سەمەيدى دامىتۋ ءۇشىن «مارتەبە» بەرىلۋىن كۇتۋ مىندەت پە؟
وتكەندە ءماجىلىس دەپۋتاتى، «اق جول» فراكتسياسىنىڭ جەتەكشىسى ازات پەرۋاشەۆ سەمەيگە «ەرەكشە ماڭىزى بار قالا» ستاتۋسىن سۇراپ، ۇكىمەتباسى اسقار مامين مىرزانىڭ اتىنا ءۇشبۋ حات جازدى. پەرۋاشەۆتىڭ بۇل ۇسىنىسى اقپارات قۇرالدارىندا جاريالاندى. جۇرت ونى اجەپتاۋىر تالقى قىلىپ، كوپشىلىگى قولداپ جاتتى.
«كەر زاماندا قازاقتىڭ رۋحىن كوتەرگەن، قازاقتىڭ داۋىسىن جەتكىزىپ، ءيىسىن تانىتقان، اباي رۋحىنىڭ ورداسى - سەمەي قالاسىنا دا ءتيىستى مارتەبەسىن بەرۋ ورىندى دەپ سانايمىز. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، سەمەي قالاسى - ەرەكشە مەملەكەتتىك ماڭىزى بار قالا. سوندىقتان، وعان ەرەكشە مارتەبە بەرۋ جونىندە مەملەكەت باسشىسىنا ۇسىنىس ەنگىزۋ مۇمكىندىگىن قاراستىرۋىڭىزدى سۇرايمىز»، دەگەن ەدى ۇسىنىس حاتتا.
ازات پەرۋاشەۆ باستاعان دەپۋتاتتار توبىنىڭ بۇل ۇسىنىسىن ءبىز دە حوش قابىلداپ، قۇپ كوردىك. پرەزيدەنت پارمەن بەرىپ، كەلەر جىلى ەلارالىق اۋقىممەن اتاپ وتەتىن ۇلى ابايدىڭ 175 جىلدىعى قارساڭىندا، الاشتىڭ استاناسى بولعان سەمەيگە – رەسپۋبليكالىق، وندا دا «ەرەكشە ماڭىزدى قالا» دەيتىن داۋدەي مارتەبە سۇرالۋى كەرەك-اق ەدى. سۇرالدى دا. سۇراعان – ازات پەرۋاشەۆ پەن «اق جول» دەپۋتاتتارى. باسقالارىنىڭ باس شارۋاسى باسقادا بولدى ما، ايتەۋىر، سەمەيدەگى جۇرتتىڭ جارا-قوتىر جاعدايىنا تىكەلەي قاتىستى بۇل ماسەلەدە وزگەلەرىنىڭ ءۇنىن ەستىمەدىك...
ءجا، اڭگىمەمىز ول ەمەس. سەمەيگە ارنايى مارتەبە كەرەك پە؟ بولسا، ول قانداي مارتەبە بولۋى كەرەك؟
سەمەيدەگى ىشكى ەڭبەك ميگراتسياسى...
سەمەيدە قازىر 320 مىڭنان استام حالىق تۇرادى. سول 320 مىڭنىڭ 72 پايىزدان كوبى قازاقتار دەيدى رەسمي ستاتيستيكا. 70 پايىز قازاقتىلدى قالا دەيدى جانە. بىزشە بولسا، سەمەيدەگى قازاقتار مەن قازاقتىلدىلەر سانى بۇدان ەداۋىر كوپ. شامامەن 80-85 پايىزدىڭ توڭىرەگىندە بولسا كەرەك-ءتى. ماقۇل، رەسمي ساندارمەن سويلەيىك...
1997 جىلى قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ جارلىعىمەن سەمەي وبلىسىنىڭ تەرريتورياسى قازىرگى شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ قۇرامىنا قوسىلدى. ەندى مىنا دەرەكتى قاراڭىز... تاۋەلسىزدىك العان 1991 جىلى سەمەيدە حالىق سانى 345 مىڭعا جۋىق بولسا، 1999 جىلى 269 مىڭ، 2005 جىلى 273 مىڭ، 2010 جىلى 301 مىڭ، 2015 جىلى 313 مىڭ، قازىر 320 مىڭ ادام ەكەن.
1991 جىلمەن سالىستىرىپ سويلەسەك، 28 جىلدىڭ ىشىندە سەمەيدە ادام سانى 25 مىڭعا كەمىگەن. بۇعان اسەر ەتەتىن ءولىم-ءجىتىم فاكتورى بار ەكەنى، راس. دەسەك تە، سەمەيدەگى حالىق سانىنىڭ كەمۋىنە سەبەپ بولاتىن نەگىزگى فاكتورلاردىڭ ءبىرى – ىشكى ەڭبەك ميگراتسياسى ەكەنى جاسىرىن ەمەس. ەل-حالىقتىڭ كۇيبەڭ-تىرشىلىگىنىڭ جاعدايى، جۇمىسسىزدىق پەن قالانىڭ، قالا حالقىنىڭ ەكونوميكالىق تۇرمىسى – ىشكى ميگراتسياعا ىقپال ەتپەي قويمايتىنى قيسىندى.
الگىندە، قالانىڭ قازىرگى ءتۇر-سيپاتىن، «سەمەي وبلىسىنىڭ ورتالىعى بۇزىلعان قالانى وسكەمەنگە قوسقاننان كەيىن تاريحي مەكەننىڭ سيقى بۇزىلعان. جاستار اراسىندا جۇمىسسىزدىق كوپ. جولدارى شۇرىق-تەسىك. اياق باسساڭ لومبارد، بۋكمەككەرلىك كەڭسە، شاعىن نەسيە بەرەتىن ۇيىمدار...»، دەپ سيپاتتاپتى «ەۋرازيا» ارناسى. بۇل دا جاڭاعى ءبىز ايتىپ وتىرعان ماسەلەنىڭ ناق ءوزى. كوپ ءسوزدى كوبىگى شىققانشا ساپىرا بەرمەي، ءبىرلى-جارىم مىسال ايتايىق...
;feature=emb_titleجابىلىپ قالعان جۇمىس ورىندارى ءھام جالاقى داۋى
2019 جىل. 130 جىلدىق تاريحى بار سەمەي تەرى وڭدەۋ كومبيناتى بانكروت بولدى. جابىلدى. 200 ادام جۇمىسسىز قالدى.
2019 جىل. «سەمەي سۋ» كاسىپورىنى ساتىلىمعا شىعارىلدى. 1996 جىلى اشىلعان كاسىپورىنعا بۇگىنگە دەيىن 100 ميلليون دوللار ينۆەستيتسيا سالىنعان. كاسىپورىندا 2200 ادام جۇمىس جاساعان. 2005 جىلى كاسىپورىن جۇمىسى توقتاعان. ونىڭ باسشىلىعى سالىقتان جالتارعان ءۇشىن ايىپتالىپ، 7 جىلعا سوتتالعان. ال كەيىن بۇل زاۋىت قارىزىن قايتارا الماعانى ءۇشىن بانكتىڭ مەنشىگىنە بەرىلگەن.
2018 جىل. سەمەيدەگى «تەپلوكوممۋنەنەرگو» مكك 1300 جۇمىسشىعا جالاقا بەرە الماي، قارىز بولعانى اقپاراتتا جاريا بولدى. قارىزدىڭ جالپى سوماسى 149,8 ميلليون تەڭگە بولعان، سول كەزدە.
2018 جىل. «سەمەي ەت كومبيناتى» جشس ءوز ەڭبەككەرلەرىنە 31,8 ميلليون تەڭگە قارىز بولعان. بۇل 388 ادامنىڭ جالاقىسى. كەيىن قۇزىرلى ورگاندار اراقاسقاننان كەيىن، قارىز سوماسى 14 ميلليونعا دەيىن ازايعان.
2018 جىل. «قازەلەكترومونتاج-س» اق 115 جۇمىسشىعا جالاقى تولەي الماعان. قارىز سوماسى 62 ميلليون تەڭگەنى قۇراعان.
2018 جىل. «جاڭا-سەمەي شپال زاۋىتى» جشس بانككە بەرەشەك بولىپ، سالدارىنان 57 جۇمىسشى جالاقىسىز قالعان. قارىز سوماسى 24,8 ميلليون تەڭگە بولعان. كەيىن قۇزىرلى ورگاندار ارالاسىپ، ماسەلە شەشىلگەن. ايتا بەرسەڭ، مىسال كوپ...
ءىرىلى-ۇساقتى كاسىپورىندار – قالا تۇرمىسىنا قان جۇگىرتۋدىڭ، ونى دامىتۋدىڭ، ەلدى جۇمىسپەن قامتۋدىڭ نەگىزگى قۇرالى ەكەنى تۇسىنىكتى. جوعارىدا، ءبىز سەمەيدە 2018-2019 جىلدار ارالىعىندا قارجىلىق قيىندىققا ۇشىراپ، جۇمىسشىلارعا جالاقا تولەي الماي قالعان ءبىرلى-جارىم كاسىپورىندى مىسال ەتىپ ايتتىق.
سەمەيدى دامىتۋ ءۇشىن وعان ستاتۋس بەرىلۋىن كۇتۋ مىندەت پە؟
ماسەلە ستاتۋستا ما؟ راس، سەمەيدى دامىتۋ ءۇشىن مىندەتتى تۇردە وعان ارنايى ستاتۋس بەرىلۋىن كۇتۋ كەرەك پە؟ نەمەسە الدا-جالدا ارنايى ستاتۋس بەرىلمەيتىن بولسا، سەمەيدى دامۋسىز قالماق پا؟ بىزشە بولسا جوق. سەمەيگە ارنايى ستاتۋس بەرۋ ماسەلەسى قازاق قوعامىندا العاش رەت تالقىلانىپ وتىرعان جوق. سەمەيدى قايتادان وبلىس ەتىپ قۇرۋ، قالانىڭ اتاۋىن اۋىستىرۋ ماسەلەلەرى باق-تا بۇعان دەيىن دە جازىلدى. دۇرىس-اق!
ماقۇل، سەمەيگە رەسپۋبليكالىق ستاتۋس بەرىلسىن دەلىك. الايدا، ونداعى كاسىپورىندارعا، ەل قازىناسىنا سالىق تولەيتىن ءوندىرىس ورىندارىنا جەرگىلىكتى جانە رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن قولداۋ بولماسا، شاعىن جانە ورتا بيزنەس وكىلدەرىنە، جەكە كاسىپكەرلەرگە، شارۋاشىلىقتاعى جۇرتقا جاعداي جاسالماسا، جاڭا جۇمىس ورىندارى اشىلماسا، جۇرت باياعىداي كۇنكورىس قامىمەن باسقا قالالارعا كەتەتىن بولسا، ەندەشە جاڭاعى – رەسپۋبليكالىق ستاتۋستان پايدا نە؟
بۇل ماسەلەنىڭ ەكىنشى جاعى. رەسپۋبليكالىق ستاتۋس بەرىپ قويۋ – كوڭىل جۇباتار، كۇشتى-اق، جۇمىس. الايدا، سەمەيدى دامىتۋ – ستاتۋس بەرۋ ىسىمەن شەكتەلمەيتىنى تاعى راس. ستاتۋس بەرۋ – ەلدەگى ونسىز دا كوپ شەنەۋنىكتىڭ سانىن جانە كوبەيتۋگە ىڭعايلى ەكەنى تاعى بولەك ماسەلە. اسىلىندە، قالاعا «ەرەكشە كوڭىل» ءبولۋ – شەنەۋنىكتەردىڭ سانىن كوبەيتىپ، ولاردىڭ ايلىعىن ءوسىرۋ ءۇشىن جاسالماۋى كەرەك-ءتى. اۋەلى حالىقتىڭ تۇرمىسىن تۇزەۋ ءۇشىن ناقتى جۇمىستار قولعا الىنۋى كەرەك. قالانى دامىتۋ، جاڭا جۇمىس ورىندارىن اشۋ، جولداردى جوندەۋ ت.ب. بىرقاتار كەزەك كۇتتىرمەس شارالار قولعا الىنۋى، ول ءۇشىن ۇكىمەتكە ارنايى «سەمەي قالاسىن دامىتۋ باعدارلاماسى» ۇسىنىلۋى كەرەك-اق. ياعني ناقتى ءىس-جوسپار كەرەك.
ءىس-جوسپار دەمەكشى، بيىل سەمەيگە ارنايى بارعان قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ جىل سوڭىنا دەيىن «سەمەيدىڭ دامۋ باعدارلاماسى - 2025» جوسپارىن ءتۇزۋدى تاپسىرعان ەدى. ەندەشە، سول ارقىلى سۋبۆەنتسيانى كوتەرۋدى تالاپ قىلۋ كەرەك.
ۇكىمەتتەن كوزبوياۋشىلىق پەن فورمالدى بيۋروكراتيا ەمەس، ناقتى ىستەر تالاپ ەتىلمەي، وڭىردە وزگەرىس بولۋى ەكىتالاي. ناقتى ءىس. ول – مەكتەپتەرگە، دەنساۋلىق ساقتاۋ مەكەمەلەرىنە ءتيىستى قاراجات ءبولىپ، قالاداعى اۆتو جانە جاياۋ جۇرگىنشىلەر جولدارى مەن تۇرعىن ۇيلەردى قايتا جوندەۋدەن وتكىزۋ، زامان تالابىنا ساي تۇرعىن ۇيلەر سالۋ، قالانى جىلۋمەن جانە ارزان ەلەكتر قۋاتتارىمەن قامتاماسىز ەتۋ، سپورت جانە مادەنيەت سارايلارىن سالۋ ت.ب. شارالاردى جۇزەگە اسىرۋ دەگەن ءسوز.
باستاماشىل توپ سەمەيگە ستاتۋس سۇراعاندا كەلەر جىلعى ۇلى ابايدىڭ 175 جىلدىعىنا ورايلاستىرعان ەكەن. راس، سەمەي – اباي، شاكارىم، مۇحتارلاردى تۋعان قالا. الاشتىڭ استاناسى بولعان – الاش قالاسى.
ساندارعا كوز سۇزسەك، سەمەيدىڭ جىلدىق بيۋدجەتى 30 ميلليارد تەڭگەنىڭ توڭىرەگىندە ەكەن. ال كەلەر جىلى ابايدىڭ 175 جىلدىعىن رەسپۋبليكالىق ماسششتابتا اتاپ وتۋگە بايلانىستى، بۇل سوما از-ماز ۇلعايىپتى. 49 ميلليارد تەڭگەنى قۇراعان. بىزشە بولسا، سەمەيدى دامىتۋ ءۇشىن بۇل ءبىر جىل جەتكىزىكسىز. ءتۇيىن ءسوز. سەمەيدىڭ تۇرمىسىن ءتۇزۋ ءىسى – وعان ارنايى ستاتۋس بەرىلۋىن كۇتىپ قالماۋى كەرەك! ەندەشە، سەمەيگە ستاتۋس سۇراۋ ءىسى – شەنەۋنىكتەردى كوبەيتۋ ەمەس، قالاعا بولىنەتىن قارجىنىڭ سوماسىن كوبەيتۋدەن باستالعانى ءجون-اق!
نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى
Abai.kz
