بۇگىن ءماجىلىس وتىرىسىندا دەپۋتات، «اق جول» فراكتسياسىنىڭ جەتەكشىسى ازات پەرۋاشەۆ قر ۇكىمەت باسشىسى اسقار ءماميننىڭ اتىنا دەپۋتاتتىق ساۋال جولداپ، سەمەي قالاسىنا ەرەكشە مارتەبە بەرۋدى سۇرادى. بۇل تۋرالى «Abai.kz» اقپاراتتىق پورتالى حابارلايدى.

«وتكەن جىلى ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ جارلىعىمەن تۇرىك ەلدەرىنىڭ التىن بەسىگى - ەجەلگى تۇركىستان قالاسى - وبلىس ورتالىعىنا اينالىپ، ال شىمكەنت شاھارىنا رەسپۋبليكالىق دارەجە بەرىلدى. بۇل تاريحي شەشىم تۇركىستان ايماعىن بۇكىل تۇركى الەمىنىڭ ورداسى رەتىندە قايتا نىعايتۋعا جول اشتى. ال، شىمكەنت ءوز مارتەبەسىن تۇسىرمەي، ەلىمىزدىڭ بەتكە ۇستار قالالاردىڭ ءبىرى رەتىندە ارى قاراي دامۋدا.  وسى ورايدا، كەر زاماندا قازاقتىڭ رۋحىن كوتەرگەن، قازاقتىڭ داۋىسىن جەتكىزىپ، ءيىسىن تانىتقان، اباي  رۋحىنىڭ ورداسى - سەمەي قالاسىنا دا ءتيىستى مارتەبەسىن بەرۋ ورىندى دەپ سانايمىز»، دەلىنگەن دەپۋتاتتىق ساۋالدا.

اۋەلى ازات پەرۋاشەۆ باستاعان «اق جول» فراكتسياسى دەپۋتاتتارىنىڭ ۇسىنىسىنا كوز جۇگىرتەيىك....

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ

پرەمەر-ءمينيسترى

ا.ۇ. مامينگە

دەپۋتاتتىق ساۋال

قۇرمەتتى اسقار ۇزاقبايۇلى!

بارشامىزعا بەلگىلى، كەلەسى جىلى پرەزيدەنت باستاماسىمەن حالقىمىزدىڭ ابىزى، زاماناۋي قازاق ءتىلىنىڭ قۇراستىرۋشىسى اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 175 جىلدىعى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە اتاپ وتىلەدى.

عاسىرلاردىڭ توعىسىندا ۇلتىمىزدى وياتۋشى دا، ۇيالتۋشى دا – ۇلى اباي! ونىڭ تەك ۇلتتىق ادەبيەتكە عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە حالقىمىزدىڭ دامۋىنا، اعارتۋشىلىققا، وركەنيەتىنە ەتكەن اسەرى ەرەكشە.

الاش كوسەمدەرى ابايدى وزدەرىنىڭ رۋحاني ۇستازى ەسەپتەگەنى دە قۇپيا ەمەس. اباي بۇتىندەي ءبىر ۇلتتىڭ ساناسىنا توڭكەرىس جاساپ، ونى سول كەزدەگى پروگرەسشىل الەمنىڭ دەڭگەيىنە شىعارۋعا تىرىستى. الاشتىڭ ۇستانىمدارىنىڭ دا نەگىزىن ابايدان ىزدەۋ كەرەك.

الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى – مۇحتار اۋەزوۆ «اباي جولى» ەپوپەياسىن جازىپ، بۇكىل الەمگە اباي فەنومەنىن تانىستىردى.

ءاليحان بوكەيحان تۇرمەدەن بىلاي دەپ جازعان: «قاماۋعا الاردا باس-اياعىمدى قالدىرماي ءتىنتىپ شىعىپ سوڭىنان، قولىمداعى پورتفەلىمدى العاندارىنا قاتتى ابىرجىپ قالدىم: ونىڭ ىشىندە ابايدىڭ باسپاحاناعا اۋدارىپ، وتكىزەيىن دەگەن قولجازباسى بولاتىن. تۇرمەدە ءوزىمدى قانشا ۇستاپ جازالاسا دا، ماعان ءبارى ءبىر، تەك «ابايىم» ساقتالسا ەكەن دەگەننەن باسقا ويىما ەشنارسە كىرگەن جوق...».

مىرجاقىپ دۋلاتۇلى «ەڭ جوعارى، ارداقتى ورىن ابايدىكى، قازاق حالقىنا ساۋلە بەرىپ، العاشقى اتقان جارىق جۇلدىز — اباي» دەگەن.

ياعني، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ابايدى ۇلىقتاۋ، ابايدى ناسيحاتتاۋ، قاراپايىم حالىق اراسىندا ابايدىڭ ءسوزىن تاراتىپ، تانىستىرۋ، ءتۇسىندىرۋ و باستا الاشتىڭ ەڭبەگى ەدى.

ال، بۇگىنگى كۇنى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ابايدىڭ 175 جىلدىعىن لايىقتى دەڭگەيىندە وتكىزۋگە بەرگەن تاپسىرماسى مەملەكەت باسشىسى رەتىندە ونىڭ ەڭ العاشقى جانە ماڭىزدى شەشىمدەرىنىڭ ءبىرى. پرەزيدەنت «سەمەيدىڭ ءار كوشەسى مەن عيماراتىندا تاريحتىڭ سالعان ءىزى بار» دەپ، ونىڭ ەرەكشە ماڭىزىن قۇپتادى.

وسىعان وراي، بۇگىنگى كۇنى اباي جەرى -  سەمەي وڭىرىندە بىرقاتار شارالار قولعا الىندى. سەمەي قالاسى مەن ايماعىن كوتەرۋگە بۇرىن-سوڭدى بولماعان قوماقتى قاراجات ءبولىنىپ، گۇلدەنۋىنە كۇش جۇمسالۋدا.

ارينە، حالىق تا سەمەي قالاسىنىڭ وسۋىنە، وركەندەۋىنە قۋانۋدا. ويتكەنى، سەمەي قالاسىنىڭ گەوگرافيالىق ورنى، ەكونوميكالىق دەڭگەيى، ساياسي مۇراسى وعان ابدەن لايىق. «الاش وردا» قازاق ۇلتتىق اۆتونومياسىنىڭ استاناسى بولعان، سولتۇستىك شەكارانىڭ بويىندا ورنالاسقان، بۇگىندە ءۇش ءجۇز وتىز مىڭداي حالقى بار، وبلىس ورتالىعى ەمەس قالالاردىڭ اراسىنداعى ەڭ ۇلكەن ەلدى مەكەن، اۆتوتەحنيكا، ۇن، تسەمەنت، كومىر، ازىق-تۇلىك، جەڭىل ونەركاسىپ ت.ب. تاۋارلار شىعاراتىن ءىرى وندىرىستەرى ورنالاسقان سەمەي قالاسى ابايدىڭ مەرەي تويىنان كەيىن دە قول جەتكىزگەن دارەجەدەن تۇسپەۋى كەرەك.

وتكەن جىلى ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ جارلىعىمەن تۇرىك ەلدەرىنىڭ التىن بەسىگى - ەجەلگى تۇركىستان قالاسى - وبلىس ورتالىعىنا اينالىپ، ال شىمكەنت شاھارىنا رەسپۋبليكالىق دارەجە بەرىلدى. بۇل تاريحي شەشىم تۇركىستان ايماعىن بۇكىل تۇركى الەمىنىڭ ورداسى رەتىندە قايتا نىعايتۋعا جول اشتى. ال، شىمكەنت ءوز مارتەبەسىن تۇسىرمەي، ەلىمىزدىڭ بەتكە ۇستار قالالاردىڭ ءبىرى رەتىندە ارى قاراي دامۋدا.

وسى ورايدا، كەر زاماندا قازاقتىڭ رۋحىن كوتەرگەن، قازاقتىڭ داۋىسىن جەتكىزىپ، ءيىسىن تانىتقان، اباي رۋحىنىڭ ورداسى - سەمەي قالاسىنا دا ءتيىستى مارتەبەسىن بەرۋ ورىندى دەپ سانايمىز.

قۇرمەتتى اسقار ۇزاقبايۇلى، قر «اكىمشىلىك-اۋماقتىق قۇرىلىسى تۋرالى» زاڭنىن 3-ءشى بابىنا سايكەس، رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالالار قاتارىنا حالقىنىڭ سانى ءبىر ميلليون ادامنان اساتىن ەلدى مەكەندەر، نەمەسە ەرەكشە مەملەكەتتىك ماڭىزى بار قالالار جاتادى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، سەمەي قالاسى - ءدال وسى ەرەكشە مەملەكەتتىك ماڭىزى بار قالا. سوندىقتان، وعان ەرەكشە مارتەبە بەرۋ جونىندە مەملەكەت باسشىسىنا ۇسىنىس ەنگىزۋ مۇمكىندىگىن قاراستىرۋىڭىزدى سۇرايمىز.

ازات تۇرلىبەكۇلى باستاعان دەپۋتاتتار توبى بۇل باستامانى قر «اكىمشىلىك-اۋماقتىق قۇرىلىسى تۋرالى» زاڭنىن 3-ءشى بابىن نەگىزگە الا وتىرىپ كوتەرىپتى.

«قر «اكىمشىلىك-اۋماقتىق قۇرىلىسى تۋرالى» زاڭنىن 3-ءشى بابىنا سايكەس، رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالالار قاتارىنا حالقىنىڭ سانى ءبىر ميلليون ادامنان اساتىن ەلدى مەكەندەر، نەمەسە ەرەكشە مەملەكەتتىك ماڭىزى بار قالالار جاتادى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، سەمەي قالاسى - ءدال وسى ەرەكشە مەملەكەتتىك ماڭىزى بار قالا. سوندىقتان، وعان ەرەكشە مارتەبە بەرۋ جونىندە مەملەكەت باسشىسىنا ۇسىنىس ەنگىزۋ مۇمكىندىگىن قاراستىرۋىڭىزدى سۇرايمىز»، دەيدى «اق جول» پاريتياسىنىڭ دەپۋتاتتارى.

دەپۋتاتتاردىڭ بۇل ۇسىنىسى الەۋمەتتىك جەلى قولدانۋشىلارى اراسىندا قىزۋ تالقىعا تۇسۋدە. پىكىرلەر ءارالۋان. ولاردىڭ اراسىندا «سەمەيدە 1 ميلليون حالىق جوق» دەپ ءۋاج ايتۋشىلار دا بار. وسى رەتتە ءبىز اتالمىش زاڭنىڭ بابىنا تاعى ءبىر مارتە كوز جۇگىرتكەندى ءجون سانادىق.

«قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «اكiمشiلiك-اۋماقتىق قۇرىلىسى تۋرالى» قر 1993 جىلعى 8 جەلتوقسانداعى № 2572-XII زاڭى. 3-باپ «قالالار مەن باسقا دا ەلدى مەكەندەردىڭ ستاندارتتارى» دەپ اتالادى.

وسى 3-باپتىڭ 1-تارماقشاسىندا: «رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالالار، ولارعا ەرەكشە مەملەكەتتiك ماڭىزى بار نەمەسە حالقىنىڭ سانى بiر ميلليون ادامنان اساتىن ەلدi مەكەندەر جاتادى», دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي جازىلعان. ەندەشە، «ەرەكشە ماڭىزى بار قالا» ستاتۋسى تەك تۇرعىن سانى ميلليوننان اساتىن قالالارعا عانا بەرىلمەيتىنىن جانە ءبىر ەسكە سالا كەتەمىز.

تاقىرىپقا تۇزدىق رەتىندە ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىك، 2017 جىلى «اق جول» پارتياسىنىڭ باستاماسىمەن سەمەي قالاسىندا الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحانعا ەسكەرتكىش ورناتىلعان ەدى. ال 2015 جىلى ازات پەرۋاشەۆ باستاعان دەپۋتاتتار سەمەيدى «الاش قالاسى» دەپ اتاۋ جونىندە ۇكىمەتكە ۇسىنىس جولداعان. 2017 جىلى «Abai.kz» اقپاراتتىق پورتالىندا «سەمەي قايتا وبلىس بولا ما؟» اتتى ماقالا جاريا بولدى.  سول جىلى سەمەيگە – الاش، وسكەمەنگە – ءاليحان ەمىسىمىن بەرۋ ماسەلەسى باق-تا قىزۋ تالقى بولدى.

بۇل جولى ءماجىلىس دەپۋتاتتارى الاشتىڭ استاناسى بولعان سەمەيگە – ەرەكشە ماڭىزى بار قالا ستاتۋسىن سۇراپ وتىر.

تاريحي دەرەكتەردە سەمەي قالاسىنىڭ بۇرىنعى «زارەچنايا سلوبودكاسىن» 1917 جىلى «الاش» قالاسى دەپ اتاۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانعان. سەمەي – الاشتىڭ استاناسى بولدى.

زەرتتەۋشى زاڭعار كارىمحان: «سەمەيدىڭ اتىن شىعارىپ، داڭقىن اسپانداتقان وقيعالار – ءبىرتۇتاس الاش يدەياسىنا ۇيىعان ۇلت زيالىلارىنىڭ ءبىر مۇددەگە جينالۋى. تاريحى 1905 جىلدان باستاۋ الاتىن ۇلت-ازاتتىق كۇرەستىڭ بەلورتاسىندا الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ۇمتىلىسى تۇرعانى انىق»، دەپ جازادى.

بەلگىلى الاشتانۋشى عالىم تۇرسىن جۇرباي: «ءبىر ءتۇپ كودەدەن باستاپ اسپان اياسىنداعى الاش كەڭىستىگىن تۇتاس قامتىعان اتاۋلاردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، جەر داۋى، جەسىر داۋى، رۋ تارتىسى دەگەن تۇسىنىكتەردى ۇلتتىق سانا، ۇلتتىق ويلاۋ جۇيەسى، ۇلتتىق يدەيا، ۇلتتىق مەملەكەتتىك قۇرىلىم، تاۋەلسىز ۇكىمەت القاسى، الاش كەڭەسى، ۇلتتىق ساياسات، ۇلتتىق مۇددە، ۇلتتىق ساياسي ەكونوميكا، ۇلتتىق ءتىل، ۇلتتىق عىلىم، ۇلتتىق قورعانىس، الاشتىڭ ورتاق وتانى، ۇلتتىق نامىس، ۇلتتىق مويىنسۇنباۋ، ۇلتتىق ادەبي ءتىل، ۇلتتىق عىلىم ءتىلى دەگەن ۇعىمداردىڭ دارەجەسىنە دەيىن قاسيەتتەندىرە كوتەرىپ، مۇقىم قازاقتى ءبىرتۇتاس الاش يدەياسى دەگەن كيەلى تۋدىڭ استىنا بىرىكتىردى» دەيدى. وسى بىرىگۋدىڭ ۇيىتقى ورداسى – سەمەي بولعانى جانە فاكت!

تاريحشىلاردىڭ پىكىرىنشە، الاش ۇلتتىق اسكەرىنىڭ قۇرىلۋىنىڭ باستاۋى دا وسى قاسيەتتى شاھاردان باستالادى. سەمەيدىڭ اتاۋىن الاشورداشىلار الاش قالاسى دەپ اتاعىنىن تاريحي دەرەكتەر ايعاقتايدى. دەمەك، الاشوردانىڭ استاناسى الاش قالاسى بولعانىن سىڭار ەزۋ بىرەۋ بولماسا ەشكىم جوققا شىعارا قويماس. ءارى-بەرىدەن سوڭ، الاشوردا مەملەكەتى 2 جىل 3 اي ءوز تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ تۇرعانىن ەسكەرسەك، سەمەيدىڭ دە وسىنشا ۋاقىت استانا بولعانى جانە فاكت!

ءسوز تۇيىنىندە ايتپاعىمىز، كەشەلى-بەرى الەۋمەتتىك جەلىلەردە، ءتىپتى كەيبىر باق-تا اقىن ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ الماتى قالاسىنىڭ اتاۋىن «الما-اتا» دەپ وزگەرتۋ تۋرالى ايتقان ۇسىنىسى جۇرت تالقىسىندا ءجۇر. وعان باسقا-باسقا ەمەس، اقورداداعى پرەزيدەنت كومەكشىسى ەرلان تىنىمبايۇلىنىڭ ءوزى جاۋاپ قاتىپ، ۇسىنىستىڭ ورىنسىزدىعىن استارلاپ ايتقان بولىپتى.

كەلەسى جىلى ابايدىڭ 175 جىلدىعى. ونى مەملەكەتتىك ماسششتابتا اتاپ ءوتۋدى پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ءوزى تاپسىرىپ، ارنايى كوميسسيا قۇرىلعان.

ەندەشە ءماجىلىس دەپۋتاتى ازات پەرۋاشەۆ باستاعان «اق جول» دەپۋتاتتارىنىڭ بۇل ۇسىنىسى كەلەسى جىلعى دوڭگەلەك داتاعا ءدوپ كەلەتىن يگى باستاما بولارى انىق. ءسىز نە دەيسىز؟

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz