بۇگىنگى قازاق ادەبيەتىندە وزىندىك جازىلۋ ستيلىمەن، قالىپتاسقان ادەبي ۇردىسكە قايشى كەلەتىندىگىمەن ەرەكشەلەنەتىن شىعارمالار كوبەيۋدە. سولاردىڭ ءبىرى جازۋشى ديدار امانتايدىڭ «گۇلدەر مەن كىتاپتار» رومانى. بۇل رومان جايىندا ءتۇرلى پىكىرلەر ايتىلۋدا. بۇرىن سوڭدى مۇنداي باعىتتا جازىلعان تۋىندىنى كەزدەستىرمەگەن قازاق وقىرماندارى بۇل روماندى بىردەن قابىلداپ كەتە المادى.

قازاق وقىرمانداندارى اراسىندا مودەرنيستىك باعىتتا جازىلعان شىعارما قاتارىنا «گۇلدەر مەن كىتاپتار» رومانىن جاتقىزاتىنىن بىرنەشە رەت ەستىدىم. بىراق، ءوزىم قولىما الىپ وقىماعان سوڭ كەلىسۋگە دە، كەلىسپەۋگە دە باتىلىم بارمادى. بىرنەشە كۇن بۇرىن وسى روماندى وقىپ شىعۋ ءساتى بۇيىردى. العاشقى بەتىن اشىپ وقي باستاعاننان-اق، راسىمەن دە مودەرنيستىك، ناقتىراق ايتساق، «پوستمودەرنيستىك» باعىتتا جازىلعان تۋىندى ەكەن-اۋ،- دەگەن ويعا كەلدىم.  جازۋشى ديدار امانتايدىڭ «گۇلدەر مەن كىتاپتار» رومانى «قارقارالى باسىندا» اتتى جيناعىنا ەنگىزىلىپتى.

رومان باستى كەيىپكەر الىشەردىڭ ءتۇس كورۋىمەن باستالادى. «جەر بەتىن تۇمان باستى. سودان كەيىن اسپان سالبىراپ تومەن تۇسكەن. ەڭسەنى كوتەرىپ ءجۇرۋ مۇمكىن بولماي قالدى، ادامدار بويىن تىكتەپ تۇرا الماعان سوڭ، جەر باۋىرلاپ ەڭبەكتەي باستادى. قورلىقتىڭ اۋىرى قۇنىسقان جاۋىرىندى جازىپ تىك جۇرە الماۋدا ەكەن. جورعالاپ كەلە جاتىپ ول جەردىڭ ءيىسىن تانىدى، كىتاپتىڭ ءيىسى شىعادى. كادىمگى شاڭ-توپىراق باسقان بايىرعى سارى الا قاعازدىڭ تاڭسىق الابوتەن ءيىسى تاپ يەگىنىڭ استىنان اڭقىپ تۇر. اسپان مەن جەردىڭ اراسىن قالىڭ بوزامىق تۇمان جايلاعان»[1, 6]. شىعارمانىڭ نەگىزگى يدەياسىن اۆتور باس كەيىپكەرىنىڭ ءتۇس كورۋى ارقىلى بەرەدى. بۇل روماننىڭ ەرەكشەلىگى – اۆتور شىعارمانىڭ ستيلىنەن گورى يدەياسىنا جانە ونىڭ قابىلدانۋىنا باسا نازار اۋدارادى. ولاي دەيتىنىمىز، الىشەردىڭ ءتۇس كورۋ ارقىلى بەرىلگەن «اسپاننىڭ سالبىراپ جەرگە ءتۇسىپ، شاڭ-توزاڭعا اينالۋ» پوتسەسى شىعارمانىڭ سوڭىندا دا قايتالانادى. اۋەلى بۇل كورىنىس الىشەردىڭ تۇسىندە بەينەلەنسە، كەيىن الىشەر اقيقاتتى ىزدەۋ جولىندا وزىنە-ءوزى قول جۇمساپ، كوز جۇمعان سوڭ اۆتور تاعى دا جوعارىداعى ابزاتستى سول كۇيىنشە بەرەدى. الايدا، شىعارما باسىندا «الاساپىران» دەپ تۇسىنگەن دۇنيە، شىعارما سوڭىندا «اقىرزامانعا» اينالىپ كەتەدى.

«اسپان مەن جەر». «اسپان سالبىراپ جەرگە تۇسەدى». اۆتور اسپان مەن جەردى، ياعني بيىكتىك پەن تومەندىكتى، پالساپالىق جاعىنان ماعىناسى سونشالىقتى تەرەڭ سوزدەردى نەگە الىپ وتىر؟ ميفولوگيادا دۇنيە، تىرشىلىك قۇدايلار ارقىلى پايدا بولدى دەلىنەدى. ياعني ەر مەن ايەلدى اسپان مەن جەر قۇدايلارىنا تەڭەستىرىپ، سولاردىڭ بىرىگۋىنىڭ سالدارىنان دۇنيە جاراتىلدى،- دەپ بەرىلەدى. ەڭ اۋەلى، مىسىر ميفولوگياسىندا جەر، اتالىق باستاۋ – گەب، اسپان، انالىق باستاۋ – نۋت. قىتاي ميفولوگياسىندا كەرىسىنشە، ايەل، جەر، قارا ءتۇستى – ين، ەركەك، اسپان، اق ءتۇستى – يان. گرەك ميفولوگياسىندا بيىكتىك پەن اسپان قۇدايى – زەۆس،  ال، جەر مەن قۇنارلىلىق قۇدايى – ارتەميدا بولىپ سانالادى. ىزگىلىك پەن زۇلىمدىقتىڭ، ياعني اق پەن قارانىڭ اراسى قانشا الشاق بولعانىمەن، كەيدە سولاردىڭ اراجىگىن ايىرۋ سونشا قيىن بولاتىنى راس. دۇنيەدە زۇلىمدىق بولماسا، مەيىرىمدىلىكتىڭ بار ەكەنىن، جاماندىق بولماسا جاقسىلىقتىڭ بار ەكەنىن ادامزات بىلمەس ەدى. تيىسىنشە، ادام قانشا بيىكتەپ، جوعارى كوتەرىلگەنمەن ونىڭ باراتىن ورنى – جەر. وسى يدەيا روماننىڭ ءون بويىنان كورىنىپ تۇرادى. شىعارمانىڭ «جەر مەن اسپاننىڭ» بىرىگۋىنەن باستالىپ، «جەر مەن اسپاننىڭ» تۇيىسۋىنەن اياقتالۋى وسىنداي ويعا الىپ كەلەدى.

الەم پايدا بولعاننان باستاپ، ادامزات اقيقاتتى ىزدەي باستادى. سول اقيقاتتى ىزدەۋ بارىسىندا ءار ءتۇرلى عىلىم سالالارى پايدا بولدى. ءحىح عاسىردىڭ سوڭى مەن حح عاسىردىڭ باسىندا عىلىم زەرتتەلۋ وبەكتىسىنە قاراي گۋمانيتارلىق جانە جاراتىلىستانۋ عىلىمدارى، - دەپ ەكىگە بولىنگەنى بەلگىلى. الايدا، قانداي عىلىمدى الىپ قاراساق تا، ونىڭ ءبىر عانا ميسسياسى بار – ول اقيقاتتى تانۋ. سول اقيقاتتى تانۋدا «رەتروسپەكتسيا» دەگەن ءادىستىڭ اتقارار ءرولى ەرەكشە. «رەتروسپەكتسيا – «وتكەنگە نازار اۋدارۋ» («وتكەننىڭ ءتىرىلۋى»، «وتكەندى ىزدەۋ») [3]. «گۇلدەر مەن كىتاپتارداعى» باستى كەيىپكەر الىشەر اتتى جازۋشى رەتروسپەكتسيالىق ءادىس ارقىلى ۇلكەن ءۇش تومنان تۇراتىن كىتابىن جازادى. وندا تۇركىلەردىڭ پايدا بولۋى، پايعامبارلاردىڭ دۇنيەگە كەلۋى، ادامزاتتىڭ جاراتۋشى ءتاڭىردىڭ بار ەكەنىنە سەنىمى، پايعامبارلار مەن فيلوسوفتاردىڭ تاريحتاعى ءرولى، ءار كەزەڭدەگى قوعامدىق وزگەرىستەر تاريحي اسپەكتىلىك تۇرعىدا باياندالادى. كەيىپكەر الىشەردىڭ ءومىرى مەن ارەكەتى «گۇلدەر مەن كىتاپتار» ۇعىمىمەن ۇيلەسىن تاپقان. ياعني، الىشەر كىتابىندا «الەم قالاي پايدا بولى؟ ادامزات قالاي پايدا بولدى؟ العاشقى جازۋ، سىزۋ، ءتىل قالاي جانە قاشان پايدا بولدى؟ ءبىز وقىپ جۇرگەن تاريح دۇرىس تاريح پا؟» دەگەن سۇراقتاردىڭ جاۋابىن ىزدەپ، «ارتقا شەگىنىس» جاسادى. سونداي-اق، ول شىنايى ومىرىندە دە «قۇداي بار ما، جوق پا؟» دەگەن ساۋالدىڭ جاۋابىن، ياعني «اقيقاتتى» تابۋ ماقساتىمەن «ارتقا شەگىنىس» جاساپ، ءوز-وزىنە قول جۇمسايدى.

الەمنىڭ جاراتىلۋى تۋرالى ويلارى ەكىگە بولىنگەن فيلوسوفتار وزدەرىن ماتەرياليستەر جانە يدەاليستەر دەپ اتادى. باستاپقىلارى دۇنيە ماتەريادان پايدا بولدى دەسە، كەيىنگىلەرى دۇنيە يدەيادان، ويدان دۇنيەگە كەلدى،- دەيدى. ءدال بۇگىنگى تاڭدا، عىلىمدا دۇنيە ماتەريادان پايدا بولدى دەگەن ۇعىم باسىمىراق. ال، حح عاسىردىڭ باسىندا دۇنيەنى تانۋدا ينتەللەكتۋالدى ويدى ءبىرىنشى ورىنعا قويعان يدەاليستەردىڭ سانى ءبىرشاما ارتا باستادى. يدەيانىڭ جەمىسى رەتىندە عىلىمدا اۋەلى «قۇرىلىمدىق لينگۆيستيكا»، كەيىن وسى سالانىڭ جەلىسىمەن «قۇرىلىمدىق انتروپولوگيا» عىلىم سالاسى پايدا بولدى. بۇل سالانىڭ وكىلدەرى وزدەرىن «سترۋكتۋراليست عالىمدار» دەپ اتادى. حح عاسىردىڭ باسىندا ۆ.گۋمبولد (1769-1859), فەرديناند دە سوسسيۋر (1857-1913), جاك دەرريدا (1930-2004), رولان بارت (1915-1980), كلود لەۆي-ستروسس (1908-2009), رومان ياكوبسون (1896-1982), كەيىنىرەك حح عاسىردىڭ ءىى جارتىسىندا «ءىزىن جالعاستىرۋشىلار» دەگەن اتپەن تانىمال بولعان يۋ.م.لوتمان (1922-1993), ۆ.يۋ.بورەۆ، سىندى فرانتسۋز جانە اقش عالىمدارى عىلىمنىڭ جاڭا باسپالداعىنا شىقتى. ولار عىلىمعا «قۇرىلىمدىق زەرتتەۋ» ءادىسىن الىپ كەلگەندىگىمەن ەرەكشەلەنەدى. «قۇرىلىمدىق زەرتتەۋ – ادەبي ماتىندەردى لوگيكالىق ءبىر جۇيەگە الىپ كەلەدى»[4, 22]، - دەيدى تانىمال فرانتسۋز سترۋكتۋراليستى كلود لەۆي-ستروسس. «بۇل مەكتەپتىڭ وكىلدەرىن قىزىقتىراتىن ءبىر عانا ماسەلە بار. ول «تۋىندى قالاي جاسالىندى؟» دەگەن سۇراقتىڭ جاۋابىن تابۋ»[5, 25] - دەيدى كلود لەۆي-ستروسس.  ونى تابۋ جولىندا، ياكي اقيقاتتى ىزدەۋ جولىندا ءارتۇرلى عىلىم سالالارى بىرىگۋى كەرەك. فرانتسۋز عالىمى رولان بارت: «شىعارما تاريح، ەتنوگرافيا، لينگۆيستيكا، ادەبيەت، جاراتىلىستانۋ، انتروپولوگيا، ماتەماتيكا، الەۋمەتتانۋ، پسيحولوگيا سىندى ءار ءتۇرلى عىلىم سالالارىنىڭ ىشكى جاڭعىرۋىنىڭ ناتيجەسىندە ەمەس، قايتا ولاردىڭ ءبىر-بىرىمەن ءتۇيىسۋىنىڭ ناتيجەسىندە پايدا بولادى»[3, 130]،-دەيدى. ال، ماتىندەردى لوگيكالىق ءبىر جۇيەگە الىپ كەلۋ مەن تۋىندىنىڭ قالاي جاسالىنعاندىعىن بىلۋدە رەتروسپەكتسيالىق ءادىستىڭ اتقارار ءرولى ەرەكشە. قۇرىلىمدىق انتروپولوگيا عىلىمىنىڭ باستى ەرەكشەلىگى، ءاردايىم «ارتقا شەگىنىس» جاساپ باستاپقى اقيقاتقا «قايتا ورالىپ وتىرادى». ياعني، ديدار امانتايدىڭ «گۇلدەر مەن كىتاپتار» رومانىنداعى الىشەردىڭ «الەم قالاي پايدا بولى؟ ادامزات قالاي پايدا بودى؟ العاشقى جازۋ، سىزۋ، ءتىل قالاي جانە قاشان پايدا بولدى؟ ءبىز وقىپ جۇرگەن تاريح دۇرىس تاريح پا؟» دەگەن ساۋالدار، قۇرىلىمدىق انتروپولوگيانىڭ دا نەگىزگى زەرتتەۋ تاقىرىبى. بۇل ارقىلى ديدار امانتايدىڭ «گۇلدەر مەن كىتاپتار» رومانىن قۇرىلىمدىق انتروپولوگيالىق، ونىڭ ىشىندە پوستسترۋكتۋراليستىك باعىتتا جازىلعان تۋىندى دەپ ايتۋىمىزعا ابدەن بولادى. سەبەبى، رومان  ەپيلوگىنان باستاپ، سوڭىنا دەيىن تۇنىپ تۇرعان يدەيالىق، پالساپالىق دۇنيەلەردەن تۇراتىن پوستسترۋكتۋراليستىك شىعارما. بۇگىندە جاڭاشىلدىققا جانى قۇمار قازاق وقىرمانى ءۇشىن جازۋ ءستيلى وزگەشەرەك، ايتار ويى تۇسىنىكسىزدەۋ، ياكي پالساپالىق ويلارى باسىمىراق تۋىندىلار ۇلكەن جاڭالىق بولىپ كورىنۋى مۇمكىن. الايدا، جوعارىدا ايتقانداي، پوسترۋكتۋراليستىك باعىت  حح عاسىردىڭ باسىندا امەريكا جانە باتىس ەۋروپا ەلدەرىندە ءبىرشاما زەرتتەلىنگەن سالا بولاتىن. جازۋشى ديدار امانتاي وسى پوستسترۋكتۋراليستىك باعىتتى ۇلتتىق نەگىزدە، كوركەم ادەبي ستيلىمەن بەرە بىلگەن. روماننىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىگى دە وسىندا.

روماننىڭ اتاۋى وقىرمان ءۇشىن تۇسىنىكسىز، ءارى قىزىقتى. «گۇلدەر مەن كىتاپتار». روماندى بۇلاي اتاۋ ارقىلى اۆتور وقىرمانىنا نە ايتقىسى كەلدى؟ روماننىڭ «شەجىرە» اتتى بولىمىندە: «كىتاپ دۇنيەنى وزگەرتپەيدى. بىراق، جەتىم كوڭىل جالعىزدىقتا ونى وزىنە مەدەت تۇتادى» [1, 50]، - دەيدى. ال، «گۇلدەر» اتتى بولىمىندە: «ەسكى زاماندا شايىر قىزدىڭ سۇلۋىن گۇلگە تەڭەدى. قازىر ول ىزگىلىكتىڭ بەينەسىنە اينالىپ وتىر. قاسىرەت شەگىپ، بەينەت كورگەندە، شىندىقتى تانىپ، باقىت كەشكەندە، ءسىزدىڭ ىرگەڭىزدەن ۇدايى گۇل تابىلادى. قايعىڭىزعا ورتاقتاسادى، قۋانىشىڭىزدى بولىسەدى، جالعىزدىقتا سەرىك بولادى» [1, 60] - دەيدى. اۆتوردىڭ جالعىز عانا مۇڭداس دوسى، سىرلاسى بار. ول – كىتاپ. گۇل دە ءدال سونداي – جانى نازىك، سەزىمتال سىرلاس دوس.  يا، مۇندا گۇلدى دە، كىتاپتى دا جالعىزدىقتان قۇتقاراتىن جولداس رەتىندە قاراۋعا بولار ەدى. الايدا، اۆتوردىڭ ايتايىن دەگەن نەگىزگى ويى بۇل ەمەس سەكىلدى. اۆتور شىعارمانىڭ سوڭىندا «گۇلدەر مە، كىتاپتار ما؟» دەگەن سۇراق قويىپ، ونى تاريحتىڭ ەنشىسىنە قالدىراتىن سەكىلدى. جازبالار اتتى بولىمدە: «...گۇلدەر تۋرالى شىعارما، الدە كىتاپتار جايىنداعى تۋىندى. كىتاپ وي رەتىندە جالعىزدىقتىڭ اياسىندا دۇنيەگە كەلەتىن جۇمباق قۇبىلىس، ال گۇلدى سەرىك ىزدەگەن جانى نازىك ادام وسىرەدى. گۇل سەزىمدى وي تۋدىرادى، كىتاپ ويدىڭ سەزىمىن دامىتادى» [1, 120] - دەگەن سويلەمدەر ارقىلى جازۋشى كىتاپتىڭ نەگىزگى يدەياسىن جەتكىزىپ تۇر.

بەلگىلى سترۋكتۋراليست-عالىم، پوستسترۋكتۋراليستىك باعىتتىڭ وكىلى رولان بارت «اۆتوردىڭ ءولىمى» (1967), «شىعارمادان ماتىنگە» (1971) اتتى ماقالالارىندا اۆتور، شىعارما جانە ءماتىننىڭ ارا-قاتىناسىن زەرتتەيدى. ول شىعارما مەن ءماتىننىڭ ايىرماشىلىعىن بىلايشا كورسەتەدى: «شىعارمالار مەن ماتىندەردىڭ اراجىگىن فيزيكالىق تۇرعىدا اشۋعا تالپىنۋ بوس اۋرەشىلىك. اسىرەسە، «شىعارما دەگەن – كلاسسيكا، ءماتىن – اۆانگارد» دەۋ جاڭساقتىق بولار ەدى... ءماتىن ەڭ كونە شىعارمالار دا بولۋى مۇمكىن، ال كوپتەگەن زاماناۋي تۋىندىلار ماتىنگە مۇلدە جاتپاۋى مۇمكىن. ايىرماشىلىق مىنادا: شىعارما – كىتابي كەڭىستىكتە (كىتاپحانا كاتالوگىندا، كىتاپ دۇكەنىندە) قوزعالىسسىز قالاتىن، زاتتىق فراگمەنت بولسا، ءماتىن – بەلگىلى ءبىر ەرەجەلەرگە سايكەس (نەمەسە قارسى) دالەلدەنەتىن، ارقاشان قوزعالىستا بولاتىن، ادىسنامالىق ارەكەتتەردىڭ الاڭى»[2,131]،- دەپ ءماتىننىڭ ومىرشەڭدىگىن ايتادى. مۇنداعى  شىعارما – گۇل بولسا، ءماتىن – كىتاپ. شىعارما دا، ءماتىن دە اۆتوردىڭ قانشاما كۇندەر جالعىزدىقتا كوز مايىن تاۋىسىپ جازعان ەڭبەگىنىڭ جەمىسى. الايدا، ونىڭ عۇمىرى قىسقا گۇل بولاتىنى نەمەسە ومىرشەڭ كىتاپ بولاتىنى تاريحتىڭ ەنشىسىندە. كەيىپكەر الىشەر جازىپ جاتقان رومانىن  «گۇل مە، كىتاپ پا؟» دەيدى. ءدال سونداي د.امانتاي دا ءوز رومانىن «شىعارما ما، ءماتىن بە؟» دەپ وقىرمان مەن تاريحتىڭ ەنشىسىنە قالدىرىپ وتىرعان ءتارىزدى. ونى مىنا سويلەمدەردەن ناقتىراق ۇعىنامىز: « ...كەيبىر ادامنىڭ بىلەمىن دەگەنى كەي ۋاق ءوزىن-ءوزى جاي الداۋ بولىپ شىعاتىنى بار. ونى قىزدىرىپ جۇرگەن تەك رومان يدەياسى عانا بولۋى عاجاپ ەمەس. ارينە، ۇدايى ىزدەنۋ قاجەت. ىزدەنىستىڭ ءبارى، البەتتە، ۇنەمى ءساتتى بولا بەرمەسى انىق. كوك بايراقتى تۇركى تاريحى مەن قاسيەتتى ءدىني كىتاپتار تۇگەل دەرلىك وقىلدى. ارادا جىلدار ءوتتى، اپسانالىق پورما، ونىڭ ىشىندە قالاي جازىلۋى ءتيىس اڭىز، ءتامسىل ۇلگىسى الدەقاشان سانادا بەكىپ، كوڭىلگە توقىلعان»[1, 119]-دەپ جازۋشى ءماتىننىڭ عۇمىرلىلىعىن ايتادى.

كىتاپ سورەلەرىندە، كىتاپحانا كاتالوگىندا قولدانىسقا يە بولا الماي جاتقان كىتاپتار، ياكي اۆتورلىق «شىعارمالار» بۇگىنگى تاڭدا وتە مول. ونداي شىعارمالار كەزىندە ءوز اۆتورىنىڭ ىقپالىمەن باسپا بەتىندە جارىق كوردى. بىراق، ادامزاتتىق قۇندى ويلاردى بەرە الماعاندىقتان كىتاپ سانىن عانا كوبەيتىپ تۇر. ال، اريستوتەل، ءال-فارابي، اباي سىندى دانىشپانداردىڭ تۋىندىلارى، ياكي «ماتىندەرى» ماڭگىلىك. وسىنىڭ نەگىزىندە جازۋشى ديدار امانتاي رولان بارتتىڭ ىزىمەن شىعارما، ءماتىن جانە اۆتوردىڭ ارا جىگىن اشادى. «ءماتىن وزىنە ءوزى تەڭ سوم دۇنيە بولسا، الدىڭعى ورىنعا اۆتوردىڭ دارەجەسى ەمەس، قابىلەتى شىعادى، تۋىندىنىڭ كۇشتى تالانت، اسقان دارىندىلىعى ولشەنەتىن بولادى، ال كىتاپتىڭ انىق ءتۇسىنىلۋى مەن ءدال باعالانۋىنا كەدەرگى كەلتىرەتىن تۇلعا رەتىندە پىسىق اۆتوردى ۇدايى اجال كۇتىپ تۇرادى. اۆتوردا شىعارمادان تاپقان شامشىلدىق كوپ، ءومىر بويى ۇرپاعىنا بيلىك جۇرگىزگىسى كەلگەن قاتال اكە سياقتى، تاۋەلسىزدىك بەرگىسى كەلمەيدى، ال تۋىندى ەركىندىكتى اڭسايدى. سىناسىن ونى، ماقتاسىن، عايباتتاسىن، ماداق جىرىنا قوسسىن، شەجىرە تىزىمىنەن ءوشىرىپ تاستاسىن، بىراق ماڭدايىنا جازعانىن شىعارما ءوزى كوتەرىپ الۋى قاجەت. كەيدە جارقىن مۇراتىن ىزدەگەن اۆتوردىڭ بەلگىلى ءبىر ناقتى ماقساتپەن جازعانى جىلدار وتە كەلە باسقا ماعىنانى بەرۋى مۇمكىن. كولدەنەڭ ايتىلعان پايىم كەرى اۋدارىپ وقىعاندا، وزگە ويدى ءبىلدىرۋى عاجاپ ەمەس»[1, 59]،- دەيدى جازۋشى ديدار امانتاي. ال، پوستسترۋكتۋراليست-عالىم رولان بارت: «شىعارما ءوز اۆتورىنا تاۋەلدى. اۆتور ءوز شىعارماسىنىڭ اكەسى مەن قوجايىنى. ال، ماتىندە اكە تۋرالى اقپاراتتىڭ ءىزى مۇلدە جوق. ءماتىن ءوز قوجايىنىنسىز دا ومىرشەڭ... البەتتە، اۆتوردىڭ ەلەسى ماتىندە، ءوز ماتىنىندە «سويلەۋى» مۇمكىن، بىراق تەك «قوناق» رەتىندە عانا. بۇرىنعىداي جازۋشىنىڭ شىعارماشىلىعىنا ونىڭ ءومىرىن ەمەس، ەندى كەرىسىنشە، ونىڭ ومىرىنە شىعارماشىلىعىن تاڭۋ باستالدى» [2, 135]، - دەيدى. جازۋشى ديدار امانتاي فرانتسۋز سترۋكتۋراليستى رولان بارتتىڭ «ءماتىن» تۋرالى عىلىمي تۇجىرىمدامالارىن اۆتورلىق پايىممەن وزىندىك فورمادا قايتالاپ وتىر.

حح عاسىردىڭ باسىندا نەمىس عالىمى ۆ.گۋمبولد، شۆەيتساريا عالىمى فەرديناند دە سوسسيۋر، ورىس عالىمى بودۋەن دە كۋرتەنە سىندى زەرتتەۋشىلەر لينگۆيستيكانىڭ نەگىزگى بولىگى رەتىندە «قۇرىلىمدىق لينگۆيستيكا» مەكتەبىن قالىپتاستىردى. ولار: «بۇرىن ءتىلدى وي جاراتقان بولسا، بۇگىندە ءتىل ويدى ءوزى تۋدىرادى»،-دەدى. ءتىلسىز ويلاۋ بولمايدى، ياعني كەز-كەلگەن وي ءتىل ارقىلى كورىنىس تابادى. «ف. دە سوسسيۋر ويدى ءتىلدىڭ سەمانتيكاسىمەن تەڭدەستىرە وتىرىپ، ءتىلدى قاعازبەن بىلايشا سالىستىرادى: «وي دەگەنىمىز، سول قاعازدىڭ بەت جاعى، ال دىبىس – ارتىڭعى جاعى. قاعازدىڭ بەت جاعىن ارتىڭعى جاعىنان بۇلدىرمەي كەسىپ الۋعا بولمايتىنى سياقتى، ءتىلدى دە دىبىستان، دىبىستى ويدان ءبولىپ الۋعا بولمايدى. مۇنى تەك ابستراكتسيالىق تۇردە اجىراتۋعا بولادى»-دەيدى» [5, 58].

قۇرىلىمدىق لينگۆيستەردىڭ ىزىمەن ديدار امانتاي دا ءوز ويىن بىلايشا بەرەدى: «اۋەلى، سوناۋ قادىم زاماندا ءتىلدى وي جاراتقان بولاتىن، بۇگىن كەمەلدەنىپ العان قورى مول جۇيەلى ءتىل جاڭا داۋىردە ويدى ءوزى تۋاتىن قابىلەت تاپتى... قازىر ءتىلدىڭ ءوزى ويلايدى... تاۋەلسىز اسقاق ءتىل ويدىڭ بيلەۋشىسى بولىپ الدى، قابات كەلگەن بەس ءسوز كادىمگى اياقتالعان سويلەمگە اينالدى، سويلەم ىزدەنىپ، توپشىلايتىن بولدى، بۇگىندەرى جۇزدەگەن ءتىلدىڭ جۇيەسىندە مىڭداعان يەسىز وي كوزدەگەن مۇراتىنان اداسىپ ءجۇر»[1,122]. وسى جانە باسقا دا مىسالداردان د.امانتاي «گۇلدەر مەن كىتاپتار» رومانىندا يدەاليستەر ۇسىنعان پوستمودەرنيستىك ءادىستىڭ كوپتەگەن تاسىلدەرىن قولدانعانىن بايقايمىز.

باستاپقى ۋاقىتتا «مودەرنيستىك» دەگەن اتاۋ تەك سۋرەت جانە ارحيتەكتۋرا ونەرىنە عانا تەلىنگەن. كەيىن كوركەم ادەبي شىعارمالارعا دا  ايتىلا باستادى.  «پوستمودەرنيزمنىڭ تەورياسى قازىرگى كۇنگى ەڭ بەدەلدى فيلوسوفتاردىڭ ءبىرى جاك دەرريدانىڭ كونتسەپتسيالارى نەگىزىندە تۋعان. دەرريدانىڭ پىكىرىنشە، «الەم – ءماتىن»، «ءماتىن - شىنايىلىقتىڭ جالعىز عانا مۇمكىن مودەلى». پوستسترۋكتۋاليزمنىڭ ەكىنشى ءبىر نەگىزىن قالاۋشى دەپ فيلوسوف، مادەنيەتتانۋشى ميشەل فۋكو تانىلادى. ونىڭ ۇستانىمدارىن كوبىنە نيتسشەلىك ويلاۋ جەلىسىنىڭ جالعاسى دەپ قاراستىرادى»[6]. پوستمودەرنيزم – ومىرگە دەگەن ەرەكشە، جاڭا كوزقاراس. سترۋكتۋراليست ك.كۋمار مۇنى بىلايشا تۇيىندەيدى: «پوستمودەرنيزم تەورياسىنىڭ باسقالاردان ەرەكشەلىگى جاڭا قوعامداعى جاڭا əلەۋمەتتىك شىندىقتى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ءبىزدىڭ تۇسىنىگىمىزدەگى شىندىققا نازار اۋدارتادى»[7]. دەمەك، پوستمودەرنيستىك شىعارمادا ادامنىڭ ويى، ونىڭ ساناسى مەن تۇيسىگى الدىڭعى ورىنعا شىعادى. ءسوز باسىندا ايتقانداي ديدار امانتايدىڭ «گۇلدەر مەن كىتاپتار» رومانى پوستسرۋكتۋراليستىك باعىتتا جازىلعان پوستمودەرنيستىك تۋىندى.

• پوستمودەرنيستىك تۋىندىعا «مەتاماتىن» دەگەن دۇنيە ءتان. «مەتاماتىن دەگەنىمىز – سىرىن ىشىنە بۇككەن «اۆتوردىڭ بەت پەردەسى» [8]،- دەيدى ءابىل-سەرىك ابىلقاسىمۇلى. ال، ديدار امانتايدىڭ بۇل رومانىندا اۆتوردىڭ بەتپەردەسىن اشاتىن ماتىندەر مولىنان ۇشىراسادى.
• پوستسترۋكتۋراليستىك تاعى دا ءبىر بەلگى – ميميكالىق رەاليزم, ياعني سانا اعىمى. اۆتور پالساپالىق ويلارىن كوركەم شىعارماداعى كەيىپكەر ويى، ىشكى جان دۇنيەسىنىڭ ارپالىسى ارقىلى بەرىپ وتىرۋى. ال، «گۇلدەر مەن كىتاپتاردا» كەيىپكەر الىشەردىڭ ىشكى ارپالىسى ارقىلى اۆتور ءوز ويىن بەرەدى.
• ينتەرماتىندىلىك. ءبىر ءماتىننىڭ وزگە ماتىنگە كىرۋى نەمەسە تسيتاتالاردىڭ بەرىلۋى. «قايسىسى ءالسىز – جارىقتان قاشقان قارا تۇنەك پە، الدە قاراڭعىلىق باسقان جارىق پا...»[1, 3]،- دەپ بەرىلگەن ەپيلوگىنان باستاپ، روماننىڭ ءون بويىنا ينتەرماتىندىلىك ءتان.
• تاعى ءبىر قۇبىلىس – وقىرمانعا وي تاستاۋ ارقىلى شەشىمدى ونىڭ وزىنە قالدىرۋ ءتاسىلى. روماننىڭ ءاربىر بولىمىندە اۆتور وسى ءتاسىلدى قولداناتىنى كوزگە انىق كورىنىپ تۇر.

جازۋشى ديدار امانتاي پوستمودەرنيزمدى قازاق ادەبيەتىنە ەڭ ءبىرىنشى اكەلدى دەپ ايتساق، وندا وعان دەيىن جازىلعان شىعارمالاردى جوققا شىعارعانىمىز بولار ەدى. پوستمودەرنيستىك شىعارماعا ءتان جوعارىداعى تاسىلدەر م.جۇماباەۆ («قويلىبايدىڭ قوبىزى»), ورالحان بوكەي («قار قىزى»، «اتاۋ كەرە»، «سايتان كوپىر») ءا.كەكىلباي («اڭىزدىڭ اقىرى»، «حانشا-داريا، «كۇي»، «شىڭىراۋ»), م.ماعاۋين («قارا قىز»), ت.ابدىك («پاراسات مايدانى»، «توزاق وتتارى جىمىڭدايدى، «اقيقات»، «وڭ قول») تۋىندىلارىنان دا كەزدەستىرەمىز.

جازۋشى ديدار امانتاي پوستسترۋكتۋراليزمدى عىلىمعا الىپ كەلگەن زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرىن ەش وزگەرىسسىز، تەك ۇلتتىق تۇرعىدا جانە كوركەم ادەبي ستيل ارقىلى قايتالاپ وتىر. بۇل اۆتوردىڭ ءوز تاڭداۋى. مۇنداي روماننىڭ دا ءوز وقىرماندارى كوبەيەر... دەمەك، پوستمودەرنيستىك ءادىس قازاق ادەبيەتىندە حح عاسىردا پايدا بولىپ، تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا دامىپ كەلە جاتقان باعىت. پوستمودەرنيزم جاڭا، تاڭسىق ءادىس بولعاندىقتان، بۇل ءادىستى قازاق ادەبيەتى دە جانە قازاق وقىرماندارى دا ءالى تولىقتاي مويىنداي قويعان جوق. ولاي بولسا، رولان بارتشا «ءماتىن بە؟»، «شىعارما ما؟» دەگەن ساۋالدىڭ جاۋابىن ۋاقىتتىڭ ەنشىسىنە قالدىرامىز.

ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1. امانتاي ديدار. قارقارالى باسىندا: رومان، پوۆەست، اڭگىمەلەر، ەسسەلەر، ولەڭدەر. ءبىرىنشى كىتاپ. – الماتى، 2010. – 396 بەت. /بەس تومدىق شىعارمالار جيناعى/
2. ادەبيەت تەورياسى: انتولوگيا. 2-توم /دجۋلي ريۆكين مەن مايكل راياننىڭ رەداكتسياسىمەن. /شىعارمادان – ماتىنگە (رولان بارت)/ – الماتى: «ۇلتتىق اۋدارما بيۋروسى» قوعامدىق قورى، 2019. – 372 بەت.
3. مەركۋلوۆا م.گ. رەتروسپەكتسيا: شەكسپيروۆسكايا مودەل رەتروسپەكتسي ۆ «گاملەتە» http://www.world-shake.ru/ru/Encyclopaedia/3770.html
4. سترۋكتۋرنايا انتروپولوگيا. ك. لەۆي-ستروس. موسكۆا 1985. گلاۆنايا رەداكتسيا ۆوستوچنوي ليتەراتۋرى. 396 س.
5. ءتىل مەن ويلاۋ. س.س.ايباكىر، ا.ق.ترۋشەۆ. پمۋ حابارشىسى. ISSN: 1811-1823. فيلولوگيا سەرياسى. №1. 2016.
6. http://www.rusnauka.com/13_EISN_2014/Philologia/1_168822.doc.htm
7. Kumar From Post-Industrial to Post-Modern Society. New Theories of the Contemporary World. — Oxford (UK): Cambridge (USA), 1995. — ر. 32.
8. https://adebiportal.kz/kz/news/view/12745

اسەم وسكەن، 

ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى  ەۇۋ دوكتورانتى.

Abai.kz