ورىستىڭ فولكلورىن جيناۋشى جازۋشىسى ۆلاديمير دال (1801-1872) قازاق دالاسىنا وتارلاۋشى اسكەرلەردىڭ قۇرامىندا بىرنەشە رەت كەلگەن، قازاقتار جايلى تەرىس پيعىلدا اڭگىمەلەر قالدىرعان ادام. تەگى نەمىس، بىراق ءوزىن ورىس جەرىن "كەڭەيتۋشىلەردىڭ" تۇقىمىمىن دەپ ساناپ "كازاك لۋگانسكي" دەگەن  بۇركەنشەك ات العان. ونىڭ "تۇنگى كەزبە" ("پولۋنوششنيك") دەپ اتالاتىن اڭگىمەسىندە 18 عاسىردا باتىس قازاقستان وڭىرىندە  ورىس كازاكتارى مەن قازاقتاردىڭ اراسىندا بولعان ءبىر وقيعا سۋرەتتەلەدى.

 بۇل وقيعا وسىدان كوپتەگەن جىلدار بۇرىن بولىپتى - ول كەزدە مەنىڭ اتام ءوز اتاسىنىڭ نەمەرەسى كەزىندە، ءسىرا پۋگاچەۆ كوتەرىلىسى زامانىنان كەيىنگى ۋاقىت بولسا كەرەك. سول ءبىر جىلدارى ورالدىق كازاكتار تۇراتىن تومەنگى ستانيتسالاردا وتە-موتە مازاسىز جاعداي ورناپتى. كازاكتار كۇنى-ءتۇنى يىعىنان ۆينتوۆكالارىن تاستاماي قوراسىنان قارۋسىز شىعا المايتىن بولعان; مالى مەن اتتارىن قامىس-ساماراعا ايداپ جىبەرىپ، قالعان ءبىر بولىگىن وزدەرىنە قالدىرىپ ستانيتسا مەن بەكەتتەردەن (ول كەزدە بەكەتتەردى پولوۆينكا، رەدانكا جانە ماياك دەپ اتاعان) ۇزاپ شىعا المايتىن جاعدايعا جەتىپتى. باقتاشىلار كۇزەتتەرىن ەكى ەسەگە كۇشەيتكەن،  قارۋى - نايزا مەن ۆينتوۆكا، جاتىپ دەمالۋعا مۇرشاسى بولماعان; بىرەۋى، اتقا مىنگەنى جاقىن توبەگە شىعىپ جان-جاقتى ۇزدىكسىز شولىپ تۇرادى ەكەن.

مىنە، وسىنداي كۇزدىڭ قاراڭعى تۇندەرىنىڭ بىرىندە قىرعىزداردىڭ (قازاقتاردىڭ) شاعىن بۇزىق توبى "جول اشىپ", ياعني جايىقتان بىلدىرمەي ءوتىپ، ءبىر-بىرلەپ، ەكەۋلەپ جاعاداعى قامىستىڭ اراسىنا تىعىلىپ العان. تۇگەل جينالىپ بولعان سوڭ جاعادا كۇزەتتەرىن قالدىرىپ ساقتىقپەن دالالىق توبەشىكتەرگە شىعىپ ستانيتسالارعا شابا جونەلەدى. مۇمكىن باسقا ۋاقىتتا ولاردىڭ بۇل جورىعى ءساتتى بولار ما ەدى، بىراق الدىن الا قاراستىرىلعان ەرەكشە كۇزەت شارالارىنىڭ ارقاسىندا، بۇزىق توپ مال قورالاردىڭ الدىنا قويىلعان قۇپيا كۇزەتكە (تۇنگى اۋىسپالى قاراۋىل) تاپ بولادى. ءۇش كازاك، بىرەۋى پريكازنىي (مايدا كەڭسە قىزمەتكەرى), الىستان ات ءدۇبىرى مەن وسقىرۋىن ەستىپ سىبىرلاپ سويلەسىپ كەلە جاتقان اتتىلاردىڭ كىم ەكەنىن داۋىستاماي تانۋ ماقساتىندا جەرگە جاتا كەتتى. وتىز قادىمداي جەرگە جاقىنداتىپ، قازاقتار ەكەنىن باستارىنداعى مالاقايلارى مەن سوزدەرىنەن اڭعارىپ دۇشپانداردى ءۇش ۆينتوۆكادان ءبىر مەزگىلدە وق اتىپ قارسى الادى، وسى ساتتە وزدەرى قيقۋلاپ نايزالارىن قولدارىنا الىپ قاراڭعىدا العا جۇگىرىپ قازاقتاردىڭ بەتىن قايتارادى دا اتتارىنا جۇگىرىپ جەتەدى. اتتارىنا مىنگەندەردىڭ بىرەۋى بەكەتكە، ەكەۋى ستانيتساعا شاۋىپ جول-جونەكەي دابىل قاعادى. ءبىرىنشىسى بەكەتكە شاۋىپ جەتىپ ۇلگەرگەن جوق، باسىنا قامىس پەن ساڭىلتىر ورالعان سىرىق وتبەلگىنىڭ ءبىرىنشىسى  جاعىلىپ ايدالانى جارىق ەتتى. بۇل بەلگىنى كورگەندەر ونى دەرەۋ قابىلداپ جايىقتىڭ تومەنگى جانە جوعارعى جاعالاۋىنداعىلار وت بەلگىلەردى جاعا باستادى. وسى كەزدە كۇزەتتە تۇرعان باسقا كازاكتار ءبىرىنشى وت بەلگى جاعىلعان جاققا قاراي شاپتى. ۆينتوۆكامەن اتىلعان العاشقى ءۇش وق شىققاننان ءبىر ساعاتتاي ۋاقىت وتكەن شاماسىندا قاعىلعان دابىل گۋرەۆ پەن ورالدىڭ باعىتىنا قاراي ءبىر شاقىرىمعا جەتىپ، بارلىعى اياقتارىنان تىك تۇرىپ جان-جاقتان كومەك بەرۋگە اسىقتى. ساق قازاقتار، اشىق شايقاسقا بارۋدان قاشىپ سول زاماتتا شەگىندى، شەگىنىپ بارا جاتىپ جولىنداعى ءبىر شومەلەنى ورتەدى، ەش كىناسى جوق، ءوز جۇمىسىمەن ءبىر ستانيتسادان ەكىنشى ستانيتساعا كەتىپ بارا جاتقان سىزراندىق ەتىكشىنىڭ وتباسىن، مۇجىق پەن ايەلىن جانە ەكى بالاسىن شانشىپ كەتتى دە جايىقتان ءوتىپ كەتتى. كازاكتاردىڭ ۇلكەن وتريادى جينالىپ ۇلگەرمەدى، بىراق تاۋەكەلگە بەل بايلاعان بەس اتتى كازاك دۇشپاندارىنىڭ تاكتيكاسىن جاقسى بىلەدى عوي، ولار الدىن الا وزەننىڭ ارعى بەتىنە ءوتىپ قازاقتاردىڭ وتكەلدەن قايتىپ ءوتۋىن كۇتىپ جاتتى. اتتاردىڭ سۋدان وتەر كەزدەگى شالپىلىن ەستىپ جاقىن جەردەن وتكەلدەن ءوتىپ كەلە جاتقان بۇزىقتاردىڭ ءبىر توبىن كوردى، وتكەل سانالسا دا بۇل جەردىڭ سۋى تەرەڭ، ءجۇزىپ ءوتۋ كەرەك ەدى، وعان قوسىمشا ەكى شاقىرىمداي جەردەگى قازاقتار ورتەگەن شومەلەنىڭ جارىعى سۋدىڭ بەتىن اجەپتاۋىر جارىق ەتىپ تۇردى. بۇزىقتاردى بىرنەشە مىلتىقتىڭ وعى قارسى الدى، بىراق باسىم كۇش وزەننەن ءوتىپ ۇلگەرىپ ءبىزدىڭ كازاكتار شەگىنۋگە ءماجبۇر بولدى. بىراق ءبىر جارالى قازاقتى الىپ قايتتى; وعان قوسا العاشقى اتىلعان ءۇش وقتىڭ بىرەۋىمەن ءبىر قازاق ءولىپ، ەكىنشىسى جارالانىپ ول دا تۇتقىندالدى. ءسۇيتىپ، كازاكتار قولدارىنا ء"تىل" ءتۇسىردى، بۇل وتە ماڭىزدى بولاتىن. ەندى بۇل ۇرىلاردىڭ قاي تايپا مەن رۋدان، قاي اۋىلدان ەكەندىگى انىقتالادى. ەندى كىنالىلاردىڭ كىم ەكەنىن انىقتاپ رۋلاستارىن تولەم تولەتۋگە ماجبۇرلەۋگە بولادى.  تاڭەرتەڭ شاعىن وترياد سارايشىققا جينالدى. ول كەزدە كازاكتارعا ارنالعان مىندەتتى كيىم فورماسى بولماعان، شتات دەپ اتالاتىن يىعىنان اسىرىپ تاعىپ الاتىن سومكەسى بار بەلبەۋدى سىرتقا ىسساپارعا شىققان كەزدە عانا تاعاتىن، ورالدىقتار كادىمگى القىزىل بەلى كوك تۇسپەن بۇرمەلەنگەن ۇزىن، جەڭى قايرىلعان شاپان كيىپ جۇرەتىن; قىلىشتى اسكەري شەنەۋنىكتەر عانا ۇستايتىن، ءجاي كازاكتار نايزا مەن پيستولى بار ۆينتوۆكا ۇستايتىن. دالالىق جورىقتارعا (ول كەزدە ءجيى بولاتىن) شىققان كەزدە، وسى جولعى سياقتى اسىعىس جاۋ شاپقان كەزدەردە ۇيىندەگى شاپانىن، كەيدە ۇزىن  كوك شاپانىن، حيۋالىق الا حالاتپەن، سىرماقپەن، بۇرمەلى شاپانمەن نەمەسە ماقتالى كەۋدەشەنى كيىپ اتىنا قونىپ شىعا بەرەتىن. بىراق قولىنا جاقسى قارۋ الىپ، باسىنا بيىك قارا ەلتىرى قۇلاقشىن كيەدى. وترياد تاڭ اتا جولعا شىقتى: ەر توقىمدار مەن قاجەتتى كەرەك-جاراقتاردى جەڭىل قايىققا تيەدى; وزدەرى دە سوعان ءۇش-ءتورت ادامنان وتىرىپ اتتارىن شىلبىرلارىنا الدى. ءبىر ساعاتتان سوڭ اتتارى  وزەننىڭ ارعى بەتىندە ەرتتەۋلى دايىن بولىپ وترياد اقسەلەۋ وسكەن سارى دالانىڭ ويلى-قىرلى دوڭەستەرىمەن ۇزاق شۇباتىلعان جىپتەي سوزىلىپ بارا جاتتى.

— تۇرا تۇرىڭدار، سودىرلار! - دەدى كازاكتاردىڭ ءبىرى نايزاسىنىڭ ۇشىن ەتىگىمەن سۇيكەپ. - قۇداي بىزگە سەندەردى كەزدەستىرمەيدى دەيسىڭدەر مە، سارايشىقتى ۇمىتپايتىن بولاسىڭدار! - وسى يتتەردى نەگە مۇسىركەيتىندەرىن تۇسىنبەيمىن، ءتاڭىرىم كەشىرە گور! - دەدى ەكىنشىسى.  — وسىندايلارعا جاقسىلىق جاسايسىڭ، ال سەنىڭ ابىگەرىڭدى سوندايلار الادى. قاسقىر ارقاشان قاسقىر بولىپ قالادى، قولىڭا ءتۇستى مە  ولگەنشە ۇر،  جەم بەرىپ بوساتاسىڭ - باسىڭا تيەتىن شوقپاردى سودان كۇتە بەر. بۇل ءىستى تاعىدا سول باياعى كيتايكانىڭ جاساعانىن بىلەمىن; ودان راحىم كۇتۋ بەكەر. وتكەن جىلعى كۇزدە ونى نايزانىڭ ۇشىنا ءىلىپ قولىمىزعا تۇسىرگەنىمىزدە مۇنداي ابىگەرگە تۇسپەگەن بولار ەدىك. سولاي ەمەس پە،  سيدورىچ، — دەپ اڭگىمەسىن جالعاستىردى قاسىنا جاقىنداعان قارا ساقالدى قاراتورى كازاكقا بۇرىلىپ. بۇل كازاكتى ولار قىزىلباسوۆ (قازاقتار يراندىقتاردى قىزىلباستار دەپ اتاعان، قازاقتىڭ تاريحي جىرلارىندا ءجيى كەزدەسەدى, اۋد.) دەپ اتايتىن، - سولاي ەمەس پە؟  — سولاي، — دەپ جاۋاپ بەردى ول، باسىن دا كوتەرگەن جوق، وزىمەن ءوزى سويلەسكەندەي. - كەيبىرەۋلەردى نايزامەن شانشۋ از عوي، قازاقتاردان دا وتكەن جاماندار بار... - دەپ جالعاستىردى دا جولدان بۇرىلدى.  — كوردىڭ بە، قانى قوراساندىق (يراندا قوراسان دەگەن ۇلكەن ايماق بار، اۋد.) قوي! - دەدى العاشقىسى. - بايقايسىڭ با، ول ءوزىنىڭ ەسكى قارسىلاسى پاحولكينعا ءالى كۇنگە دەيىن ءتىسىن قايراپ ءجۇر، تاعى دا شەكىسىپ قالعان با؟

وسى جاعداياتتى تۇسىندىرە كەتەيىك. قىزىلباسوۆتىڭ اكەسى تۇتقىن پەرسيالىق بولاتىن، تەگى حيۋادان شىققان.  كازاكتاردىڭ قاتارىنا قوسىلىپ ۇيلەنگەن، شوقىنعان، بىراق كازاكتاردىڭ اراسىندا تۇيىق مازاسىز تالاپشىل مىنەزىمەن اتى شىققان، پەرسيالىقتارعا ءتان سول مىنەزدەرى ۇلكەن ۇلىنا قانىمەن قالدىرعان. ونىڭ وتباسى كەدەي تۇردى، سەبەبى بالىقشى كاسىبىن اتقارا المادى، ساۋدامەن اينالىسۋ ناقتى قولما قول اقشاسىز (قورى) قيىن. سول سەبەپتەن دە ۇلى جاستايىنان اسكەر قىزمەتىنە تۇرۋعا ءماجبۇر بولدى. ول كەزدە دە، قازىر دە اسكەر قىزمەتىنە تەك ەرىكتىلەر باراتىن، الاتىن اجەپتاۋىر اقشاسى بار. وسىنداي جاعدايلار مەن قاتىناسقا كەزىككەن قىزىلباسوۆتىڭ ۇلكەن ۇلى وتىز جاسىنا دەيىن بويداق بولۋعا ءماجبۇر بولدى. وسى جاسقا جەتكەن سوڭ عانا اكەسىنىڭ قوجالىعىنا يە بولىپ ءبىراز بايلىق جيناپ باي وتباسىنىڭ قىزىن الۋعا دارەجەسى جەتتى. ول كەزدە اۋقاتتى بولماساڭ، قۇدالىققا قىرىق ءتۇرلى سىيلىق اپارماساڭ، ەشبىر ادامنىڭ قىزىنا قۇدا تۇسە المايسىڭ. قىزىن دۇنيە بەرىپ ۇزاتۋ ول كەزدە، قازىر دە ورالدىق كازاكتاردا اتىمەن بولعان ەمەس. قايىن اتاسى قىزىنا نەمەسە كۇيەۋ بالاسىنا مال-دۇنيەنى قالاسا بەرەدى، كەيدە بەرمەيدى، بىرنەشە جىل وتكەن سوڭ جاستار تاتۋ-ءتاتتى ءومىر ءسۇرىپ جاتسا عانا بەرەدى. ۇيلەنگىسى كەلگەن قىزىلباسوۆ ۋريادنيك ميرون كراسوتوچكيننىڭ قىزى وريناعا كوز تاستاي باستادى. جاسى كەلگەن قارتامىس، ونىڭ ۇستىنە كەلبەتىنىڭ قارالىعىنا قاراماستان سول كەزدەگى ءداستۇر بويىنشا مال تۇراتىن قورالارعا بارىپ ورينامەن بىرگە مالدى كۇتىپ، شىعارىپ سالىپ ءجۇردى، قىستى كۇندەرى كوك مۇزدى ايدىنعا بارىپ،  قىزدارمەن بىرگە سىرعاناق ويناپ ءجۇردى. ەگەر ۋريادنيك ميرون قىزىلباسوۆتى جاقتىرماعان بولسا ول مال قوراعا، مۇز ايدىنىنا قىزىمەن بىرگە بارىپ قىزىنا كوز تاستاپ جۇرگەن ادامعا: "رەنجىمە، باۋىرىم، بۇل ءبىزدىڭ قىز ەمەس، بوتەندىكى" دەپ ايتقان بولار ما ەدى. بىراق، ولاي بولعان جوق.  ال وريناعا كەلەر بولساق،  جىگىتكە كوزىنشە "سابان تىققان تۇلىپسىڭ دەپ ايتقان، قاسىنداعى قۇربىلارىنا تالاي رەت  "ونىڭ باسىنا سيىر ساۋاتىن شەلەكتى  كيگىزەمىن" دەپ ەسكەرتىپتى. بىراق جىگىتتى ايادى ما، الدە ءسۇتىن توگۋگە ايادى ما، ايتقان سوزدەرىن ورىنداماپتى. وسى جايدى كورگەن قىزىلباسوۆ قىز ءوزىن ادەپ ساقتاپ ۇرسىپ ءجۇر، قىزىق كورىپ وزىنەن باس تارتادى دەپ ويلاعان. جاعداي وسىلاي بولىپ جۇرگەن شاقتا، ويلاماعان جەردەن كەنەتتەن كورشى ستانيتسادا تۇراتىن پاحولكين دەگەن شالدان كراسوتوچكيننىڭ ۇيىنە ەلشىلەر كەلىپ قىزىنا قۇدا ءتۇسىپ ءجۇزباسى بالاسىنا بەرۋدى سۇرايدى. يا، بۇل جىگىت قىزىلباسوۆتىڭ تەڭى ەمەس ەدى، ءجۇزباسى پاحولكين مىقتى جىگىت بولاتىن، اكەسىنىڭ قامىس-سامارادا ءوزىنىڭ كىشكەنتاي حۋتورى (جەر تەلىمى) بار، تاعى ءبىر جەر تەلىمى وزەندە، وندا ءبىر ۇيىرگە جاقىن جارامدى جىلقىسى بار، ونىمەن قوسا شال جىل سايىن قازاقتاردان ەكى مىڭ، كەيدە ءۇش مىڭ قويدى ايىرباسقا الىپ قۇسحاناعا جىبەرىپ تۇرادى. مۇنداي جاعدايدا قىزىلباسوۆتى ەشكىم ەسكە الۋى مۇمكىن ەمەس-ءتى، ونى ءتىپتى ۇمىتىپ تا كەتتى. كراسوتوچكين قىزىن بەرۋگە كەلىسىپ، كۇيەۋ بالا بىرنەشە كۇننەن سوڭ قالىڭدىعىن كورۋگە كەلدى، از ۋاقىتتان سوڭ تاعى دا كەلىپ قىرىق ءتۇرلى سىيلىق اكەلدى، سىيلىقتىڭ مىقتىلىعى سونشا ەكى اپتا بويى جۇرتقا كورسەتۋگە قويىلدى. ءتىپتى باقساي مەن كارمانوۆ ستانيتسالارىنىڭ  ايەلدەرى كەلىپ كورىپ جاتتى. مۇنداي جاعدايعا تاپ بولعان قىزىلباسوۆ كوپكە دەيىن سابىر جيناپ بولعان ىسكە بولاتتاي بولدى، بۇل ساتسىزدىككە مۇقالعان جوق. بىراق مۇنداي كەزدە ءازىل-وسپاقپەن تۇرتەتىندەر بولادى ەمەس پە، اسىرەسە قىزدار، كەزدەسە قالسا ءبىر ءبىرىنىڭ اۋزىنا تۇكىرىپ قويعانداي، نەعىپ كورىنبەي كەتتىڭ دەيتىن بولدى. جىگىتتىڭ ىزالى جۇرەگى كەك الاتىن ءساتتى ىزدەي باستادى، مەيلى كىم بولسىن - پاحولكين بە، الدە كراسوتوچكين بە، ءبارى ءبىر. پاحولكين دە، كراسوتوچكين دە  قىزىلباسوۆتان ەش حابارى جوق، قۋانىشتى تويلارىن اتقارىپ ءجۇرىپ جاتتى. وسىلاي جارتى جىل ءوتتى، بىراق قىزىلباسوۆ بۇل ماسەلەگە ءوز نۇكتەسىن قويماعان، سوزدەرىنە قاراعاندا ءبىر جاماندىقتى ويلاستىرىپ جۇرسە كەرەك. ونىڭ كۇتىپ جۇرگەن ءساتى مىناداي بولسا كەرەك: جىلدام جينالعان وتريادتا قىزىلباسوۆتىڭ باقىتتى قارسىلاسى عانا ەمەس، ونىڭ ەكى اعاسى، اكەسىنىڭ ءىنىسى جانە ۇلى مەن جيەنىن ەرتكەن كراسوتوچكين شال دا بولدى. سونىمەن بىرگە وزگە ستانيتسالاردان كەلگەن كازاكتار ءوزارا تۋىس، جەكجات بولىپ كەلەتىن، ءبىر سوزبەن ايتقاندا سارايشىقتان جينالعان كازاكتار، قاتارداعىلار مەن شەندىلەرىنىڭ كوپشىلىگى پاحولكين مەن كراسوتوچكين شالمەن الىس-جاقىن تۋىستىقتارى بار ادامدار ەدى.  قىزىلباسوۆ بۇل ادامداردىڭ كەيبىرىمەن لينيالىق قىزمەتتە (رەسەي ەشقاشان قازاق دالاسىنا قاتىستى "شەكارا" دەگەن ءسوزدى قولدانباعان، ونىڭ ورنىنا "لينيا" دەيتىن بولعان، ياعني قازاق دالاسىن بوس جاتقان كەڭىستىك دەپ ساناعان، س. ج.) جۇرگەن كەزىندە تانىسقان بولسا، ەندى ءبىر ساتتە ولاردىڭ بارلىعىمەن بەتپە-بەت كەزدەسىپ وتىر. وسىنشاما جەك كورىنىشتى ادامدارمەن ءبىر مەزگىلدە كەزدەسۋى قىزىلباسوۆتىڭ ەجەلگى اشۋ-ىزاسىن تۋدىردى. وترياد كەشكە دەيىن ءبىر جەردە عانا دەمالىس جاساپ بۇزىقتارعا جەتە الماي ءبىراز جولدى ارتىنا قالدىردى. تۇندە دەمالىپ الىپ تاڭەرتەڭ كوزدەگەن اۋىلعا شابۋىل جاساماق بولىپ تۇنەۋگە توقتادى. قانشالىقتى قاۋىپتى ايماقتا جۇرگەنىن بىلەتىن كازاكتار ساقتىق شارالارىن جاساپ جان-جاعىنا تۇگەل كۇزەت قانا قويماي، تۇندە جايىلىمعا شىعارعان اتتاردى ەرەكشە كۇزەتكە الدى. ءتۇننىڭ ءبىر كەزىندە، قاراۋىلداردىڭ ەكىنشى مە، الدە ءۇشىنشى اۋىسىمى كەزىندە كەزەكتە تۇرعانداردىڭ بىرەۋى، قىزىلباسوۆ جوق بولىپ شىقتى. بۇكىل وتريادتى داۋىستاپ، ايقايلاپ ىزدەدى، ءبىر جەردە ۇيىقتاپ قالدى ما دەدى، ەش جەردە جوق، ءىزى دە، ءوزى دە جوق. ەشكىم نە ويلارىن بىلمەدى.  «ءبىزدىڭ قىزىلباسوۆتىڭ ەسى اۋىسقان شىعار، - دەپ جاتتى كازاكتار، - قايدا جوعالىپ كەتتى: كەشقۇرىم عانا بار ەدى - تىعىلىپ كەلگەن قارساقتار (قازاقتار) ۇرلاپ الىپ كەتپەدى مە ەكەن؟" ال قىزىلباسوۆ بولسا جاقىن جەردە اۋىل بار ەكەنىن ءبىلىپ ەرەكشە ىسكە تاۋەكەلگە باردى: ىشكى سوقىر اشۋ-ىزا كوكىرەگىن كەرنەپ وتريادقا كۇتپەگەن جەردەن شابۋىل جاساپ دۇشپاندارىن جوق قىلعىسى كەلۋ ماقساتىندا وتريادتان قاشقان. وسىنداي جاماندىق وي وترياد جينالعان كەزدە ويىنا كەلگەن، ىشىندە  تولىپ جاتقان جەك كورەتىن ادامدارى بار. ەشكىمدى اياماۋعا بەل بايلاعان قىزىلباسوۆ، ءوزى جايلى دا ويلاماعان...

ءتۇن ءالى قاراڭعى، تاڭنىڭ اتۋىنا ءبىراز ۋاقىت بار; وترياد تىنىعىپ جاتتى، تەك قاراۋىلدار عانا اندا-ساندا قىسقاشا ءبىر-بىرىمەن ءتىل قاتىپ تۇردى. وسى كەزدە ءۇش ەرجۇرەك قازاقتىڭ جاس جىگىتتەرى وتريادقا اتتاردىڭ پىرىلداعان داۋىسىن ەستيتىن جەرگە جاقىن كەلىپ جەرگە جابىسىپ ەڭبەكتەپ كەلە جاتتى. ولاردى انتتان بەزگەن ساتقىن ەرتىپ اكەلدى. بىرەۋى الدىندا، قالعان ەكەۋى جەردەن باسىن كوتەرمەي  العاشقىنىڭ سوڭىنان جەر باۋىرلاپ كەلەدى. ول ون، ون بەس قادىم جول سايىن توقتاپ، باسىن كوتەرىپ جان-جاعىنا قارايدى. ولاردىڭ ساق كەلە جاتقانى سونشالىقتى، جىلان سياقتى سىرعىپ كەلەدى، ارقايسىسىنىڭ بەلىندە وتكىر پىشاق; كيىمدەرى وتە جەڭىل، جىرتىق شوقپىتتار، پىشاقتان باسقا ەش قارۋى جوق.  وسىلاي جەر باۋىرلاپ كەلگەندەر اتتاردى قورشاپ تۇرعان قاراۋىلدار تىزبەگىنە جاقىندادى، ولاردى تۇنەك قاراڭعىدا اڭعارۋ مۇمكىن ەمەس. وسىلاي بىرەر مينۋت كۇتىپ قاراۋىلدار ءبىر بىرىنە جاقىنداپ سوسىن الىستاعان كەزىندە جىگىتتەر  تۇساۋلانعان اتتاردىڭ ىشىنە كىرىپ الدى. اۋەلى اتتارعا وزىنشە ءتىل قاتىپ ساۋىرىنان سيپاپ ولاردىڭ تۇساۋلارىن كەسە باستادى، باسقا اتتاردىڭ دا تۇساۋلارىن كەستى. سوسىن ءبىر مەزگىلدە ۇشەۋى دە اتقا قارعىپ ءمىنىپ كۇتپەگەن جەردەن قيقۋلاتىپ جىلقىلاردى ايداي باستادى. مۇنداي قيقۋدى ەستىمەگەن جىلقىلار تۇساۋلارىن ءۇزىپ ەسىرىپ وڭعا، سولعا شاشىراپ الدىنان شىققان قاراۋىلدارعا قاراماي   قيقۋلاپ بارا جاتقان جىگىتتەردىڭ سوڭىنان شاپتى. كازاكتار وسى مينۋتتا ورىندارىنان ۇشىپ تۇرىپ قارۋلارىنا جارماستى. قارۋ ۇستاماسا بولمايتىن، سەبەبى وسى ساتتە بىرنەشە ءجۇز بۇزىقتار وتريادقا قيقۋ سالىپ شاپقان ەدى. مۇنداي توتەنشە شابۋىلعا قارسى تۇرۋ ارينە مۇمكىن ەمەس، بىراق تەگەۋرىندىلىك بولسا جانە وعان مىلتىق قوسىلسا، ساتتىلىك بولسا ءتارتىپتى ەمەس توبىرلاردىڭ قارقىنى باسەڭدەيدى، ولار ەكىنشى رەت شابۋىلدايمىن دەگەنشە كازاكتار ۋاقىت ۇتىپ مىلتىقتارىن وقتاپ ۇلگەرەدى. ءدال وسىلاي بولدى دا، قازاقتار ەكى-ءۇش رەت جاساعان شابۋىلدارىنان سوڭ شەگىندى; قيقۋلارى الىستان ەستىلدى، وترياد ولاردى ءتىپتى قۋماقشى دا بولدى، بىراق اتتى مەن جاياۋ تەڭ ەمەس قوي، سول سەبەپتەن دە ءجۇزباسى پاحولكين كازاكتاردىڭ پايداسىز ەرلىگىن توقتاتتى. وتريادتا بار بولعانى بەس قانا  ات قالىپتى، تاۋەكەلگە بەل بۋعان كازاكتار قالعان اتتارعا ءمىنىپ قۋىلعان جىلقىلاردىڭ سوڭىنان شابا جونەلدى. بۇل كەزدە تاڭ اتىپ كەلە جاتقان ەدى، جىلقىلاردى اسىعىستىقپەن ايداپ بارا جاتقان جىرتقىشتار الىستان كورىندى. بەس اتتىڭ بىرەۋى عانا جارامدى بولاتىن، قالعاندارى سەنىمسىز ەدى.  بۇل ات ۋريادنيك كراسوتوچكين، پاحولكيننىڭ  قايىن اتاسىنىڭ استىندا مىنگەنى بولاتىن. جاۋجۇرەك شال  باسقا ءتورت جولداسىن كۇتپەي  باعىن سىناماق بولىپ جىلقىلاردى قۋا جونەلدى. جىلقىلاردى اينالىپ ءوتىپ، قازاقتاردىڭ دابىل قاققانىنا قاراماستان، الدىنان شىققان قازاقتاردىڭ ءبىرىن تۇيرەپ تاستاپ قيقۋ سالىپ اتتاردى وزىنە بۇردى. جىلقىلاردى ءبىر اينالىپ ءوتىپ الدىنا شىعىپ ءبىر توپ جىلقىنى قوسىنعا الىپ كەلدى. بۇل كەزدە ونىڭ قاسىنداعى ءتورت جولداسى ۇلگەرىپ جەتىپ قايتارىلعان جىلقىعا شابۋىل جاساۋدان قورعادى. اتتاردىڭ ءبىرازىن قوسىنعا قايتارىپ الىپ كەلگەن سوڭ ولاردى دەرەۋ ەرتتەپ مىنگەن پاحولكين باستاعان كازاكتار  قازاقتاردىڭ سوڭىنان قايتادان شاپتى. ولاردى قۋىپ جەتىپ ءبىر بولىگىن جايراتىپ، قالعاندارى قاشىپ قۇتىلدى، بەسەۋىن تۇتقىنعا ءتۇسىردى، قۋعىننىڭ باستى ماقساتى دا وسى بولاتىن. تۇتقىنعا الىنعان بەس ادام وتريادتى تۇگەلىمەن قۇتقارۋى ءتيىس. ولگەندى قايتارا المايسىڭ، قازاقتار ول جاعىنا ونشا باستى قاتىرمايدى، ولار سونىمەن بىرگە ولگەندەردىڭ مۇردەسىن وزىمەن الىپ كەتىپ جەرلەۋگە اسا ءمان بەرەدى; بىراق تۇتقىندارىن قايتارۋعا ەرەكشە بار كۇشىن سالادى، ساتىپ الۋعا ەشتەڭەسىن ايامايدى.

كۇن تولىق كوتەرىلىپ بولعان كەزدە وترياد جينالىپ ادامدارى مەن اتتارىن تۇگەندەدى، قىزىلباسوۆتان باسقالارى تۇگەل، ەكى-ءۇش كازاك عانا نايزامەن، بالتامەن جارالانعان; بىراق جەتپىسكە جۋىق ات جەتىسپەيدى. ۇستالعان تۇتقىنداردى قاراپ شىققان پاحولكين ولاردىڭ ىشىنەن جارالانعان جاس قازاق جىگىتتى تاڭداپ الىپ استىنا ءبىر جامان ءاتتى مىنگىزىپ، ءوزىن ابدەن قورقىتىپ بۇزىقتاردىڭ باستىعى ءجۇسىپ عالىكەەۆ سۇلتانعا بار دەپ تاپسىردى. ەگەر تۇسكە دەيىن ايدالىپ كەتكەن اتتار مەن قىزىلباسوۆ جەتكىزىلمەسە مىنا تۇتقىنداردىڭ وسى جەردەن ولىگىن تاباتىن بولاسىڭدار، وترياد عالىكەەۆتىڭ اۋىلدارىن توناپ كەزدەسكەندەردىڭ بارلىعىن ءتىرى قالدىرمايدى دەپ جەتكىزۋدى بۇيىردى. ءۇش ساعاتتان سوڭ عالىكەەۆ سۇلتاننان جاۋشى كەلىپ تۇتقىنداردى اۋىستىرۋعا كەلىسەتىنىن، بىراق ۋاقىت مەرزىمىن ۇزارتۋدى سۇرادى، سەبەبى اتتاردى ۇزاق جەرگە ايداپ اكەتىپتى، سوڭىنان الىپ كەلۋگە ادام جۇمسالىپتى. ايىرباس جارتىلاي جاسالدى. اتتار ايداپ اكەلىندى، جارالى جانە تابىلماعان اتتار ءۇشىن قازاقتار ءوز اتتارىن بەردى. بىراق قىزىلباسوۆتى، مۇنداي جاعدايدا ونى اياماس تا ەدى، پاحولكيننىڭ تالابىنا قاراماستان بەرە المادى، ول قاشىپ كەتتى دەپ سەندىردى.  وسى سەبەپتى نەگىزگە الىپ ءجۇزباسى تۇتقىنداردى بەرە المايمىن دەدى، سەبەبى قازاقتار كەلىسىم شارتىن ورىندامادى. ەندەشە اتتاردى قايتىپ بەرىڭدەر دەدى قازاقتار. وسىلاي داۋ باستالىپ ارتى توبەلەسكە اينالىپ، اقىر سوڭى  قازاقتار ءۇشىن ءتيىمسىز اياقتالدى: كازاكتار ولاردى اياۋسىز جازالاپ جاقىنداعان بۇزىقتارعا قايتا شاۋىپ تۇنگە دەيىن قۋىپ سوقتى.   وسىلاي پاحولكيننىڭ وتريادى سارايشىققا ءبىر ادامىن دا جوعالتپاي امان-ەسەن جەتىپ ءان سالىپ جەڭىستى ۇرانمەن قايتىپ كەلدى، ەڭ باستىسى كوزدەگەن ماقساتىن ورىندادى، جىرتقىشتاردىڭ سازايىن تارتتىردى، مالىن قايتارىپ اكەلدى.

قىزىلباسوۆتىڭ ساتقىندىعى جايلى حابار بۇكىل اسكەرگە تارادى، ونىڭ باسىنا ايتىلعان سونشاما قارعىس پەن جامان سوزدەر ەشكىمگە ايتىلماعان شىعار، جاستىڭ دا،  كارىنىڭ دە لاعنەتتەرى  وسى ءبىر بيشارا جارتىلاي پەرسيالىقتىڭ اتىنا توگىلدى.

بىرنەشە جىل ءوتتى; قىزىباسوۆ جايلى دالالىقتان كەلگەن سول كەزدەگى حاباردىڭ، ياعني ونىڭ حابار-وشارسىز جوعالعانى جايلى ءسوزدىڭ راستىعىن دالەلدەدى. كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە، كۇزدىڭ قاراڭعى تۇنەك كۇندەرىنىڭ بىرىندە، وسى اڭگىمەمىزدىڭ باسىندا سيپاتتالعان وقيعا ءدال سولاي بولىپ قايتالاندى: قازاقتاردىڭ بۇزىق توبى كوجەحاروۆوعا جاقىن جەردەگى لينيانىڭ ىشىنە كىرىپ كەتىپتى. سول مەزەتتە جاعىلعان وت بەلگىلەر تۇرعىنداردىڭ بارلىعىن اياعىنان تىك تۇرعىزدى، جينالعان وترياد توناۋشىلاردىڭ سوڭىنا ءتۇستى. وترياد كەشكە قاراي  ارقاسىن كولگە بەرىپ توقتادى، ول جەردە جاقسى جايىلىم بار ەكەن، جاعالاي قاراۋىل قويدى، شولعىنشىلاردى بەلگىلى شاتقالعا دەيىن (ول جەردە ءبىر تىكە جار بار ەدى) جۇمساپ توسقاۋىل بار-جوقتىعىن تەكسەرۋگە جىبەردى. شولعىنشىلار شاتقالعا قاس قارايا جەتتى، جاردىڭ ول جاعى مەن بۇل جاعىن بىرنەشە شاقىرىمعا دەيىن ءجۇرىپ تەكسەردى. ەشبىر جاننىڭ  بەلگىسى جوق، تىنىشتىق، ەش جەردە اۋىلدىڭ نەمەسە بۇزىقتاردىڭ ءىزى جوق. كەنەتتەن (شولعىنشى كازاكتاردىڭ سوزىمەن ايتىپ وتىرمىن) ءبىر اتتى كازاك تەرەڭ سايدان الدىنا شىعا كەلەدى: باسىن شۇلعىپ، قولىن قۇلاقشىنىنا اپارادى، امانداسىپ تۇرعان سياقتى، ءسۇيتتى دە  جاسقانا يمەنىپ شولعىنشىلاردى اينالىپ وتەدى. وسى كورگەن قۇبىلىس كازاكتاردى ەسىنەن تاندىرعانى سونشا، بىرنەشە مينۋت سەلت ەتپەي قاراپ تۇرعان، وعان قاراپ داۋىس شىعارماعان... سوسىن عانا بۇل كازاكتىڭ قىزىلباسوۆ ەكەنىن تانىپ، اتىن اتاپ وزىنە شاقىرادى، كۇناڭدى ايتىپ كەشىرىم سۇرا، ءوز ەركىڭمەن باسشىلىققا كەل دەگەندى ايتادى... قىزىلباسوۆ اۋەلى ەش جاۋاپ قاتقان جوق، سوسىن اينالشاقتاپ  از ۋاقىت تۇردى دا، اسكەردە نە بولىپ جاتىر، قازىر اتامان كىم، پالەن-تۇگەن دەگەن كازاكتار ۇيلەرىندە مە دەپ سۇراي باستادى. ۋريادنيك بۇرىنعى ايتقان  بىزبەن بىرگە ءجۇر دەگەن سوزدەرىن قايتالادى، ول تاعى دا باسىن يزەپ قۇلاقشىنىن ۇستاپ قوشتاسقان بەلگى جاساعانداي بولدى دا اتىن سايعا قاراي بۇردى، ۋريادنيك وسى كەزدە ۇمتىلىپ قولىمەن ۇستاماق بولىپ ەدى سول زاماتتا عايىپ بولدى. ۋريادنيك پەن كازاكتار قۇدايعا سيىنىپ ء"امين، ءامين" دەپ دۇعالارىن وقىپ ءبىر ءسات قاشقىندى ىزدەمەك بولىپ اينالانى ورالىپ شىقتى، بىراق ەشتەڭە تابا المادى. ءدال وسى جاعداي كەلەسى كوكتەمدە قايتالاندى، بۇل جولى شاعىن وترياد سۇلتان-پراۆيتەلگە بارىمتا مەن مال ايداپ كەتۋ ماسەلەسىمەن كومەككە بارا جاتقان كەزىندە ورىن الدى. بۇل جولى وتريادقا ءتۇن ىشىندە كازاك كەلگەن، ءدال جەر استىنان شىققانداي; جاسقانا يمەنە جاقىندايدى، بىراق الىستاپ تۇرادى; بۇل جولى دا اسكەردە نە بولىپ جاتىر دەپ سۇرايدى. قىزىلباسوۆتى بىلەتىندەر ونى بىردەن تانىعان; كازاكتار ۇمتىلىپ قورشاپ الادى، بىراق سول جەردە جوق بولادى، جەر استىنا كىرىپ كەتكەندەي. وسى كەزدەردەن باستاپ ورالدىق وتريادتارعا دالالىقتا ءتۇن جامىلعان ۇيىقتامايتىن كەزبە كەزدەسەتىن بولدى. ول كەزبە قىزىلباسوۆتىڭ ءوزى بولاتىن. كوپ جىلدار ءوتتى، سول ءبىر باقىتسىز ءتۇننىڭ بولعانىنا بىرنەشە ونداعان جىلدار بولدى، ەسسىزدىكپەن جاسالعان سول ءبىر ىزالى كەك سول بيشارا پەرسيالىقتىڭ ىزالى قانىنا ءورت قويىپ، ەرەكشە قورقىنىشتى قىلمىس جاساۋعا،   ءوز جانىن ساتۋعا الىپ باردى. ونىڭ ەلەسى شەكسىز دالالىقتى كەزىپ ءجۇر، ىزدەپ تىنىشتىق تابا الماي ءجۇر، ورىستىڭ وتريادىن كەزدەستىرسە جاقىن كەلىپ ورىس جەرىندە، تۋعان ورالدىق اسكەرىندە نە بولىپ جاتىر دەپ سۇرايدى... بۇل كۇندەرى وعان جۇرت ۇيرەنگەن، ونى تانيدى; كازاكتار وسى ءبىر جۇمباق قۇبىلىستان قورىقپايتىن بولدى: الىستان ۇستىنە شاپان، باسىنا ەسكى داستۇردەگى قۇلاقشىن كيگەن اق بوز اتتى، قارا تورى سارىلاۋ قۋارعان بەتى بار، بۇلدىر تۇراقسىز كوزدى، قويۋ دوڭگەلەك قارا مۇرتتى كازاكتى كورسە بىردەن دۇعاسىن وقىپ ءبىر-بىرىنە: "اناڭ قارا، تۇنگى كەزبە!" دەيتىن بولدى.

 ۆ. ي. دال. پولۋنوششنيك. (ورال اڭىزى) //  ۆلاديمير دالدىڭ تولىق جيناعى (كازاك لۋگانسكي). توم 7. — سپب.، م.، 1898.

اۋدارعان: ساعات ءجۇسىپ

Abai.kz