بۇرىن «مۇعالىم بول» دەپ باتاسىن بەرىپ جاتاتىن ۇلكەندەر. قازىر ايتپايدى. ءبىر ءسات مۇعالىمنىڭ، مۇعالىم-باسشىنىڭ ءىس-ارەكەتىن كوز الدىڭىزعا ەلەستەتىپ كورىڭىزشى. سوندا... ۇستازدىق عۇمىر، قايناعان ءومىر، دۋىلداپ جۇرگەن شاكىرتتەر، ابىر-سابىر مۇعالىمدەر، ودان قالدى وتباسىڭ-بالالارىڭدى ەركەلەتۋ، ويناتۋ، ساباق ۇلگەرىمىن قاراۋ، كومەكتەسۋ، باسپا بەتتەرىن شولۋ، ەرتەڭگى جۇمىستى جوسپارلاۋ، مۇعالىمدەرمەن كەڭەس وتكىزۋ، كاسىبي ماماندىعىڭدى كوتەرۋ، شىعارماشىلىق جۇمىسپەن اينالىسۋ، ءبىلىم سالاسىنداعى الەمدىك وزىق تەحنولوگيالاردى سارالاپ، وقۋ-تاربيە ۇدەرىسىنە ۇيلەستىرۋ مۇمكىندىكتەرىن زەرتتەۋ، ۇجىمنىڭ جۇمىسىن ءبىر ماقساتقا جۇمىلدىرۋدا اتا-انالارمەن كەزدەسۋ، قوعامدىق كەڭەستەرمەن، وندىرىستىك كاسىپورىندارمەن بايلانىس جاساۋ، جوعارعى جاقتىڭ تاپسىرمالارىن ورىنداۋ – ساناي بەرسەڭ تاۋسىلمايتىن تاۋقىمەتتى موينىمەن كوتەرىپ جۇرگەن ءبىلىم ورداسىنىڭ نامىسى، ابىرويى ءۇشىن ايانباي ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن تۇلعانى كورەسىز. جاس جەتكىنشەكتەرگە «مۇعالىم بول» دەپ ايتا المايتىن سەبەپتىڭ ءبىرى وسى تاۋقىمەتتى بۇگىنگى جاستاردىڭ كوبىسى كوتەرە المايتىندىعىنان بولۋ كەرەك. ۇستاز بولۋ – جۇرەكتىڭ باتىرلىعى،

ۇستاز بولۋ – سەزىمنىڭ اقىندىعى،

ۇستاز بولۋ – مىنەزدىڭ كۇن شۋاعى،

ازبايتۇعىن ادامنىڭ التىندىعى – دەپ ع.قايىربەكوۆ جىرلاعانداي ناعىز ۇستازدىڭ مىنەزدەمەسى وسىنداي بولۋ كەرەك شىعار. ال ۇستاز بولدىڭ با، وندا وسى ەڭبەكقورلىعىڭنان ايرىلماي ج.ج.رۋسسو ايتقانداي «ۇستاز بولۋ - ءوز ۋاقىتىن اياماۋ، وزگەنىڭ باقىتىن ايالاۋ» پرينتسيپىمەن كوش باستاۋ كەرەك. مىنە، عاسىر بەلەستەرىندە ءوز جەتىستىگىمەن تانىلىپ ۇلگەرگەن قاراعاندىداعى باسەكەگە قابىلەتتى №76 قازاق ورتا مەكتەبىن ۇزاق جىل باسقارعان، مەكتەپ ۇجىمىنداعى قوعامدىق سانانىڭ «رۋحاني جاڭعىرۋ» اياسىنا ساي قالىپتاسۋىنا ۇلەس قوسىپ جۇرگەن قر ءبىلىم سالاسىنىڭ ۇزدىگى تىلەۋعالى ءامىرتايۇلىنىڭ كىسىلىك قاسيەتى، ۇستازدىق الەۋەتى، مازمۇندى، تىڭ جوبالارعا تولى عۇمىرى بوي كورسەتىپ تۇرعانداي.    

1992 جىلى جاڭادان اشىلعان №76 قازاق ورتا مەكتەبىنىڭ تىزگىنىن قولعا العان تىلەۋعالى ءامىرتايۇلى مەكتەپكە ءاليحان بوكەيحاننىڭ اتىن بەرۋ تۋرالى ۇسىنىسىمەن بايلانىستى بەلگىلى بولا باستاعان ەدى. قالا حالقى ىشىندە بۇل حابار، اسىرەسە ورىس ءتىلدى باسشىلاردىڭ اراسىندا جاي تۇسكەندەي قۇبىلىس بولدى. 1917 جىلى الاش ۇكىمەتىن قۇرعان الاش پارتياسىنىڭ كوسەمى، قاراعايدىڭ قارسى بىتكەن بۇتاعىنداي بولعان، ەۋروپا، جاپونياعا دەيىن بەلگىلى بولعان مەملەكەت قايراتكەرى! 8 قىركۇيەك 1955 جىلى اقتالعان ەكەن. بىراق «ءۇش ءارىپ» بۇنى 34 جىل جاسىرىپ كەلىپتى. كسرو جوعارعى سوتى 14 مامىر 1989 جىلى قايتا قاراپ، تولىق اقتاپ شىققان. تىلەۋعالى ءامىرتايۇلىنىڭ قوزعاۋ سالۋىمەن باستالعان بۇل ۇسىنىس قالالىق كوميسسيادا تالقىلانىپ، ەڭبەكتەرى زەرتتەلىنەدى، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ نەگىزىن قالاۋشى ءاليحان بوكەيحان ەكەندىگى دالەلدەنەدى. وسى دەرەكتەرگە قاراماستان تارتىس كۇشەيە تۇسەدى.

ماسەلە مىنادا بولعان. ءاليحان بوكەيحان ءىرى تۇلعا. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ جاي عانا ەمەس، ءىرى جاۋى! «حالىق جاۋى» دەگەن جامىلعىنىڭ الىنباي تۇرعان كەزى. ءارى تارت، بەرى تارت بوپ تۇرعان قىڭىر زاماندا ءاليحاننىڭ كىم ەكەنىن ورىس تۇگىلى قازاقتىڭ ءوزى تۇسىنە قويمايتىن. بىلەتىندەر ازايىپ قالعان، نەمەسە ساقتىق كەرەك، اشىلا قويمايتىن. قازاق زيالىلارىنىڭ ساناسىندا سىلكىنىس جاڭا تۋا باستاعان كەز. الەكەڭ تۋعان اقتوعايدا تىلەۋعالى ءامىرتايۇلى دا تۋعان. جاستايىنان الەكەڭ تۋرالى اۋىلداعى ۇلكەندەردەن ەستىگەندەرىنىڭ ءوزى كوپ ويلارعا جەتەلەيتىن. اۋمالى-توكپەلى زاماندا كەڭەس ۇكىمەتىمەن تايتالاسا الاش ۇكىمەتىن قۇرىپ العان اتى اڭىزعا اينالعان قانداي تۇلعا؟ تاڭ قالارلىق. ويلايتىنى الەكەڭ تۋرالى. مازاسىز سۇراقتار كوپ. ىزدەنىپ ءجۇرىپ سماحاننىڭ ەستەلىكتەرىن، سۇلتان حان اققۇلۇلىنىڭ ەڭبەكتەرىمەن تانىسادى.

اۋىل قاريالارىنان ەستىگەندەرىن جيناپ، زەردەسىنە توقي بەرەدى. 60-شى جىلدارى الەكەڭ تۋرالى كەيبىر وي – تۇرتكىلەردى، تاريحي اڭگىمەلەردى اقتوعايداعى سەيىلبەك، اياتاي، ت.ب.اعالارىنان،  الماتىداعى ومىربەك دەگەن اقساقالداردىڭ اڭگىمەلەرىن جيناپ، جۇيەگە كەلتىرەدى. مىنە وسىنىڭ ءبارى كادەگە اساتىن كەز جەتتى. جوعارىدا اتالعان ىنتالى توپتىڭ بەلدى مۇشەسى ءارى مەكتەپتىڭ ديرەكتورى رەتىندە قىرۋار قۇجاتتار جيناپ، كوميسسيانى كەرەكتى اقپاراتتارمەن قامتاماسىز ەتۋدە ايانباي تەر توكتى. ءاليحاننىڭ كىم ەكەنىن تۇسىندىرە الماساڭ، جەڭىلگەنىڭ. بارلىق قوعامدىق جيىنداردا، ءوندىرىس ورىندارىندا، مەكتەپ جانە جوو-دا كوپتەگەن كەزدەسۋلەر ۇيىمداستىرىلادى. بارلىعىندا تىلەۋعالى ءامىرتايۇلى ءاليحان تۋرالى جان-جاقتى باياندامالار جاسادى. ءاليحان بوكەيحان تۋرالى تىلەكەڭ «ورتالىق قازاقستانعا» كولەمدى ماقالا جاريالادى. اتتەڭ، تاريحشى بولماعان. ايتپەسە، تاريحپەن اينالىساتىن عىلىمي-زەرتتەۋ مەكەمەلەرىندە وتىرىپ، الدەقاشان عىلىم دوكتورى بولاتىن جاعدايى بولعان ەكەن. دەگەنمەن، الەكەڭ جارالعان توپىراقتان تۋعانى راس بولسا، تەك جاتا الماس، ءاليحان تۋرالى، اسىرەسە بىلىمگە بايلانىستى ەڭبەكتەرىن الەۋمەتتىك اينالىسقا ەنگىزۋدى ماقسات ەتىپ، ىزدەنۋدى جالعاستىرا بەردى.

تىلەكەڭ ءاليحان تۋرالى وي تولعامىن بىلاي بىلدىرەدى: تىرشىلىگىندە وتانى ءۇشىن وت كەشكەن، جاقسىلىعى جاھانعا جاريا، ەسىمى ماڭگىلىك بىرەگەي بەينەلەر بار. مەنىڭ ويىما تۇرتكى سالىپ، تىلىمە تيەك بولىپ وتىرعان اڭگىمە ءتۇيىنى — حIح بەن حح-شى ەكى عاسىرلاردا كوزى اشىق، كوڭىلى وياۋ زيالىلاردىڭ قۇرمەتىنە، حالقىنىڭ قادىرىنە يە بولعان، قازىرگى ححI عاسىرىمىزداعى  وي-تالعامى وسكەن تۇلعالاردىڭ سانا-سەزىمىنەن ويىپ ورىن العان ابزال ازامات، قارىمدى قايراتكەر، عاسىرلار عۇلاماسى ءاليحان نۇرماحمەدۇلى بوكەيحان دانا.

مەن تاريحشى دا، جازۋشى دا ەمەسپىن. ساياساتكەر دە، سىنشى دا ەمەسپىن. قاراپايىم قىزمەتكەر، كوپ وقىرماننىڭ ءبىرىمىن. وقىعاندارىمنان ەرەكشە ءبىر نازار اۋدارا بايقاعانىم، حح عاسىردىڭ 90 جىلدارىنان باستاپ وسى كۇنگە دەيىن باسپا بەتتەرىنەن جيىرەك جارىق كورگەن ماقالالار ءاليحان بوكەيحان تۋرالى دەسەم ارتىق ايتقان بولماسپىن. الەكەڭ تۋرالى 100-دەن استام ماقالالاردى وقىدىم. ءبارىنىڭ دە مازمۇنى الەكەڭنىڭ عۇمىرى، ەل ەگەمەندىگى جولىنداعى ءىس-ارەكەتتەرى، شىعارماشىلىق ەڭبەكتەرى، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرى، ارىپتەس-دوستارىمەن قارىم-قاتىناستارى، وسكەن ورتاسى مەن تۋعان-تۋىستارى تۋرالى تاريحي دا تىڭ دەرەكتەر. ورىندى وي-پىكىرلەر مەن ۇسىنىستار. تىلەۋعالى ءامىرتايۇلى الەكەڭنىڭ قايراتكەرلىگىن دالەلدەۋدە قاجىر-قايراتىن اياعان جوق، قىرۋار ەڭبەك ءسىڭىردى.

ءبىر كەزدەگى اتا-بابالاردىڭ، ودان كەلە «الاش» پارتياسىنىڭ مۇشەلەرىنىڭ ازاتتىق جولىنداعى اڭساۋىن العا تارتا ۇمتىلعان جاستارىمىزدىڭ 1986 جىلعى جويقىن قيمىل-قوزعالىسى باستاۋ بولىپ، ەركىندىك پەن ەگەمەندىگىمىز 1991 جىلى تويلانىپ، تالاي مەرەيلى دە قاۋرىت ىستەر كۇرت قولعا الىنا باستادى. سول زاماتتاردا قۋانتارلىق ىستەر كوپ بولدى. سانامىزدا جاڭاشا سەرپىلىس تۋا باستادى. وسىنداي قۋانىشتى ساتتەردە مەكتەپكە ءاليحان بوكەيحان اتىن بەرۋگە مۇمكىنشىلىە بار ەدى. الايدا كوڭىلگە كىر كەلتىرەرلىك تۇسىنبەستىكتەر دە كەزدەسكەنى بەلگىلى.  تىلەۋعالى ءامىرتايۇلى ءوزى كۋا بولعان بىرەر جايتتى بىلايشا تۇسىندىرەدى:

-ايماعىمىزعا ايقاي-شۋ تۋدىرا، كوپ قيىنشىلىقتى جەڭە قاراعاندىنىڭ وكتيابر اۋدانىنان العاش رەت №76 قازاق تىلىندەگى ورتا مەكتەپ اشىلدى. ەركىندىكتىڭ جەڭىسىمەن قول جەتكەن مەكتەپكە، ازاتتىقتىڭ تۋىن الاۋلاتا كوتەرۋشىلەردىڭ ءبىرى، ءبىرى ەمەس-اي كوشباسشى كوسەمى ءاليحان بوكەيحان ەسىمىن مەكتەپكە بەرۋ تۋرالى شەشىم شىعارىپ، جۇگىرىپ باقتىق. باستامامىزدى باسۋعا، قيمىلىمىزعا كەدەرگى بولىپ، بەرىلگەن قۇجاتتاردىڭ ءاربىر جولىن جاقتىرماي، «مىناۋ جەردە نەگە سۇراق»، «مىنا تۇستا نەگە لەپ بەلگىسى» دەپ، ءتىپتى نۇكتەسى مەن ۇتىرلەرىن دەيىن ۇناتپاي، «ساياسي ساۋاتسىز جازىلعان» دەپ قاعازدارىمىزدى كەرى قايتارىپ، اقىرىندا «سونشالىقتى اسقاقتاتىن ءاليحانىڭ كىم؟!» دەپ ويلارىن اشىق بىلدىرگەندەر دە بولدى. مەنىڭ تاڭعالۋىم، سول ۋاقىتتاردا دا، ءالى دە بولسا «الاش» دەگەن سوزدەن شوشىپ، ءاليحانداي الىپقا مۇرنىن شۇيىرەتىن كەيبىرەۋلەردىڭ ەل باسقاراتىن، ءبىلىم مەكەمەلەرىنىڭ بىلىكتىلىگىن باقىلايتىن ورىندارىندا وتىرعاندىعى ء(دال سول ساتكە دەيىن ونداي ورىنداردا تەك كوپ وقىعان، ءتالىمدى دە تاجىريبەلىلەر وتىرۋى ءتيىس دەپ ويلايتىنمىن).

ودان كەيىن دە «وكتيابر اۋدانىن، سول اۋدانداعى ماگنيتوگورسكايا كوشەسىن ءاليحان بوكەيحاننىڭ ەسىمىمەن اتاپ جانە وكتيابر اۋدانىنداعى مادەنيەت سارايىنىڭ الدىنا ەسكەرتكىشىن قويۋ جونىندە» قالالىق، وبلىستىق ءماسليحاتتار مەن اكىمشىلىكتەرگە مەكتەپتەر ۇجىمى مەن اۋدان حالقىنان مىڭنان استام قولى قويىلعان قۇجاتتاردى جانە ءاليحان تۋرالى دەرەكتەردىڭ كوشىرمەسىن  ءوز قولىممەن اپارىپ تاپسىرىپ، وزىمشە تۇسىنىكتەر بەرگەن بولاتىنمىن. ول سۇرانىستارىمىزعا دا «سوۆەت اۋدانىنا قازىبەك بي اتىن ارەڭ بەكىتتى. وكتيابر اۋدانىنىڭ اتىن بەكىتۋ كەلەسى سەسسياعا قالدىرىلدى» دەگەن ءبىر دەپۋتاتىمىزدىڭ اۋىزشا جاۋابىن ەستىپ، «كوپكە شىداعان قازاق» ارتىن كۇتىپ ءبىراز جۇردىك. سودان سوڭعى تاعى ءبىر جازعانىمىزعا «...قاراعاندى وبلىسىنىڭ قاراعاندى قالاسىنداعى...№76 جانە اقتوعاي اۋدانىنداعى №1 مەكتەپتەرىنىڭ، وقو-ىڭ ءبىر مەكتەپتىڭ ءاليحان ەسىمىمەن اتالۋىنا بايلانىستى، «ءبىر ەسىم ۇشتەن اسپايتىن… جاعدايدا بەرىلەدى» دەگەن ونوماستيكالىق جۇمىس تۇجىرىمداماسىنىڭ بابىن كولدەنەڭ تارتقان جاۋاپ الدىق. وسى رەنىشىمىزدى بىلدىرە قولىندا قالامى مەن بيلىگى بار تاعى ءبىر ازاماتقا بارعانىمدا «وبلىستىق ماسشتابتا عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا وتكىزىپ، حالىققا جاريالاۋ كەرەك» دەگەن كەڭەسىن بەردى. «حح عاسىرداعى ساياسي قۋعىن-cۇرگىن» (س.قونتاەۆ، ت.ءامىرتايۇلى، قاراعاندى وبلىستىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا ماتەريالدارىنىڭ جيناعى، 2007ج.) دەپ، ەكى تىلدە كونفەرەنتسيا وتكىزىپ، وقىرماندارىمىزعا تاراتتىق. بىراق «باياعى ءبىر جارتاس...»، ەشبىر قوزعالىس بولمادى. قانشاما مازاسىز كۇندەر ارتتا قالدى. ءاليحاننىڭ اتىن مەكتەپكە الىپ بەرۋ رەزەڭكە سياقتى سوزىلا بەردى، -دەيدى تىلەكەڭ. 

الايدا تىلەكەڭدەر دە جالىقپاي جوعارىداعىلاردىڭ ەسىگىن توزدىرىپ، قانشاما قاعازدار اپاردى. اقىرى نە كەرەك تىلەكەڭدەر جەڭىپ شىقتى، مەكتەپكە ءاليحان بوكەيحان اتى بەرىلدى. ەرلىككە پارا-پار جەڭىس!  

ەندى ءاليحاندى ۇلىقتاۋ وسى مەكتەپتەن باستاۋ الۋى كەرەك. ۇيىمداستىرۋشىلىق، ىسكەرلىك، ديزاينەرلىك قابىلەتى بار تىلەكەڭ ءۇشىن بۇل ونشا قيىن ەمەس. تەك قولداۋشىلار بولسا بولدى. مەكتەپ ۇجىمىنداعى مۇددەلەس، پىكىرلەس ارىپتەستەرىمەن بىرلەسە وتىرىپ، «ءاليحانتانۋ» ءپانى جوسپارعا ەنگىزىلدى. ودان كەيىنگى جىلدارى «ءاليحان ولكەتانۋ» مۇراجايىن اشتى.  ول 1995 جىلى وبلىستىق بايقاۋدا III ورىن الدى. قازىر وبلىسىمىزداعى ەڭ ۇلكەن مۇراجايلاردىڭ بىرىنە اينالدى. ەلىمىزدىڭ ءار قالالارىنان مۇندا كەلۋشىلەر كوبەيە باستادى. تىلەكەڭ ءوزى باس بولىپ «ءاليحانتانۋ» باعدارلاماسىن جازىپ، بالالاردى ءاليحاننىڭ ءومىرى مەن ەڭبەكتەرىمەن تانىستىرۋ جۇمىستارىن بارلىق سىنىپتاردا ۇيىمداستىردى. سونىمەن قاتار باسپا بەتتەرىندە وتىزدان اسا ماقالالارى، ونىڭ ىشىندە ءاليحاندى وقىپ-ۇيرەنۋ تۋرالى ادىستەمەلىك جۇمىستارى جاريالادى. «ءاليحان رۋحىمەن سىرلاسۋ» پوەماسىن جارىققا شىعاردى. 

تىلەكەڭ ءوزىنىڭ باسشىلىعىمەن وبلىس ءبىلىم باسقارماسىنىڭ قولداۋىمەن №76 ءاليحان بوكەيحان اتىنداعى مەكتەپتە بىرنەشە مارتە وبلىستىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيالار وتكىزەدى. قازاقستاننىڭ كوپتەگەن قالالارىندا جانە استانا، الماتىدا ۇيىمداستىرىلعان حالىقارالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيالارعا قاتىسىپ، باياندامالار جاسادى. ال، «ءاليحانتانۋ» ادىستەمەلىك جۇمىسى وبلىسىمىزدىڭ مەكتەپتەرىنە تاراتىلىپ، باسشىلىققا الۋ ۇيىمداستىرىلىپ جاتىر. جەتىلدىرىلىپ، جاڭا نۇسقاسى دايىندالۋ ۇستىندە.  

ەڭبەكقور تىلەكەڭ 400 دەن اسا ءارتۇرلى جانردا ەڭبەك جازعان. ونىڭ ىشىندە ءۇش تانىمدىق، 4 ادەبي كىتاپتار شىعارعان. «قۇدىرەتتى تۇلعالار» دەيتىن كىتابى تانىمدىلىعى مول، تاريحي نەگىزگە سۇيەنىپ جازىلعان قۇندى، تارتىمدى كىتاپ. تىلەكەڭ نەگىزىندە نە نارسە بولسا دا، سونىڭ باستاۋىندا جۇرەتىن تۇلعا. اسكەردە ديزاينەر، اۋىلدا العاشقى مەحانيزاتور، قاراعاندىدا №3 مەكتەپتە قازاق سىنىپتارىن اشۋشى، مەكتەپتە شاتالوۆ ادىستەرىن، كومپيۋتەر نەگىزدەرىن ۇيرەتۋشى، وبلىستىق پەداگوگيكالىق مۇراجايدى ۇيىمداستىرۋشى بوپ باسىندا ءجۇردى. بىرنەشە جىل وبلىستىق ءبىلىم باسقارماسىندا ءبولىم باسشىسى، وبلىستىق ءبىلىم كوتەرۋ جانە بىلىكتىلىك ارتتىرۋ ينستيتۋتىندا جەتەكشى مامان بولىپ قىزمەت اتقارىپ، ءبىلىم سالاسىنىڭ دامۋىنا سۇبەلى ۇلەس قوسىپ، 2018 جىلى وبلىس اكىمىنىڭ سىيلىعىن يەلەندى.  اقىندىعى-جازۋشىلىعى جانە بار. حالىقارالىق جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى. تىلەكەڭ ءوز كاسىبىن، ءوز ءپانىن، بارلىق شاكىرتىن، مەكتەبىن شەكسىز سۇيگەن ادام. وسى قاسيەتى ونى نەبىر قيىن ارەكەتتەرگە جەتەلەپ ءجۇردى، ىسكە باتىل كىرىسۋگە سەپتىگىن تيگىزىپ ءجۇردى. ناتيجەسىندە ويلاعان ويىنا جەتىپ ءجۇردى. بۇگىندەرى ارداگەر ۇستاز قالا، وبلىس دەڭگەيىندەگى ءبىلى سالاسىنداعى قوعامدىق كەڭەستەردىڭ مۇشەسى. ءبىر كەزدەرى ءوزى باسقارعان مەكتەپ بۇگىن ەلىمىزدەگى ءىرى مەكتەپتەردىڭ بىرىنە اينالدى. شاكىرتتەرى وبلىستىق، رەسپۋبليكالىق، حالىقارالىق دەڭگەيدەگى جارىستارعا قاتىسىپ، جۇلدەلى ورىن الىپ مەكتەپ ابىرويىن اسىرۋدا.

ءبىزدىڭ وڭىرىمىزدەگى ۇستازداردىڭ ىشىندەگى العاشقى، العاشقىلاردىڭ بىرەگەيى جالعىز ءاليحانتانۋشى - وسى تىلەكەڭ. 

وشاقباي سۋحانبەرلين

Abai.kz