرىندەگى ار جاۋاپكەرشىلىگىن قامشىلاي ءتۇستى. سوندىقتان عالىمنىڭ «قازاق ۇلتى رۋحاني پاراساتتىڭ دامۋ باسپالداعىنا نەعۇرلىم بيىكتەپ كوتەرىلگەن سايىن، ءوزى ءۇشىن قۇربان بولعان الاش عۇلامالارىن سوعۇرلىم قۇرمەتتەپ، تاعزىم ەتۋى ءتيىس. ويتكەنى ۇلتتىڭ رۋحاني تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ قالعاندار دا، ماڭگۇرتتىكتەن قۇتقارىپ كەتكەندەر دە، بولاشاقتاعى تاۋەلىزدىكتىڭ قاسيەتتى ۇلى جولىن انىقتاپ بەرگەن دە سولار» دەگەن تولعانىسى تاريح تاعىلىمىن سانادا جاڭعىرتىپ، زەردەگە توقۋىمەن ۇرپاق نامىسىن قايرايدى.

تۇرسىن قۇداكەلدىۇلىنىڭ ابايتانۋ، مۇحتارتانۋ ىلىمدەرىن ۇلتتىق ادەبيەت پەن تاريحتى تىعىز ورگانيكالىق بايلانىستاعى ۇيلەسىمدە جاڭاشا عىلىمي تانىمداعى ورەگە شىعارۋى سونى ىزدەنىستەگى ەڭبەكتەرىنىڭ عىلىمي-ادىسنامالىق سيپاتىن ەرەكشەلەيدى. ابايتانۋدا ماڭىزى ەرەن «اباي الدىندا» (1987), «كۇيەسىڭ، جۇرەك...سۇيەسىڭ» (2001), «قۇنانباي» (2004) ەڭبەكتەرىندە اقىن جانە ۇلت تاعدىرى، اقىن وسكەن ورتا، قۇنانباي تۇلعاسى، تاريحي شىندىق پەن كوركەم شىندىق اراقاتىناسى سىندى جوتالى ماسەلەلەر بۇرىن بەلگىسىز بولىپ كەلگەن مۇراعات قۇجاتتارى بويىنشا دايەكتەلىپ بەرىلدى. مىسالى، «قۇنانباي» ەڭبەگىنىڭ «قاراكوكتىڭ ءجابىر سۇلتانى»، «جازاسى - شاريعات جولى»، «ەردەن يمان قۇتىلمايدى» دەپ اتالاتىن ءۇش بولىمدە زەرتتەۋشى قۇنانبايدىڭ قازاق تاريحىنداعى ءداستۇرلى بيلىك زاڭىنا جاڭا ءجون-جوبا قوسقان قايراتكەر تۇلعا بولعانىن قوعام قايشىلىعىنىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك اعىسىندا دالەلدەي كورسەتەدى. قازاق تاريحىنداعى كەسەك تۇلعانىڭ ۇلتتىق رۋحانياتتاعى اسقاق تۇعىرىن ايقىندايدى.

زەرتتەۋشىنىڭ ۇلت تاريحىنىڭ التىن تامىرىنا تەرەڭنەن بويلاتاتىن كوركەمدىك قۋاتتى ەرەن، تاريحي دەرەكتەرى بەرەن ەڭبەكتەرى وتانشىلدىق رۋحقا يە. كونە تۇركى باتىرلارى تۋرالى تاريحي ءافسانالارى توپتاستىرىلعان ەكى تومدىق «دۋلىعا» كىتابىنىڭ عىلىمي جانە تانىمدىق ماڭىزى كوك ءبورىنىڭ  تەكتى ۇرپاعىن ەلدىك قاسيەتتىڭ زاڭعارىنا شىعارۋىندا.

قان جىلاعان قازاق بالاسىنىڭ 1916 جىلى باسىنان وتكەرگەن قيلى زامانىن سۋرەتتەگەن م.اۋەزوۆتىڭ «قيلى زامان» تۋىندىسىنىڭ تاريحي نەگىزدەرى «بەيۋاق» مونوگرافياسىندا تەرەڭ ەكشەلسە، الاش قايراتكەرلەرى جانە م.اۋەزوۆ تاعدىر-تالايى، شىعارماشىلىعى مەن قوعامدىق قىزمەتى «تالقى»، «بەسىگىڭدى تۇزە!..»، «بەسىگىڭدى ايا!..»، «بەسىگىڭدى الا!..»، «بەسىگىڭدى ۇمىتپا!..» سىندى ىرگەلى ەڭبەكتەرىندە قاراستىرىلدى. الاشتانۋدى ۇلتتانۋمەن ساباقتاستىرعان وسىناۋ  ايشىقتى كىتاپتار  حح عاسىردىڭ 20-30 جىلدارىنداعى ەل مەن جەر تاريحىنىڭ اقتاڭداقتارىن سونى مۇراعات قۇجاتتارى، تاريحي دەرەكتەر نەگىزىندە تالداپ-تارىزىلاۋدا ۇلتتىق ساناعا توڭكەرىس اكەلگەن وتاندىق عىلىمنىڭ باستى جەتىستىگىن ايقىنداپ بەرگەن كەزەڭدىك زەرتتەۋلەر بولدى. مۇحتارتانۋدىڭ ۋاقىت رۋحىنداعى سەرپىلىسى مەن سىلكىنىسىن الەمدىك دەڭگەيدەگى تالاپتارمەن ۇيلەسىپ وتىرۋىن دىتتەگەن ادەبيەتشى  جەتەكشىلىگىمەن «مۇحتار اۋەزوۆ تۋرالى ەستەلىكتەر» (1997), «م.و.اۋەزوۆتىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىق شەجىرەسى» (1997), «اۋەزوۆ الەمى» (1997), «اباي جولى» ەپوپەياسىنىڭ تەكستولوگيالىق سالىستىرۋدان وتكەن نۇسقاسى» (1997), 50 تومدىق تولىق جيناعىنىڭ 7 تومى (1997-1998) دايىندالى. ۇلى سۋرەتكەردىڭ «ەسكەرمەدىم، قابىلدامادىم» (1998) اشىق حاتتار توپتاماسى ازىرلەندى. جانكەشتى عىلىمي ەڭبەك بارىسىندا «جازۋشىنىڭ قيلى-قيلى تاعدىرى مەن تۋىندىلارىنىڭ جازىلۋ تاريحىنا قاتىستى بۇرىن ادەبي ورتاعا بەلگىسىز ەكى جۇزگە تارتا تىڭ دەرەكتەردى عىلىمي اينالىمعا ءتۇسىردى» (ا.ىسىماقوۆا).

الاشتانۋ - عالىم زەرتتەۋلەرىنىڭ بولاتوزەگى. زەرتتەۋشى وعان سانالى عۇمىرىنىڭ جيىرما ەكى جىلىن ارنادى. ءۇش تومدىق «ۇرانىم - الاش» ىرگەلى عىلىمي ەڭبەگىندە ءتورت جۇزدەي تاريحي دەرەكتەر مەن قۇجاتتار جاريالاندى. «ءبىز تاريحي سانامىزدى تازارتپاي، ار-ۇياتىمىزدى قالپىنا كەلتىرمەي، ءار نارسەنى ورنىنا قويماي ءبىزدىڭ مەملەكەتتىڭ رۋحانياتى تازارمايدى» دەيدى عالىم. مىنە، «الاش» پارتياسى مەن «الاشوردا» ۇكىمەتىنە قارسى 1927-1932 جانە 1937-1938 جىلدار ارالىعىندا جۇرگىزىلگەن بولشەۆيكتىك-كوممۋنيستىك ساياسي تەرگەۋ ءىسىنىڭ تاريحي قۇجاتتارى، تەرگەۋ دەرەكتەرى قامتىلعان اتالعان زەردەلى زەرتتەۋدىڭ قۇندىلىعى - ۇلت تاۋەلسىزدىگى، ەل مەن جەر تۇتاستىعى ءۇشىن تاريحي قىزمەت اتارعان الەمدىك دەيگەيدەگى وركەنيەتتىك قۇبىلىس ىسپەتتەس الاشتىڭ رۋحاني جانە ساياسي كوسەمدەرىنىڭ تاعىلىمدى عۇمىرى، قوعامدىق سان سالالى قىزمەتىنىڭ بۇگىنگى وتانشىلدىق سانا، مەملەكەتشىلدىك ۇستانىم بيىگىندەگى ۇرپاق قالىپتاستىرۋداعى كوكەيكەستىلىگى تۇرعىسىنان زەرتتەلۋىندە. ءبىرتۇتاس الاش يدەياسىن تۇجىرىمداعان عالىم الاش  قايراتكەرلەرىنىڭ ۇلتتىق يدەيانى بەس باستى تۇجىرىمعا نەگىزدەگەنىن «ءبىرىنشى جانە ەڭ ماڭىزدىسى - جەر، جەر جانە جەر. جەرسىز وتا جوق. ەكىنشى ۇستانىم - جەردىڭ استىنداعى، ۇستىندەگى، اسپانىداعى بارشا يگىلىك قازاق مەملەكەتىنە قىزمەت ەتۋ كەرەك. ءۇشىنشى ۇستانىم - تولىقتاي ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىك. ءتورتىنشى ۇستانىم -  مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتتىڭ ءتىل، ءدىن، ءدىل ۇستەمدىگى بولۋ كەرەك. بەسىنشى ۇستىن - عىلىمعا، ۇلتتىق سالت-داستۇرگە نەگىزدەلگەن زاڭعا سۇيەنە وتىرىپ جاپونيا ۇلگىسىندەگى ۇلتتىق-دەموكراتيالىق مەملەكەت قۇرۋ. داستۇرگە نەگىزدەلگەن زاڭى بار ەلدىڭ اداسپايتىنىن الاش ارداقتىلارى جاقسى بىلگەن» دەپ تۇيەدى.

الاش قايراتتكەرلەرىنىڭ ەلدىك رۋحىنداعى تۇلعانىڭ سان سالالى عىلىمي-شىعارماشىلىق بولمىس-ءبىتىمىن ۇستازدىق ۇلاعاتى دا ادىپتەيدى. ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە ابايتانۋ، مۇحتارتانۋ ىلىمدەرىنەن ءدارىس وقيتىن پروفەسسور الاش يدەياسىن قازىرگى تاۋەلسىزدىكتىڭ رۋحاني جانە ساياسي ۇستىنى تۇرعىسىنان بايىپتاپ، وتانشىل ۇرپاق تاربيەلەۋگە ەرەكشە ۇلەس قوسۋدا. «وتىرار كىتاپحاناسى» عىلىمي ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى رەتىندە ەلىمىزدىڭ رۋحانيات الەمىنىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتۋدە ماڭىزى زور عىلىمي جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋدا. ءبىر عانا «قازاق قولجازبالارى ء(بىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى ح ع. باستاپ ءححى ع. دەيىن)» دەگەن تاقىرىپتاعى 10 تومدىق عىلىمي جوبانىڭ جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقانىن ايتار بولساق تۇرسىن جۇرتباي باسشىلىعىنداعى كەلەلى ءىستىڭ كەمەلدىلىگى تانىلادى.

ىرگەلى ەڭبەكتەرىمەن وتاندىق ادەبيەتتانۋ مەن تاريح عىلىمىن جاڭا بيىككە كوتەرگەن ۇلتتىق رۋحانيات ابادانى، قالامگەر، ادەبيەتشى عالىم تۇرسىن قۇداكەلدىۇلى جۇرتبايعا ارقالى الپىستىڭ شىڭىندا دا تولايىم شىعارماشىلىق تابىستار تىلەيمىز. ەلدىك سانا، مەملەكەتشىلدىك ۇستانىم سىندى ۇلتتىق مۇددە بيىگىندەگى كوكەيكەستى دە وزەكجاردى تولعانىستارى الاشۇلىنىڭ ەل مەن جەر الدىنداعى پەرزەنتتىك پارىزىن، ازاماتتىق قارىزىن وتەۋ جولىنداعى بورىشىنا ادالدىعىن تانىتادى. لايىم، قاشاندا ءور مىنەز سول اسقاقتىققا جەتەلەي بەرسىن دەمەكپىز.

ساعىمباي بوتپايۇلى جۇماعۇل.

ە.ا.بەكەتوۆ اتىنداعى

قارمۋ-ءدىڭ دوتسەنتى

«اباي-اقپارات»