بيىل رەسپۋبليكامىزدا ءوتىپ جاتقان قازاقتىڭ تاماشا قايراتكەر ۇلدارى سۇلتانبەك قوجانوۆ پەن تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ تۋعانىنا 125 جىل تولۋىنا ارنالعان ءىس-شارالار كەشەنى دوڭگەلەنىپ اياقتالۋعا تاقالدى. وسى مەرەكەلىك وقيعالاردى پايدالانىپ، ولاردىڭ ۇلتتىق مۇددەنى سوۆەتتىك قۇرىلىس اۋقىمىندا قورعاۋ جولىندا جۇرگىزگەن كۇرەستەرىندەگى ساباقتاستىق جايىندا ارنايى بىرەر ءسوز ايتۋدى قوش كورەمىن. 

بۇل ەكى تۇلعا دا سوۆەت وكىمەتىن ورناتۋعا اتسالىسقان جانە قازاقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىنا كەڭەستىك جاڭا بيلىك جاۋاپ بەرە الادى دەپ سەنگەن. بىراق ناقتى پراكتيكا كوڭىلدەگىدەي بولمادى. وسى قوس تارلان دا سەنگەن بولشەۆيكتەر پارتياسى ءوزىنىڭ يمپەريالىق سيپاتتاعى تابيعاتىن تۇركىستان ولكەسىندە ءىس جۇزىندە بيلىككە كەلگەن ساتتەن كورسەتە باستاعان ەدى. ولار ءىس-ارەكەتتەرىندە پاتشالىق رەجيم كەزىندە ورىن العان وتارلاۋشىلىق ساياساتتان الىس كەتپەي، ۇلىدەرجاۆالىق شوۆينيزم دەرتىن ۇشقىنداتىپ تۇراتىن.  مۇنداي ءجايت تۇراردىڭ دا، سۇلتانبەكتىڭ دە قارسى كۇرەسىن تۋعىزدى. تۇرار رىسقۇلۇلى ءوز ءومىربايانىندا جازعانىنداي، «تۇركىستاندا وتارشىلدار وزبىرلىعى جويىلمايىنشا، شىنايى سوۆەت وكىمەتىن جاساۋ... مۇمكىن ەمەس» دەپ ەسەپتەدى. سۇلتانبەك قوجانۇلى ورتالىق كوميتەت وتكىزگەن ۇلت رەسپۋبليكالارى قىزمەتكەرلەرىنىڭ 4-ءشى توتەنشە كەڭەسىندە سويلەگەن سوزىندە: «تۇركىستاندا كەڭسە ماڭدايشالارىنداعى جارناما وزگەرگەنمەن، جۇمىسىنىڭ مازمۇنى پاتشا زامانىنداعىداي بوپ قالعان»، – دەپ مالىمدەدى. 

بىلەتىنىمىزدەي، تۇركىستان ولكەسى جارتى عاسىر بويى پاتشالىقتىڭ وتارى بولعان. سول كەزەڭدە جۇرگىزىلگەن سامودەرجاۆيەنىڭ وتارلاۋشىلىق ساياساتىن رەۆوليۋتسيادان كەيىن بولشەۆيزم  قايراتكەرلەرى جالعاستىرعان-تىن. قاتاڭ ءبىر ورتالىققا باعىندىرىلعان، ءىس جۇزىندە يمپەريالىق بوپ تابىلاتىن بولشەۆيكتىك پارتيانىڭ مۇددەسىن شەت ايماقتارعا ورنىقتىرۋدا ولار ۇلىدەرجاۆالىق شوۆينيستەر كەيپىندە كورىنگەن ەدى. الايدا قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن تۋعان العاشقى  سوۆەت دەكرەتتەرىندە تۇجىرىمدالعان يدەيالارعا سەنگەن ەكى كۇرەسكەر دە حالقىنا قىزمەت ەتۋدىڭ ۋاقىت تالابىنا جاۋاپ بەرەتىن دۇرىس جولى – كەڭەس بيلىگىن ورنىقتىرۋ دەپ ءبىلدى. بىراق كەڭەس بيلىگىنىڭ ۇلتتىق مۇددەنى ەلەمەيتىن قىرى الدارىنا تارتىلعاندا، كەلىس-پەۋشىلىكتەرىن العاشقى سوۆەتتىك قۇجاتتاردان تۇيگەن ءوز ۇعىمدارى اۋقىمىندا  ءبىلدىرىپ، قارسى ءىس-ارەكەتتەر جاسادى. 

1919 جىلعى كۇزدە ۆتسيك – بۇكىلرەسەيلىك ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى مەن سوۆناركوم – حالىق كوميسسارلارى كەڭەسى تۇركىستان ىستەرى بويىنشا ارنايى كوميسسيا قۇرىپ، تاشكەنتكە جىبەردى. تۇرككوميسسيا ولكەدە ورتالىق پارتيا كوميتەتى اتىنان ەڭ جوعارعى پارتيالىق باقىلاۋ جۇرگىزىپ، باسشىلىق جاساۋعا دا قاقىلى بولاتىن. ءجۇز شاقتى قىزمەتكەرىن ەرتىپ، 1919 جىلعى قاراشا ايىندا تاشكەنتكە كەلگەن بەتتە ارنايى كوميسسيا جاعدايمەن مۇقيات تانىستى. مۇقيات تانىسا كەلە، تۇرككوميسسيا مۇسىلمان كوممۋنيستەرىنىڭ رەسپۋبليكاداعى باسشى ورگانداردا باسىمدىققا يە بوپ بارا جاتقانىن بايقادى. بايقادى دا، بولشەۆيزم كوسەمى جانە سوۆناركوم توراعاسى لەنين جەرگىلىكتى جۇرتپەن  «جولداستىق قارىم-قاتىناس ورناتۋ»، سونداي-اق ولكەدەگى «ۇلىورىستىق يمپەرياليزمنىڭ قالدىقتارىن» جويۋ كەرەكتىگى جايىندا ارنايى حات ارقىلى ولكەدەگى كوممۋنيستەرگە بەرگەن باتاعا قاراما-قايشى ارەكەت ەتتى. تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنداعى باستى ساياسي جانە مەملەكەتتىك بيلىكتى تەزدەتىپ ورتالىق وكىلدەرى ءوز قولدارىنا الۋعا تىرىستى. سودان مۇسىلماندار بيۋروسى مەن بىرقاتار ەۋروپالىق كوممۋنيستەردىڭ ۇلت ماسەلەسىنە بايلانىستى قارىم-قاتىناسى شيەلەنىسىپ كەتتى. رەسپۋبليكاداعى ەڭ جوعارعى زاڭ شىعارۋشى جانە اتقارۋشى ورگان رەتىندە، تۇركىستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى جەرگىلىكتى حالىقتاردىڭ ۇلتتىق مەملەكەتىن قۇرۋعا نيەتتەنگەن-ءتىن. بىراق ماسكەۋلىك ەميسسارلار جۇرگىزگەن ساياسات سالدارىنان تۇركاتكومنىڭ اتى عانا قالدى، ءىس جۇزىندە ولكەدەگى  بار بيلىك تۇرككوميسسياعا ءوتىپ بارا جاتتى. مۇنداي ساياسي جاعدايدان تۇرار رىسقۇلوۆ سەرىكتەرىمەن بىرگە ءتيىستى قورىتىندى شىعارىپ، ۇلت مۇددەسىن قورعاۋعا باعىتتالعان باتىل دا ەرەك ارەكەت جاسادى. ولكەنىڭ نەگىزگى قوجايىنى – سىرتتان كەلگەن 5 پايىز ەۋروپالىقتار ەمەس، 95 پايىز جەرگىلىكتى حالىق بولۋعا ءتيىس دەپ ءبىلدى. ولاردىڭ دەنى تۇركى تىلدىلەر بولعاندىقتان، مەملەكەت – «تۇرك (تيۋرك) رەسپۋبليكاسى»، ساياسي بيلىك – «تۇرك (تيۋرك) حالىقتارىنىڭ كوممۋنيستىك پارتياسى» دەپ اتالىپ، قايتا قۇرىلۋى قاجەت، ال ولكەدەگى ەۋروپالىق ازشىلىقتىڭ قۇقتارى ءتيىستى زاڭنامامەن قورعالۋى كەرەك دەپ شەشتى. 

وسى ەكى ماسەلەنى تۇرار 1920 جىلعى 17 قاڭتاردا ولكەلىك پارتيا كوميتەتى، ولكەلىك مۇسبيۋرو، شەتەل كوممۋنيستەرىنىڭ ورتالىق كوميتەتى جانە تۇرككوميسسيانىڭ بىرلەسكەن ماجىلىسىندە  كوتەردى. ءسويتىپ ولاردى الداعى كۇندەرگە بەلگىلەنگەن 5-ءشى پارتكونفەرەنتسيا مەن توتەنشە 3-ءشى مۇسكونفەرەنتسيانىڭ كۇن تارتىبىنە ەنگىزۋدى ۇسىندى. كونفەرەن-تسيالارعا ازىرلەگەن باياندامالارىنىڭ تەزيستەرىن جاريا ەتتى.  تەزيستەر بىرلەسكەن ماجىلىستە كەڭىنەن تالقىلانىپ، ماقۇلداندى. 5-ءشى پارتكونفەرەنتسيانىڭ 21 قاڭتارداعى ماجىلىسىندە «ۇلت ماسەلەسى جانە ۇلتتىق كوممۋنيستىك سەكتسيالار تۋرالى» بايانداما جاساپ، رىسقۇلوۆ ولكەدەگى پارتيا ۇيىمىنىڭ – مۇسىلمانداردىڭ بيۋروسى، شەتەلدىك-تەردىڭ ورتالىق كوميتەتى، ورىستاردىڭ ولكەلىك كوميتەتى بولىپ ۇشكە ءبولىنىپ وتىرعانىن سىنادى. رەسپۋبليكاداعى ساياسي جەتەكشىلىكتى رەتكە كەلتىرۋ ءۇشىن ءبىرتۇتاس پارتيا ۇيىمىن قۇرۋ  كەرەك دەدى. ۇسىنىسى قولداۋ تاپتى. سودان سوڭ تۇركىستان كومپارتياسىنىڭ بارلىق ۇلتتىق سەكتسيالار بىرىكتىرىلگەندەگى جاڭا اتى «تۇرك حالىقتارىنىڭ كوممۋنيستىك پارتياسى» بولسىن دەدى، ول ۇسىنىس تا كوپشىلىك داۋىسپەن قابىل الىندى. جاڭادان قۇرىلعان تۇرك حالىقتارى كومپارتياسىنىڭ ۋاقىتشا ورتالىق كوميتەتى 25 قاڭتاردا اشىق داۋىسپەن سايلاندى. وك قۇرامىنا 17 كوممۋنيست كىردى، ونىڭ 8-ءى ەۋروپالىقتاردان ەدى. وسى كۇنى وتكەن 3-ءشى مۇسكونفەرەنتسيادا رىسقۇلوۆ «تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۆتونو-ميالىلىعى تۋرالى» بايانداما جاسادى. قىزۋ تالقىلاۋدان كەيىن تۇركىستان اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىن رسفسر كونستيتۋتسياسىنىڭ 2-ءشى بابىنا سايكەس  ۇلتتىق كەڭەس رەسپۋبليكاسى دەپ ساناۋ جانە ءوزىن-ءوزى بيلەۋشى جەرگىلىكتى تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ ۇلتتىق بەلگىسىنە ناقتى تۇردە اتالىمدى سايكەستەندىرۋ، ياعني «رسفسر تۇركىستان رەسپۋب-ليكاسى» دەگەن اتاۋدى «رسفسر تۇرك رەسپۋبليكاسى» دەپ وزگەرتۋ قاجەتتىگى ارنايى بابتا تۇجىرىمدالدى. 

ساياسي ورەسى بيىك ناعىز ۇلت قايراتكەرى رەتىندە ارەكەت ەتكەن تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن وسىلاي، بولشەۆيزم جۇرگىزىپ وتىرعان جاڭا وتارشىلدىققا توسقاۋىل قويۋدىڭ ناقتى قادامى جاسالدى. الايدا تۇرككوميسسيا بۇل شەشىمدەردى اۋەلدە قولداعانمەن، ارتىنشا قيلى توسقاۋىلدار ۇيىمداستىردى. اقىرى پرەدسوۆناركوم لەنين رىسقۇلوۆقا كوممۋنيست ءۇشىن ۇلتتىق ەمەس، تاپتىق كوزقاراس ءتان بولۋى كەرەكتىگىن ۇعىندىردى. دەگەنمەن شەت ايماقتا بوي كورسەتكەن تۇتاستىق شوشىندىرىپ، سەرىكتەرىنە تۇركىستاننىڭ ەتنوگرافيالىق قارتاسىن جاساۋدى، سوسىن ولكەنى «وزبەكيا، تۇرىكمەنيا، كيرگيزيا (ياعني قازاقيا)» مەملەكەتتىك بىرلىكتەرىنە بولشەكتەۋدى تاپسىردى. سول تاپسىرمانى ورىنداۋ ورايىندا 1924 جىلى ورتا ازيادا ۇلتتىق-مەملەكەتتىك تۇرعىدا جىكتەپ-مەجەلەۋ ناۋقانى جۇرگىزىلدى. 

بۇل كەزدە تۇرار رىسقۇلوۆ تۇركرەسپۋبليكادان تاعى دا شەتتەتىلىپ، كومينتەرندە ىستەپ جۇرگەن. ال ونىڭ 1918–1919 جىلدارى اشارشىلىقپەن كۇرەسۋدە ءبىر جولدان تابىلعان، 1922 جىلى قازرەسپۋبليكادا تۇتقىندالعان ءاليحان بوكەيحانوۆقا بىرلەسىپ اراشا بولعان تۇركىستاندىق ۇزەڭگىلەسى سۇلتانبەك قوجانوۆ رەسپۋبليكانىڭ سول  شاقتاعى باسشىلارىنىڭ ءبىرى ەدى. تۇركاتكوم توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، تۇركىستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى، رەسەي كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتى ورتاازيالىق بيۋروسىنىڭ مۇشەسى سۇلتانبەك قوجانوۆ. ول ماسكەۋلىك كىندىك بيلىكتىڭ باستاماشىلىعىمەن قولعا الىنعان ناۋقاننىڭ استارىنان كونەدەن كەلە جاتقان «بولشەكتەپ ال دا، بيلەي بەر!» قاعيداسىن ءدال اڭعارىپ، ۇلت مۇددەسىن كوزدەيتىن ءوز ۇسىنىسىن 1924 جىلعى 10 ناۋرىزدا ولكەدەگى جاۋاپتى قىزمەتكەرلەردىڭ ماسكەۋلىك وكىلدەر قاتىسقان العاشقى ماجىلىسىندە ورتاعا سالعان. 

سۇلتانبەك جاڭاشا مەجەلەپ-جىكتەۋدەن بۇرىن ورتا ازيا رەسپۋبليكالارىن ەكونوميكالىق بىرلەستىككە ۇيىستىرۋدى، عاسىرلار بويى ارالاس-قۇرالاس تۇرىپ كەلە جاتقان حالىقتاردىڭ تابيعي قالىپتاسقان شارۋاشىلىق ءومىرىن جاندى جەردەن كەسكىلەگەندەي كۇيگە تۇسىرمەي، ورتاازيالىق فەدەراتسيا قۇرۋدى ۇسىنعان. ورتا ازيا فەدەراتسياسىن قۇرۋ قاجەت دەگەن ول. فەدەراتسياعا بىرىگىپ، سول ارقىلى كەڭەستىك رەسپۋبليكالار وداعىنىڭ  قۇرىلتايشىلارى قاتارىنا قوسىلۋدىڭ ارتىقشىلىعىن دالەلدەگەن. ورتاازيالىق فەدەراتسيادا ۇلتتىق بىرلىكتەردىڭ دامۋ دەڭگەيلەرىن تەڭەستىرىپ، كوتەرىپ العاننان سوڭ، دەربەس رەسپۋبليكالارعا ءبولىنۋ ورىندى دا، ءتيىمدى بولارىن ايتقان. بۇل ۇسىنىستارىمەن سۇلتانبەك قوجانوۆ تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ جۇزەگە اسپاي قالعان باستاماسىن جاڭا ساياسي احۋالدا، جاڭاشا قولداعان ەدى. ويتكەنى ول دا، ساياسي ورەسى جوعارى ناعىز ۇلت قايراتكەرى رەتىندە، تەك ولكە حالىقتارىنىڭ بىرلىگىن جوعالتپاي، ءوزارا قارىم-قاتىناسىن نىعايتىپ، ارتتىرۋ ارقىلى عانا ورتالىقتىڭ وتارشىلدىق وزبىرلىعىنان ساقتانۋعا، شىنايى ۇلتتىق دامۋ جولىنا تۇسۋگە مۇمكىندىك تۋاتىنىن ايقىن پايىمداعان. سۇلتانبەك مەجەلەۋگە تۇبەگەيلى قارسى ەمەس-ءتىن، تەك مۇنى ولكەدەگى حالىقتاردىڭ ەكونوميكالىق دامۋ دەڭگەيلەرىن كوتەرىپ، دەربەس ومىرگە دايىنداپ العاننان كەيىن عانا جاساۋ كەرەك دەپ ەسەپتەگەن. ونىسى سول كەزگى ساياسات تۇرعىسىنان دا، بۇگىنگى كوزقاراسپەن قاراعاندا دا دۇرىس ءارى كەمەل قوعامدىق-ساياسي وي بولاتىن. 

تاريحتىڭ 1924 جىلعى وسى ءبىر ىرگە اجىراتۋ ۇدەرىسى جازىلعان بەتىنەن، سونداعى ورىندالماي قالعان جوبانىڭ سەبەپ-سالدارىنان ساباق العانىمىزدا،  ءسويتىپ 1991 جىلى كەڭەستىك بيلىك ىدىراعان تۇستا قۇرىلعان سلاۆيان مەملەكەتتەرى بىرلىگىمەن ۇلكەن تۇركىستان ەلدەرى بوپ بىرىگىپ بارىپ تەڭ دارەجەلى قارىم-قاتىناس جاساۋ باعدارىن ۇستانعانىمىزدا، بالكىم، ەلىمىزدىڭ تيىمدىرەك دامۋ جولىنا ءتۇسۋى ىقتيمال ەدى. ۇلتتىق مەجەلەۋ تاريحىن زەردەلەي وتىرىپ، ورتا ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ قاۋىمداستىعىن قۇرۋ ارقىلى بۇرىنعى كسرو-نىڭ ەۋروپا بولىگىندەگى بىرلەستىكپەن مۇمكىندىگىنشە جاڭاشا بايلانىس قالىپتاستىرۋدى، بالكىم سلاۆيان-تۇركى كونفەدەراتيۆتىك بىرلىگىن قۇرۋدى جۇزەگە اسىرعاندا بولاشاعى زور ءىس بولار ما ەدى، قايتەر ەدى... ويتكەنى كەڭەس وداعىنان جاڭا عانا شىققان، دامۋ دەڭگەيلەرى شامالاس رەسپۋبليكالار ءۇشىن ءوزارا قاۋىمداسىپ، ىقپالداستىق ورناتۋ وڭاي ەدى. ەل كەلەشەگىن شىن ەگەمەندىك تۇرعىسىنان ويلاستىرۋدىڭ عالامات مۇمكىندىگى سول تاۋەلسىزدىك بۋى ماستاندىرعان شاقتا تۋعانى كۇمانسىز-ءتىن. بىراق بولار ءىس بولدى، بىزگە ەندى تاريحي بەلەستەردى بۇگىنگى كۇن تۇرعىسىنان پارىقتاۋعا، سول كەزەڭدەردەگى قايراتكەرلەرىمىزدىڭ ءىس-ارەكەتتەرىن تاريحي تۇرعىدا پايىمداپ، ءادىل باعالاۋعا تىرىسۋ عانا قالدى.  

تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ تۇرك رەسپۋبليكاسى مەن تۇرك حالىقتارىنىڭ كومپارتياسىن قۇرۋ جايىنداعى باتىل ارەكەتتەرىن دە، سۇلتانبەك قوجانوۆتىڭ ورتا ازيا مەملەكەتتەرى مەن قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق  وداعىن قۇرۋعا جانە ولاردى ورتاازيالىق فەدەراتسياعا ۇيىستىرىپ بارىپ، سوۆەتتىك رەسپۋبليكالار وداعىنىڭ قۇرىلتايشىسى قاتارىنا كىرۋگە شاقىرۋىن دا ۋاقىتىندا بەلگىلى كۇشتەر جۇزەگە اسىرتپاعانمەن، ءبىز ولاردى سول كەزگى ساياسي ويدىڭ كەمەل تۋىندىسى ىسپەتتى قابىلدايمىز. 

قازاقتىڭ وسى قوس ادال پەرزەنتىنىڭ كەڭەستىك پلاتفورمادا 1920 جانە 1924 جىلدارى ۇلت مۇددەسىن كوزدەپ، تۇركى تۇتاستىعى ءۇشىن جۇرگىزگەن كۇرەستەرى 1918 جىلى قۇلاتىلعان تۇركىستان مۇحتارياتى (اۆتونومياسى) ۇكىمەتىنىڭ پرەمەر-ءمينيسترى، ەميگراتسياداعى مۇستافا شوقايدىڭ تۇركىستان حالىقتارىنىڭ بىرلىگىن ۋاعىزداعان ويلارىمەن ۇندەسىپ جاتقانىن اتاپ ايتۋ ءلازىم. وسى ءۇش ۇلتتىق تۇلعانىڭ ارقايسىسى دا ءبىزدىڭ تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ تاريحىنا ەسىمدەرىن التىن ارىپتەرمەن جازىپ قويۋعا ابدەن لايىق. 

بيىل تۋعانىنا 125 جىل تولۋى اتاپ ءوتىلىپ جاتقان تۇرار رىسقۇلوۆ، سۇلتانبەك قوجانوۆ سىندى كەڭەستىك تاماشا قوس قايراتكەر مەن كەلەر جىلى تۋعانىنا 130 جىل بولاتىن، كەڭەستىك رەفورمالارعا سىني كوزبەن قاراعان تۇتاس تۇركى كوسەمى مۇستافا شوقايدىڭ ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ ماسەلەسىنە بايلانىستى تانىتقان، دامىتقان قوعامدىق-ساياسي ويلارى، ەرەن ءىس-ارەكەتتەرى ەل مۇددەسىنە قىزمەت ەتىپ جۇرگەن بۇگىنگى ازاماتتارىمىزدان باستاپ بارلىق وسكەلەڭ جاس ۇرپاعىمىزعا ۇلگى بولۋعا ءتيىس.  

بەيبىت قويشىباەۆ

Abai.kz