اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ 125 جىلدىعىنا ارنالعان «الەمدىك دەڭگەيدەگى ساياسي تۇلعا» اتتى تاريحي-تانىمدىق ءدارىس ءوتتى. تاريحي-تانىمدىق ءدارىستى ۇيىمداستىرعان - ۋنيۆەرسيتەتتىڭ «ۇلى دالا تۇلعالارى» ورتالىعى. جيىندا قايراتكەر تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ قوعامداعى ورنى، تۇلعالىق قاسيەتتەرى بويىنشا باياندامالار جاسالىپ، ول تۋرالى زەرتتەۋلەردىڭ بولاشاقتا جالعاسۋ قاجەتتىگى ءسوز ەتىلدى.

- تۇرار رىسقۇلوۆ تۋرالى ايتار بولساق، ول بىرىنشىدەن، ۇلت قايراتكەرى، قازاق حالقىن اشارشىلىقتان قۇتقارىپ قالعان بىردەن ءبىر ساياسي تۇلعا. ازىق-تۇلىك جەتكىزۋ تۋرالى ستالينگە جازعان حاتى، قازاقستان-ءسىبىر جولدارىن سالۋداعى بەلسەندىلىگى ونىڭ قايراتكەرلىگىن ايقىنداي تۇسەدى. ول قازاقستاندا عانا ەمەس، الەمدىك دەڭگەيدە ەڭبەگى ەلەنگەن تۇلعا ەكەنىن ۇمىتپاعانىمىز ءجون. سوندىقتان، كەلەشەك ۇرپاققا تۇرار رىسقۇلوۆتاي قايراتكەردى تانىستىرۋ ءبىزدىڭ پارىزىمىز. تۇلعالاردى تەرەڭ تانۋ ءبىزدىڭ بۇگىنگى تاربيە جۇمىستارىمىزدىڭ نەگىزى بولۋى كەرەك، - دەدى ءىس-شارا كىرىسپە ءسوزىن باستاعان، مودەراتور، اباي اتىنداعى قازۇپۋ-دىڭ ءبىرىنشى پرورەكتورى ماقتاعالي بەكتەمەسوۆ.

ودان كەيىن «ت.رىسقۇلوۆ جانە ونىڭ زامانداس-وتانداستارى قازاقستانداعى سوۆەتتىك قۇرىلىس تۋرالى» تاقىرىبىندا ءسوز العان تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، قر ۇعا اكادەميگى مامبەت قويگەلديەۆ ت. رىسقۇلوۆتىڭ زامانداستارىنا توقتالا كەلە: ت.رىسقۇلوۆتىڭ نەگىزگى يدەياسى – جالپىتۇركىلىك يدەياسى. تۇركىستاندىق تۇلعا. تۇتاس تۇركىستان يدەياسىن الەمگە مويىنداتقان تۇلعا. ول تۋرالى بىرنەشە پىكىرلەر بار. ول، بىرىنشىدەن، تازا بولشەۆيك، كوممۋنيست بولدى دەگەن ۇعىم بار. ەكىنشىدەن، پانتۋركيستىك ۇيىم جەتەكشىسى دەگەن ۇستانىم، ءۇشىنشىسى بەلگىلى ءبىر رۋدىڭ، ءجۇزدىڭ، ايماقتىڭ وكىلى رەتىندە عانا تانۋ. ايتىلعان پىكىرلەردىڭ ۇشەۋى دە ءالسىز، تۇرار رىسقۇلوۆ بۇلاردان الدەقايدا بيىك. كەزىندە ول تۋرالى م. تىنىشباەۆ پەن م. دۋلاتوۆتىڭ ەڭبەكتەرىندە ايقىن ايتىلعان، دەدى.

سونداي-اق، عالىمدار ت. رىسقۇلوۆتىڭ ءبىز بىلمەيتىن سان قىرىنا توقتالدى.

شارا بارىسىندا تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور تالاس وماربەكوۆ ت.رىسقۇلوۆ: «تۇرىكشىلدىككە»، «ۇلتشىلدىققا» ايىپتالعان جانە ۇلتتى قورعاۋعا ارنالعان كۇردەلى تاعدىر» تاقىرىبىندا كەلەلى تاريحي ساتتەردەن ءۇزىندى كەلتىرىپ، رەسەي قۇرامىنداعى ورتالىعى تاشكەنت بولعان تۇركىستان اۆتونوميالى كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى قۇرىلعانىن ايتتى. ول 1918 جىلدىڭ 30 ءساۋىرى بولاتىن. جاڭا رەسپۋبليكا قۇرۋ شەشىمىنە تىكەلەي قاتىسى بار، تۇراردى سول كەزدە ۇلتتىق اۋىتقۋشىلىق ىستەرگە ارالاستى دەپ ايىپتاعان بولاتىن. سول كەزدەرى ت.رىسقۇلوۆ، س. قوجانوۆ، د. جايناقوۆ، ق. سارمولداەۆ سىندى 1920 جىلدارداعى قازاقتىڭ كورنەكتى قايراتكەرلەرىنىڭ ەسىمدەرى تاريح ساحناسىنا شىققان بولاتىن. ولار حالىق ءۇشىن تەر توگىپ، ەڭبەك ەتتى. سولاردىڭ اراسىندا ت. رىسقۇلوۆ تۇركىستان جەرىندە تۇركى كەڭەس رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ كەرەك دەگەن باستاما كوتەرگەنىمەن، ول باستامانى ۇستەمشىل پيعىلداعى ماسكەۋ كوممۋنيستەرى قولدامادى.ول شىندىقتى بەتكە ايتاتىن ادام بولعان. ونى قولداعاندار م. تىنىشباەۆ پەن

م. شوقاي ەدى، دەدى. سونداي-اق، شارا بارىسىندا ت. وماربەكوۆ «اشارشىلىقتى توقتاتقان رىسقۇلوۆ» اتتا ماقالا جازعانىن تىلگە تيەك ەتتى.

تانىمدىق ءدارىس سوڭىندا جازۋشى، تاريحشى بەيبىت قويشىباي، جۋرناليست-جازۋشى كولباي ادىربەكۇلى، ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ءسابيت شىلدەباي ۇلت قايراتكەرىنىڭ بولمىسى مەن باسپاسوزدەگى ورنى، مۇراعاتتا ساقتالعان سۋرەتتەرىنىڭ نەگىزىندە ونىڭ تاريحي كەزەڭدەرى تۋرالى تۇشىمدى ويلارىن ورتاعا سالدى.

جيىنعا وقىتۋشىلار مەن اتالمىش وقۋ ورنىنىڭ ستۋدەنتتەرى قاتىستى.

اسەل نازارالى،

«ۇلى دالا تۇلعالارى» ورتالىعىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى

Abai.kz