اباي جانە XXI عاسىرداعى قازاقستان
بيىل اباي قۇنانبايۇلىنىڭ تۋعانىنا 175 جىل تولادى. حالقىمىزدىڭ ۇلى پەرزەنتىنىڭ مەرەيتويىن لايىقتى اتاپ ءوتۋ ءۇشىن ارنايى قۇرىلعان كوميسسيا دايىندىق جۇمىستارىن باستاپ كەتتى. مەملەكەت كولەمىندە جانە حالىقارالىق دەڭگەيدە اۋقىمدى ءىس-شارالار ۇيىمداستىرۋ جوسپارلانىپ وتىر. بىراق مۇنىڭ ءبارى توي تويلاۋ ءۇشىن ەمەس، وي-ءورىسىمىزدى كەڭەيتىپ، رۋحاني تۇرعىدان دامۋىمىز ءۇشىن وتكىزىلمەك.
اباي قۇنانبايۇلى عۇلاما، ويشىل، اقىن، اعارتۋشى، ۇلتتىڭ جاڭا ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى، اۋدارماشى، كومپوزيتور رەتىندە ەل تاريحىندا وشپەس ءىز قالدىرعانى ءسوزسىز. ونىڭ ولەڭدەرى مەن قارا سوزدەرىندە ۇلت بولمىسى، ءبىتىمى، تۇرمىسى، تىرشىلىگى، دۇنيەتانىمى، مىنەزى، جانى، ءدىنى، ءدىلى، ءتىلى، رۋحى كورىنىس تاۋىپ، كەيىن اباي الەمى دەگەن بىرەگەي قۇبىلىس رەتىندە باعالاندى.
وتكەن جىلى ابايدىڭ شىعارمالارىنان ءۇزىندى وقۋ ەستافەتاسى ءوتتى. ءلايلىم اتتى وقۋشى قىز ۇسىنعان بۇل ەلدىك شاراعا مەن دە قاتىسىپ، قولداۋ كورسەتتىم. مەكتەپ وقۋشىلارىنان ەل ازاماتتارىنا، ءتىپتى الەمدىك دەڭگەيدەگى تانىمال تۇلعالارعا دەيىن زور قىزىعۋشىلىق تانىتىپ، لەزدە ءىلىپ اكەتكەن بۇل باستاما بىرنەشە ايعا ۇلاستى.
سونىڭ ارقاسىندا بۇكىل قازاقستان اباي مۇراسىن تاعى ءبىر زەردەلەپ شىقتى. بۇل – ابايعا دەگەن قۇرمەت ءارى ۇرپاقتى تاربيەلەۋدىڭ ءتيىمدى ءتاسىلى. اباي جىرلارىن وقۋ چەللەندجى بيىل، اقىن مەرەيتويى تۇسىندا جاڭاشا جاندانادى دەپ سەنەمىن.
ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىندا قوعامدىق سانانى قايتا تۇلەتۋدىڭ ماڭىزدىلىعى تۋرالى ايتتى. ۇلتتىق سانانى ساقتاۋ جانە ونى زامان تالابىنا بەيىمدەۋ مەملەكەتتىك ماڭىزى بار ماسەلەگە اينالدى. ويتكەنى سانانى جاڭعىرتۋ ارقىلى ءححى عاسىردا ەلىمىزدىڭ تىڭ سەرپىنمەن دامۋىنا جول اشامىز.
وسى ورايدا اباي مۇراسىنىڭ تيگىزەر پايداسى زور دەپ ەسەپتەيمىن. ۇلى اقىننىڭ شىعارمالارى ءبۇگىن دە وزەكتىلىگىن جوعالتقان جوق. ابايدىڭ وي-تۇجىرىمدارى بارشامىزعا قاشاندا رۋحاني ازىق بولا الادى.
سوندىقتان ۇلتىمىزدى جاڭعىرتۋ ىسىندە ونىڭ ەڭبەكتەرىن باسشىلىققا الىپ، ۇتىمدى پايدالانۋ جايىن تاعى ءبىر مارتە وي ەلەگىنەن وتكىزگەن ءجون.
مەن بۇل ماقالادا اباي ءسوزىنىڭ بۇگىنگى زامانىمىز ءۇشىن كوكەيكەستىلىگى، اقىن شىعارمالارىنان حالقىمىز قانداي تاعىلىم الۋعا ءتيىس ەكەندىگى جونىندە جۇرتشىلىقپەن وي بولىسكىم كەلەدى.
ۇلتتىق بولمىستىڭ ۇلگىسى
جاڭعىرۋ – وتكەننەن قول ءۇزىپ، تەك جاڭا قۇندىلىقتارعا جول اشۋ دەگەن ءسوز ەمەس.
شىن مانىندە، بۇل – ۇلتتىق مۇرالارىمىزدى بۇگىنگى وڭ ۇردىستەرمەن ۇيلەستىرە دامىتۋدى كوزدەيتىن قۇبىلىس. بۇل رەتتە، ءبىز ابايدى اينالىپ وتە المايمىز. سەبەبى ۇلى ويشىل وسىدان ءبىر عاسىردان استام ۋاقىت بۇرىن ۇلتتى جاڭعىرۋعا، جاڭارۋعا، جاڭا ومىرگە بەيىم بولۋعا شاقىرعان.
ەلباسىمىزدىڭ: «زامانالار اۋىسىپ، دۇنيە ديدارى وزگەرسە دە، حالقىمىزدىڭ ابايعا كوڭىلى اينىمايدى، قايتا ۋاقىت وتكەن سايىن ونىڭ ۇلىلىعىنىڭ تىڭ قىرلارىن اشىپ، جاڭا سىرلارىنا قانىعا تۇسەدى.
اباي ءوزىنىڭ تۋعان حالقىمەن ماڭگى-باقي بىرگە جاسايدى، عاسىرلار بويى قازاق ەلىن، قازاعىن بيىكتەرگە، اسقار اسۋلارعا شاقىرا بەرەدى»، – دەگەن ونەگەلى ءسوزى اقىن مۇراسىنىڭ ماڭگىلىك وسيەت رەتىندە باعالاناتىنىن ايقىن اڭعارتادى.
ابايدىڭ شىعارمالارىنا زەر سالساق، ونىڭ ۇنەمى ەلدىڭ العا جىلجۋىنا، ءوسىپ-وركەندەۋىنە شىن نيەتىمەن تىلەۋلەس بولعانىن، وسى يدەيانى بارىنشا دارىپتەگەنىن بايقايمىز. ال ىلگەرىلەۋدىڭ نەگىزى ءبىلىم مەن عىلىمدا ەكەنىن انىق بىلەمىز. اباي قازاقتىڭ دامىلسىز وقىپ-ۇيرەنگەنىن بار جان-تانىمەن قالادى. «عىلىم تاپپاي ماقتانبا» دەپ، ءبىلىمدى يگەرمەيىنشە، بيىكتەردىڭ باعىنا قويمايتىنىن ايتتى. ول «ءبىز عىلىمدى ساتىپ مال ىزدەمەك ەمەسپىز»، – دەپ تۇجىرىمداپ، كەرىسىنشە، ەل داۋلەتتى بولۋى ءۇشىن عىلىمدى يگەرۋ كەرەكتىگىنە نازار اۋداردى. ۇلى ابايدىڭ «پايدا ويلاما، ار ويلا، تالاپ قىل ارتىق بىلۋگە» دەگەن ونەگەلى وسيەتىن دە وسى تۇرعىدان ۇعىنۋىمىز قاجەت.
بۇل تۇجىرىمدار قازىر دە اسا وزەكتى. ءتىپتى بۇرىنعىدان دا زور ماڭىزعا يە بولىپ وتىر. سەبەبى ءححى عاسىرداعى عىلىمنىڭ ماقساتى بيىككە ۇمتىلۋ، الىسقا قۇلاش سەرمەۋ ەكەنىن كورىپ وتىرمىز.
ال ءبىزدىڭ مىندەتىمىز – وسى ىلگەرى كوشكە ىلەسىپ قانا قويماي، الدىڭعى قاتاردان ورىن الۋ.
ول ءۇشىن ەڭ الدىمەن، ءبىلىم بەرۋ سالاسىن زامانعا ساي دامىتۋىمىز كەرەك. سول ماقساتتا اۋقىمدى جۇمىستار اتقارىلعانىمەن، وتاندىق ءبىلىم بەرۋ ىسىندە ءالى دە ولقى تۇستار بار. ونى جەتىلدىرۋ جولدارىن سايلاۋ الدىنداعى باعدارلامامدا جانە وتكەن جىلعى تامىز كونفەرەنتسياسىندا ناقتى اتاپ كورسەتتىم.
«پەداگوگ مارتەبەسى تۋرالى» زاڭنىڭ قابىلدانۋى – وسى باعىتتاعى يگى باستامالاردىڭ ءبىرى. بۇل – ساپالى ءبىلىم بەرۋ ءىسىن جەتىلدىرۋگە ارنالعان قادام. جالپى كەز كەلگەن قوعامدا ۇستازدىڭ ورنى بولەك. مۇعالىمدەر ءبىلىمدى ءارى سانالى ۇرپاق تاربيەلەۋ ىسىندە اسا ماڭىزدى ءرول اتقارادى. ۇستازعا قۇرمەت كورسەتىپ، قادىرلەۋ – ءبارىمىزدىڭ ءمىندەتىمىز. سوندىقتان مەملەكەت مۇعالىم ماماندىعىنىڭ مارتەبەسىن كوتەرىپ، الاڭسىز جۇمىس ىستەۋىنە جاعداي جاساۋى كەرەك.
اباي ايرىقشا دارىپتەگەن يگىلىكتى ءىستىڭ ءبىرى – ءتىل ۇيرەنۋ. اقىن جيىرما بەسىنشى قارا سوزىندە وزگە ءتىلدىڭ ادامعا نە بەرەتىنىنە توقتالىپ: «اربىرەۋدىڭ ءتىلىن، ونەرىن بىلگەن كىسى ونىمەنەن بىردەيلىك داعۋاسىنا كىرەدى، اسا ارسىزدانا جالىنبايدى»، – دەيدى.
دەمەك، وزىمىزدەن وزىق تۇرعان جۇرتپەن دەڭگەيلەس بولۋ ءۇشىن دە ونىڭ ءتىلىن مەڭگەرۋدىڭ ماڭىزى زور.
ال قازىرگىدەي جاڭا تاريحي جاعدايدا ءبارىمىز انا ءتىلىمىزدىڭ دامۋى مەن دارىپتەلۋىنە نازار اۋدارىپ، ونىڭ مارتەبەسىن ارتتىرۋىمىز كەرەك. سونىمەن قاتار اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنۋگە دە باسىمدىق بەرۋ قاجەت. جاستارىمىز نەعۇرلىم كوپ ءتىلدى مەڭگەرسە، سوعۇرلىم مۇمكىندىگى كەڭەيەدى. بىراق ولاردىڭ انا ءتىلىن بىلۋىنە باسا ءمان بەرگەن ءجون. وسكەلەڭ ۇرپاق، اباي ايتقانداي، عىلىمدى تولىق يگەرسە، ءوز ءتىلىن قۇرمەتتەسە ءارى شىن مانىندە پوليگلوت بولسا، ۇلتىمىزعا تەك يگىلىك اكەلەرى ءسوزسىز.
قازىر الەم كۇن سايىن ەمەس، ساعات سايىن وزگەرۋدە. بارلىق سالادا جاڭا مىندەتتەر مەن تىڭ تالاپتار قويىلۋدا. عىلىمداعى جاڭالىقتار ادامدى العا جەتەلەيدى. اقىل-ويمەن عانا وزاتىن كەزەڭ كەلدى. زامان كوشىنە ىلەسىپ، ىلگەرى جىلجۋ ءۇشىن ءبىز سانانىڭ اشىقتىعىن قامتاماسىز ەتۋىمىز كەرەك. بۇل قادام وركەنيەتتىڭ وزىق تۇستارىن ۇلتتىق مۇددەمەن ۇيلەستىرە ءبىلۋدى تالاپ ەتەدى. مۇنداي كەزدە ءوزىمىزدىڭ تاپتاۋرىن، جاداعاي ادەتتەرىمىزدەن باس تارتۋىمىز قاجەت.
ابايدىڭ كەيبىر قارەكەتتەرگە كوڭىلى تولماي، «تەرەڭ وي، تەرەڭ عىلىم ىزدەمەيدى، وتىرىك پەن وسەكتى جۇندەي ساباپ» دەپ ۇنەمى سىني كوزبەن قاراۋىنىڭ سەبەبى وسىندا.
اقىن ەل-جۇرتىن ءتۇرلى ونەردى يگەرۋگە ۇگىتتەدى. سونىڭ ءبارى ۋاقىتتىڭ تالابى ەكەنىن ول انىق اڭعارىپ، ۇلتىنا ەرتەرەك ءۇن قاتتى. ءتىپتى قازىر ايتىپ جۇرگەن ينتەللەكتۋالدى ۇلت قالىپتاستىرۋ يدەياسى ابايدان باستاۋ الدى دەۋگە بولادى. ۇلى ويشىل ءار سوزىمەن ۇلتتىڭ ورەسىن ءوسىرۋدى كوزدەدى.
سوندىقتان ابايدى تەرەڭ تانۋعا باسا ءمان بەرگەنىمىز ءجون. ابايدى تانۋ – ادامنىڭ ءوزىن-ءوزى تانۋى. ادامنىڭ ءوزىن-ءوزى تانۋى جانە ۇنەمى دامىپ وتىرۋى، عىلىمعا، بىلىمگە باسىمدىق بەرۋى – كەمەلدىكتىڭ كورىنىسى. ينتەللەكتۋالدى ۇلت دەگەنىمىز دە – وسى. وسىعان وراي، اباي ءسوزى ۇرپاقتىڭ باعىت الاتىن تەمىرقازىعىنا اينالۋى قاجەت.
اباي قازاقتىڭ ءار بالاسىن ۇلتجاندى ازامات ەتىپ تاربيەلەۋگە شاقىردى. ونىڭ مۇراسى – پاراساتتى پاتريوتيزمنىڭ مەكتەبى، ەلدىكتى قادىرلەۋدىڭ نەگىزى. سوندىقتان ازاماتتارىمىزدىڭ كوزى اشىق بولسىن دەسەك، ابايدى وقۋدان، اقىن ولەڭىن جاتتاۋدان جالىقپاعان ءجون.
ءبىز ەلدى، ۇلتتى ابايشا ءسۇيۋدى ۇيرەنۋىمىز كەرەك. ۇلى اقىن ۇلتىنىڭ كەمشىلىگىن قاتتى سىناسا دا، تەك ءبىر عانا ويدى – قازاعىن، حالقىن تورگە جەتەلەۋدى ماقسات تۇتتى.
ابايدىڭ مول مۇراسى قازاق ۇلتىنىڭ جاڭا ساپاسىن قالىپتاستىرۋعا قىزمەت ەتەدى. ونىڭ شىعارمالارىنداعى وي-تۇجىرىمدار ءاربىر جاستىڭ بويىندا حالقىنا، ەلى مەن جەرىنە دەگەن پاتريوتتىق سەزىمدى ورنىقتىرادى. سوندىقتان حاكىم اباي ەڭبەكتەرىنىڭ ءنارىن وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ ساناسىنا ءسىڭىرۋ جانە ومىرلىك ازىعىنا اينالدىرۋ – ۇلتتى جاڭعىرتۋعا جول اشاتىن ماڭىزدى قادامنىڭ ءبىرى.
مەملەكەت ءىسىنىڭ مۇددەلەسى
ءبىز ەگەمەن ەل رەتىندە ءوسىپ-وركەندەۋىمىز ءۇشىن مەملەكەتتىلىگىمىزدى نىعايتۋىمىز كەرەك.
زاڭ ۇستەمدىگىن جانە قوعامدىق ءتارتىپتى ساقتاۋ بارشاعا ورتاق مىندەت ەكەنىن ۇعىنعان ءجون. حالىقتىڭ بيلىككە دەگەن قۇرمەتى بولماسا – ەلدىگىمىزگە سىن. سوندىقتان ازاماتتارعا، اسىرەسە، جاستارعا مەملەكەتتى سىيلاۋدىڭ ءمان-ماڭىزىن ءتۇسىندىرۋ قاجەت. وسى رەتتە تاعى دا ابايدىڭ مۇراسىنا زەيىن قويعان ابزال.
ۇلى اقىن ءوزىنىڭ شىعارمالارىندا ەلدىك مۇراتتى اسقاقتاتىپ، ۇلت بىرلىگىن بيىكتەتتى.
ول ادىلەتتى قوعام قۇرۋ يدەياسىن كوتەرگەن. دەمەك، ابايدىڭ كوزقاراستارى ءححى عاسىرداعى قازاقستان قوعامى جانە ونىڭ بەرەكە-بىرلىگى ءۇشىن اسا قۇندى. حاكىم ابايدىڭ ۇستانىمدارى وركەنيەتتى مەملەكەت قاعيدالارىمەن ۇندەسەدى. زاڭ ۇستەمدىگى، بيلىكتىڭ اشىقتىعى مەن حالىق الدىندا ەسەپ بەرۋى جوعارى دەڭگەيدە بولىپ، مەملەكەت ىسىنە ازاماتتىق قوعام وكىلدەرى بەلسەنە ارالاسقان جاعدايدا عانا ادىلەتتىلىك بەرىك ورنىعادى.
مەنىڭ «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» اتتى تۇجىرىمدامام ءدال وسى ادىلەتتى قوعام يدەياسىن دامىتۋ ماقساتىمەن ۇسىنىلدى. بيلىك پەن قوعام اراسىنداعى سىندارلى ديالوگ مەملەكەتكە دەگەن سەنىمدى نىعايتا تۇسەدى. ۇكىمەت مۇشەلەرى، سونىڭ ىشىندە مينيسترلەر مەن اكىمدەر مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق ماڭىزى بار ماسەلەلەرگە قاتىستى شەشىم قابىلداعان كەزدە ازاماتتاردىڭ ۇسىنىستارى مەن تىلەكتەرىن ەسكەرۋى كەرەك. مۇنى اباي مەڭزەگەن ادىلەتتى قوعام قالىپتاستىرۋدىڭ بىردەن-ءبىر شارتى دەپ بىلەمىن.
ۇلى اقىن «كەلەلى كەڭەس جوعالدى، ەل سىبىردى قولعا الدى» دەگەندى بەكەر ايتقان جوق. ەلگە بيلىك جۇرگىزەتىندەرگە جۇرتتىڭ كوڭىلى تولمايتىنىن دا اڭعارتادى.
«سىبىردان باسقا سىرى جوق، شارۋاعا قىرى جوق» زامانداستارىمىز كوبەيمەس ءۇشىن بيلىك حالىققا ءاردايىم قۇلاق ءتۇرىپ وتىرعانى ءجون. مەملەكەت پەن قوعام وكىلدەرى تۇيتكىلدى ماسەلەلەردى بىرگە تالقىلاپ، شەشىمىن تابۋ ماقساتىندا ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسىن قۇردىق. كەڭەس فورمالدى سيپات الىپ كەتپەۋى ءۇشىن ونىڭ مۇشەلەرىمەن ارنايى كەزدەسىپ، جۇمىسىن ءجىتى قاداعالاپ وتىرمىن.
اباي شىعارمالارىندا مەريتوكراتيا ماسەلەسىنە دە ايرىقشا ءمان بەرىلگەن. ول ادامدى مارتەبەسىنە قاراي ەمەس، تالابى مەن ەڭبەگىنە قاراپ باعالاعان. ۇلى اقىن قازاق جاستارىنا ءجون-جوبا كورسەتىپ، باعىت-باعدار بەرگەن.
قازىر قازاقستاندا ساياسي جاڭعىرۋ ۇدەرىسى ءجۇرىپ جاتىر. ەلباسىنىڭ قولداۋىمەن بيلىككە باسشىلاردىڭ جاڭا بۋىنى كەلە باستادى. سوعان قاراماستان، ەلىمىزدە تۇبەگەيلى ساياسي وزگەرىس كەرەك دەگەن ويلار دا ءجيى ايتىلىپ جاتادى. بىراق بۇل ماسەلە بويىنشا ۇلتتىق مامىلەگە كەلۋدىڭ، مەملەكەت مۇمكىندىكتەرىن شىنايى باعالاۋدىڭ جانە جۇكتەلگەن مىندەتكە جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋدىڭ ماڭىزى زور.
وزگەرىس دەپ بايبالام سالاتىندار ەلىمىزدىڭ بولاشاعىن بايىپتامايدى، جاي عانا پوپۋليستىك يدەيالارعا تابان تىرەيدى.
پوپۋليزم تەرىس تەندەنتسيا رەتىندە دۇنيەجۇزىلىك سيپات الدى. الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە ناقتى ستراتەگياسى جوق، تەك جالاڭ ۇراندار ارقىلى بيلىككە جەتكىسى كەلەتىن توپتاردىڭ داۋىسى ءجيى ەستىلۋدە. وسىنداي داڭعازاعا قۇمار ادامدار تۋرالى اباي: «قۋ تىلمەنەن قۇتىرتىپ، كەتەر ءبىر كۇن وتىرتىپ»، – دەيدى. راسىندا، بۇل – كەز كەلگەن ەلدىڭ دامۋىن كەنجە قالدىراتىن، ۇلتتىڭ بىرەگەيلىگىن السىرەتەتىن قاۋىپتى ءۇردىس.
بىزگە، اباي ايتقانداي، ارتىق ماقتانعا سالىنۋ، وزگەنى قور، ءوزىمىزدى زور ساناۋ، داۋ قۋ استە جاراسپايدى. ءار قادامىمىزدى انىق باسىپ، الەمدە جانە ەلىمىزدە بولىپ جاتقان وقيعالاردى بايىپپەن ساراپتاي ءبىلۋىمىز قاجەت. تۇراقتىلىق پەن دامۋىمىزدىڭ كەپىلى بولعان تاتۋلىق پەن بىرلىكتى بارىنەن جوعارى قويعان ابزال. مەملەكەت مۇددەسىن كوزدەسەك، اۋەلى ساباقتاستىق ساقتالىپ، توگىلگەن تەر مەن اتقارعان ەڭبەكتىڭ دالاعا كەتپەۋىن ويلايىق.
وسىنداي ساياسات جۇرگىزگەن كەزدە عانا بارلىق ستراتەگيالىق ماقساتتارىمىزعا قول جەتكىزىپ، قازاقستاندى وزىق دامىعان مەملەكەتتەردىڭ قاتارىنا قوسا الامىز.
جاڭا قوعامنىڭ جاناشىرى
جاڭا قازاقستاننىڭ وزەگىن جاڭا قوعام قۇرايتىنى انىق. بۇل رەتتە، ەڭ الدىمەن، ۇلتىمىزدىڭ قادىر-قاسيەتىن ارتتىرىپ، حالقىمىزدىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن جەتىلدىرۋگە باسا ءمان بەرۋىمىز كەرەك. سونداي-اق قوعامنىڭ دامۋىنا كەدەرگى كەلتىرەتىن، بەرەكە-بىرلىگىمىزگە ىرىتكى سالاتىن جاعىمسىز قاسيەتتەردەن ارىلۋ قاجەت.
بۇگىندە دۇنيە ءجۇزىنىڭ بىرقاتار ينتەللەكتۋالدارى كلاسسيكالىق كاپيتاليزم داعدارىسقا تاپ بولعانىن ەسكەرتىپ، ونىڭ بولاشاعىنا كۇمانمەن قارايدى.
سەبەبى الەمدە باي مەن كەدەيدىڭ، ءبىلىمدى مەن ءبىلىمسىزدىڭ، قالا مەن اۋىلدىڭ اراسى الشاقتاپ كەتتى. بۇل ۇدەرىستىڭ قارقىنى بارعان سايىن كۇشەيىپ كەلەدى. بيزنەس تەك پايدا كوزدەسە، ءبىلىمدىلەر بولەك ورتا قالىپتاستىردى، ءارقايسىسى وزدەرى ءۇشىن عانا جاۋاپكەرشىلىك ارقالايتىن بولدى.
قالالار تەز ءوسىپ-وركەندەپ، شاعىن ەلدى مەكەندەردىڭ دامۋى تۇرالادى.
عالىمدار مۇنىڭ بارلىعى الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىكتىڭ السىرەگەنىنەن دەپ ەسەپتەيدى.
الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىك قايتكەندە ورنىنا كەلەدى؟ ارينە، بۇل – وڭاي شارۋا ەمەس. وسى كۇردەلى ماسەلەنىڭ شەشىمىن ابايدىڭ «تولىق ادام» فورمۋلاسىنان ىزدەگەن ءجون. «تولىق ادام» دەگەن ءسوز اعىلشىن تىلىندەگى «A man of integrity» تۇسىنىگىنە ساي كەلەدى. بۇل – تەك وتە ىلكىمدى، وزىنە سەنىمدى، ىزگىلىك پەن جاقسىلىققا ۇمتىلاتىن ادامدارعا عانا ءتان سيپاتتاما. قازىر تاراپ جاتقان وسى ۇعىمدى اباي سوناۋ ون توعىزىنشى عاسىردىڭ وزىندە-اق ءتۇسىندىرىپ ايتتى.
ادام ءومىرى تۇتاسىمەن ءتۇرلى قارىم-قاتىناستاردان قۇرالادى. ونسىز ادام قوعامنان ءبولىنىپ قالماق. ال قارىم-قاتىناس مىندەتتى تۇردە ءوزارا جاۋاپكەرشىلىكتى تۋعىزادى. بۇل جاۋاپكەرشىلىك قارا باسىنىڭ قامىن بيىك قوياتىن وزىمشىلدىك ارالاسقان كەزدە بۇزىلادى. سوندىقتان اباي: «اقىل، قايرات، جۇرەكتى بىردەي ۇستا، سوندا تولىق بولاسىڭ ەلدەن بولەك»، دەپ ادامعا نۇرلى اقىل مەن ىستىق قايراتتان بولەك، جىلى جۇرەك كەرەك ەكەنىن ايتادى.
وسى ءۇش ۇعىمدى ول ۇنەمى بىرلىكتە قاراستىرادى، بىراق الدىڭعى ەكەۋى جۇرەككە باعىنۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيدى. بۇل – قازاق حالقىنىڭ ومىرلىك فيلوسوفياسى.
وسىنداي تانىم-تۇسىنىكپەن ءومىر سۇرگەن حالقىمىز ءوزى قيىن جاعدايدا وتىرىپ، وزگە ۇلتتاردى باۋىرىنا باسقان. ءوزى اسقا جارىماي قينالسا دا، ءبىر ءتىلىم نانىن ءبولىسىپ جەۋدى پارىز ساناعان. ۇنەمى ۇلكەنگە قۇرمەت، كىشىگە ىزەت كورسەتىپ، سۇرىنگەنگە سۇيەۋ، جىعىلعانعا دەمەۋ بولا بىلگەن. وسى قۇندىلىقتاردى دارىپتەپ، بۇگىنگە جەتكىزۋ ارقىلى حالقىمىز ءوزىنىڭ ۇلت رەتىندە ساقتالۋى ءۇشىن بارىن سالعان.
ءبىز ابايدىڭ «تولىق ادام» تۇجىرىمىن قايتا زەردەلەۋىمىز كەرەك. بۇل باعىتتا عالىمدارىمىز تىڭ زەرتتەۋلەردى قولعا الۋى قاجەت. «تولىق ادام» كونتسەپتسياسى، شىنداپ كەلگەندە، ءومىرىمىزدىڭ كەز كەلگەن سالاسىنىڭ، مەملەكەتتى باسقارۋ مەن ءبىلىم جۇيەسىنىڭ، بيزنەس پەن وتباسى ينستيتۋتتارىنىڭ نەگىزگى تۇعىرىنا اينالۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن.
اباي شىعارماشىلىعىنا ارقاۋ بولعان تاقىرىپتىڭ ءبىرى – ماسىلدىقپەن كۇرەس. اقىن ۇنەمى ۋايىمسىز سالعىرتتىققا، ويىن-كۇلكىگە سالىنباي، سەرگەك بولۋعا ۇندەيدى. ونى ۇدايى ەڭبەك ارقىلى شىڭداپ وتىرۋدى قۇپ كورەدى. سونىمەن قاتار ورىندى ارەكەتتىڭ ۋايىم-قايعىنى جەڭەتىنىن دالەلدەپ، ماسىلدىقپەن كۇرەستىڭ پسيحولوگيالىق قىرلارىنا تەرەڭ بويلايدى. قازىر ءبىز كوپ ايتىپ جۇرگەن ەموتسيونالدى ينتەللەكتىگە دە سول تۇستا نازار اۋداردى. ماقتان مەن ماسىلدىق پسيحولوگيادان ارىلىپ، قايراتتانىپ ەڭبەك ەتۋدى، تالاپتانىپ ءبىلىم ىزدەۋدى ناسيحاتتاعان.
اباي ولەڭدەرىندەگى «ەڭبەك ەتسەڭ ەرىنبەي، تويادى قارنىڭ تىلەنبەي»، «تاماعى توقتىق، جۇمىسى جوقتىق، ازدىرار ادام بالاسىن»، «وزىڭە سەن، ءوزىڭدى الىپ شىعار، ەڭبەگىڭ مەن اقىلىڭ ەكى جاقتاپ» – دەگەن قازىنالى ويلار بارىمىزگە جاقسى تانىس. ءار ادام وسى ءتۇيىندى تۇجىرىمداردى ساناسىنا بەرىك توقىپ، ءوزىنىڭ تىنىمسىز، ادال ەڭبەگىمەن اينالاسىنا ۇلگى بولۋى كەرەك.
حالقىمىز ەڭبەكتىڭ قادىرىن بىلەدى. ءبىز اتا-انالارىمىزدىڭ تىلداعى اۋىر ەڭبەگى جەڭىسكە جەتەلەگەن وراسان كۇشكە اينالعانىن ۇمىتقان جوقپىز. قازىر دە قاراپايىم ەڭبەك ادامدارىنىڭ ۇلگىلى ىستەرى جەتەرلىك. جاقىندا سولاردىڭ ءبىرازى مەملەكەتتىك ناگرادالارمەن ماراپاتتالدى.
ەڭ باستىسى، بۇگىنگىدەي بەيبىت كەزەڭدە ءار ازامات ءوزىنىڭ ەسەلى ەڭبەگى ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسىن ىلگەرىلەتۋگە تىكەلەي ىقپال ەتەتىنىن ءتۇسىنۋى قاجەت.
ابايدى ءوز زامانىنداعى ىسكەرلىكتىڭ ۇيىتقىسى، ەڭبەكقورلىقتىڭ موتيۆاتورى دەۋگە بولادى. ۇلى ويشىل شىعارمالارىندا كاسىپتەن ءناسىپ تاپقانداردى، شارۋاقورلىققا ۇيرەنۋ داعدىلارىن ۇلگى ەتەدى. ول تۇرمىس ساپاسىن جاقسارتۋ ءۇشىن ەڭبەك ەتۋدىڭ جاڭا تاسىلدەرىن مەڭگەرۋگە شاقىرادى. سونىمەن قاتار اقىن باستاماشىلدىقتى، كاسىپتەگى ادالدىقتى جوعارى قويادى. مىسالى، ءوزىنىڭ ونىنشى قارا سوزىندە «ەرىنبەي ەڭبەك قىلسا، ءتۇڭىلمەي ىزدەسە، ورنىن تاۋىپ ىستەسە، كىم باي بولمايدى؟»، دەپ تۇجىرىم جاسايدى.
ابايدىڭ ويىنشا، تابىس تابۋ ءۇشىن قولونەر ۇيرەنۋ كەرەك. سەبەبى «مال جۇتايدى، ونەر جۇتامايدى» (وتىز ءۇشىنشى قارا ءسوز). ۇلى اقىننىڭ بۇل ويلارى بۇگىنگى قازاقستان قوعامى ءۇشىن دە وزەكتى دەپ سانايمىن. سوندىقتان ءبىز بۇگىنگى تاڭدا شيكىزاتقا تاۋەلدىلىك پسيحولوگياسىنان ارىلۋدى، شاعىن جانە ورتا بيزنەستى بارىنشا وركەندەتۋدى نەگىزگى باسىمدىقتىڭ ءبىرى رەتىندە بەلگىلەپ وتىرمىز.
الەمدىك مادەنيەتتىڭ تۇلعاسى
قازىرگى وركەنيەتتى مەملەكەتتەردىڭ بارلىعى دەرلىك شوقتىعى بيىك تاريحي تۇلعالارىمەن ماقتانا الادى. ولاردىڭ قاتارىندا ساياساتكەرلەر، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرى، قولباسشىلار، اقىن-جازۋشىلار، ونەر جانە مادەنيەت مايتالماندارى بار. قازاق جۇرتى دا ءبىرتۋار پەرزەنتتەردەن كەندە ەمەس. سولاردىڭ ىشىندە ابايدىڭ ورنى ەرەكشە. بىراق ءبىز ۇلى ويشىلىمىزدى جاھان جۇرتىنا لايىقتى دەڭگەيدە تانىتا الماي كەلەمىز.
مەن كوپ جىلعى ديپلوماتيالىق قىزمەتىمدە باسقا ەلدەردىڭ ساياساتكەرلەرىمەن، ءتۇرلى سالا ماماندارىمەن ءجيى كەزدەستىم. شەتەلدىكتەرمەن ادامزاتقا ورتاق كوپتەگەن تۇيتكىلدى ماسەلە تۋرالى پىكىر الماسىپ، وي ءبولىستىم. جالپى، ولار قازاقستاننىڭ ساياسي جانە ەكونوميكالىق جەتىستىكتەرى جونىندە جاقسى بىلەدى. ال رۋحاني جانە مادەني قۇندىلىقتارىمىزبەن جەتە تانىس ەمەس. وسى ورايدا «نەگە قازاقتىڭ ءبىتىم-بولمىسىن، مادەنيەتىن اباي ارقىلى تانىتپايمىز؟»، دەگەن سۇراق تۋىندايدى.
عۇلاما اباي – قازاق توپىراعىنان شىققان الەمدىك دەڭگەيدەگى كەمەڭگەر. ول كۇللى ادامزات بالاسىنا اقىل-ويدىڭ جەمىسىن سىيلادى.
ابايدىڭ اقىندىق قۋاتىنىڭ تەرەڭ تامىرىنا ۇڭىلگەن زەرتتەۋشىلەرىمىز ونىڭ قازاق فولكلورىنان، شىعىس پەن باتىستىڭ ءسوز ونەرىنەن، ورىس ادەبيەتىنەن، تاريحي ەڭبەكتەردەن سارقىلماس ءنار العانىن ايتادى.
ابايدىڭ اسقان ويشىلدىعى ونىڭ ءدىني تالعام-تانىمىنان دا ايقىن كورىنەدى. «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس، راس ءسوز ەشۋاقىتتا جالعان بولماس»، دەيدى. بۇل وي-تۇجىرىمعا شىعىس پەن باتىس فيلوسوفتارىنىڭ ەڭبەكتەرىن تەرەڭ ءبىلىپ، زەرتتەپ، زەردەلەپ بارىپ جەتكەنى انىق. ال وتىز سەگىزىنشى قارا سوزىندە اللاعا دەگەن كوزقاراسىن تولىق بىلدىرەدى.
ابايدىڭ رۋحاني ورەسىنە باعا بەرگەن ءدىنتانۋشى فيلوسوف عالىمدار ونىڭ «كامىل مۇسىلمان» ۇعىمىنا ەرەكشە نازار اۋدارادى. «كامىل مۇسىلمان» ۇعىمى تەك قازاققا عانا ەمەس، بۇكىل مۇسىلمان الەمىنە قاتىستى ايتىلسا كەرەك. مىنە، ءبىزدىڭ ويشىل اباي، حاكىم اباي – الەمدىك دەڭگەيدە وسى ءدىني كوزقاراسى ارقىلى دا بيىكتەي بەرەتىن تۇلعا.
ەلوردادا بارلىق ءدىننىڭ باسىن قوسىپ، ءداستۇرلى جيىن وتكىزىپ كەلە جاتقانىمىزدى بىلەسىزدەر. مۇنداي ءىس-شارالاردىڭ ماقساتى مەن ۇلى اباي ۇستانىمىنىڭ اراسىندا ءوزارا ۇيلەسىمدىلىك بار.
اقىننىڭ بارشا ادامزات بالاسىنىڭ جان دۇنيەسىنىڭ تازالىعىن ساقتاۋعا دەگەن نيەتى بارىمىزگە وي سالادى.
م.اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومانى ارقىلى اباي بەينەسى كوركەم وبراز رەتىندە الەم ادەبيەتىندە جوعارى باعالانعانى بەلگىلى. بىراق بۇل – ابايدى تانۋدىڭ ءبىر قىرى عانا. ناعىز ابايدى، اقىن ابايدى تانۋ ءۇشىن ونىڭ ولەڭدەرى مەن قارا سوزدەرىندە ايتىلعان وي-تۇجىرىمداردىڭ ءمان-ماڭىزى اشىلۋى كەرەك. ول الەمنىڭ كەڭ تارالعان نەگىزگى تىلدەرىنە بارلىق بوياۋىن ساقتاي وتىرىپ اۋدارىلۋى ءتيىس. بۇعان ءبىز تولىق قول جەتكىزە الدىق دەپ ايتۋ قيىن. ناعىز ۇلت اقىندارىن وزگە تىلدەرگە اۋدارۋ – وڭاي شارۋا ەمەس. اۋدارماشى دا سول ويشىلدىڭ دەڭگەيىندەگى تالانت بولۋى كەرەك. ءبىزدىڭ ابايتانۋشى عالىمدارىمىز، ءتىل ماماندارى مەن جاناشىر ازاماتتار وسى ماسەلەگە ەرەكشە ءمان بەرگەنى ءجون.
ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ: «اباي – قازاق حالقىنىڭ رۋحاني قازىناسىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان عۇلاما عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ول قازاق حالقىنىڭ ەل بولۋى جولىندا ۇلان-عايىر ەڭبەك ەتكەن داناگەر.
اباي – الەمدىك دەڭگەيدەگى ويشىلداردىڭ قاتارىنداعى عاجايىپ تۇلعا»، دەگەن بولاتىن. شىنىندا دا، دانا اقىن شىعارمالارى تەك قازاقتىڭ عانا ەمەس، بۇكىل ادامزات بالاسىنىڭ رۋحاني ءومىرىن جان-جاقتى بايىتا الادى. ويتكەنى اباي تۋىندىلارىنىڭ مازمۇنى جالپىادامزاتتىق قۇندىلىقتارعا تولى. ونىڭ قارا سوزدەرى – الەم حالىقتارىنىڭ ورتاق قازىناسى. بۇل – كلاسسيكالىق ۇلگىدەگى ونەگەلى ويلار شوعىرى. ناقىل ءسوز، عيبراتتى ءسوز، عاقليا سوزدەر دەپ ارقيلى اتالعانىمەن، بۇل – ەرەكشە جانر.
اباي ءوزىنىڭ قارا سوزدەرىندە ادامزات بالاسىنا ورتاق مۇرالاردى دارىپتەي وتىرىپ، رۋحاني بيىككە قۇلاش سەرمەپ، الىسقا قانات قاققانىن كورسەتەدى. ونىڭ قارا سوزدەرىنىڭ ارقاۋى – كىسىلىك، مادەنيەت، ىزگىلىك. حاكىم ابايدىڭ قارا سوزدەرىنە بالاما ەڭبەك ىزدەسەك، فرانتسۋز ويشىلى مونتەننىڭ جازبالارى ويعا ورالادى. دەسەك تە، مونتەن ءوز بولمىسى مەن ادام تۇلعاسى جونىندە كوبىرەك وي تولعاسا، اباي قارا سوزدەرىنىڭ باستى ميسسياسى – ويلانۋ، وزگەگە وي سالۋ، ماقساتتى ۇستانىمعا اينالدىرۋ. دەمەك، ۇلى ويشىلدىڭ قارا سوزدەرى – اسا قۇندى ەڭبەك.
الەمدىك مادەنيەتتە ابايدى قانشالىقتى جوعارى دارەجەدە تانىتا الساق، ۇلتىمىزدىڭ دا مەرەيىن سونشالىقتى اسقاقتاتا تۇسەمىز. بۇگىنگى جاھاندانۋ داۋىرىندە، اقپاراتتىق تەحنولوگيالار زامانىندا اباي ءسوزى بارشاعا وي سالۋى ءتيىس.
دۇنيە جۇزىندە عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ ءتۇرلى سالالارىن دامىتۋعا زور ۇلەس قوسىپ، بۇكىل ادامزاتقا ورتاق ويشىل رەتىندە تانىلعان تۇلعالار بارشىلىق. مىسالى، قىتاي دەگەندە لاو-تسزى مەن كونفۋتسي، رەسەي دەگەندە دوستوەۆسكي مەن تولستوي، فرانتسيا دەگەندە ۆولتەر مەن رۋسسو بىردەن ويعا كەلەدى. سول سياقتى شەتەلدىكتەردىڭ ءبارى بىردەي قازاقستان دەگەندە بىردەن ابايدىڭ ەسىمىن اتايتىنداي دارەجەگە جەتۋىمىز كەرەك. وزگە جۇرت «قازاق حالقى – ابايدىڭ حالقى» دەپ بىزگە ءىلتيپات ءبىلدىرىپ وتىرسا، زور مارتەبە بولارى انىق.
ابايدى قالاي دارىپتەسەك تە جاراسادى. ونىڭ عيبراتتى عۇمىرى مەن شىنايى شىعارماشىلىعى – قازاق حالقىنا عانا ەمەس، جاھان جۇرتىنا دا ۇلگى-ونەگە. ابايدىڭ ادام مەن قوعام، ءبىلىم مەن عىلىم، ءدىن مەن ءداستۇر، تابيعات پەن قورشاعان ورتا، مەملەكەت پەن بيلىك، ءتىل مەن قارىم-قاتىناس تۋرالى ايتقان وي-تۇجىرىمدارى عاسىرلار وتسە دە ماڭىزىن جوعالتپايدى. ويتكەنى اقىننىڭ مۇراسى – بۇكىل ادامزات بالاسىنىڭ رۋحاني ازىعى.
قازاق ەلى باردا اباي ەسىمى اسقاقتاي بەرەدى. ونىڭ اسىل سوزدەرىن رۋحاني بايلىعىمىز رەتىندە جوعارى ۇستاساق، تۋعان ەلىمىزدىڭ الەم الدىنداعى ابىرويى ارتا بەرەرى ءسوزسىز.
ەڭ الدىمەن ابايدى ۇلتىمىزدىڭ مادەني كاپيتالى رەتىندە ناسيحاتتاۋىمىز كەرەك. وركەنيەتتى ەلدەر قازاقتىڭ بولمىس-ءبىتىمىن، مادەنيەتى مەن ادەبيەتىن، رۋحاني ورەسىن الەمدىك دەڭگەيدەگى ءبىرتۋار پەرزەنتتەرىنىڭ دارەجەسىمەن، تانىمالدىعىمەن باعالايتىنىن ۇمىتپايىق. سوندىقتان ابايدى جاڭا قازاقستاننىڭ برەندى رەتىندە الەم جۇرتشىلىعىنا كەڭىنەن تانىستىرۋ قاجەت. بۇل – بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ قاستەرلى بورىشى.
تورقالى تويدىڭ تاعىلىمى
ءبىز ۇلتتىق سانانى جاڭعىرتامىز جانە باسەكەگە قابىلەتتى ۇلت قالىپتاستىرامىز دەسەك، ابايدىڭ شىعارمالارىن مۇقيات وقۋىمىز كەرەك. ونىڭ قوعامداعى ءتۇرلى ۇدەرىستەرگە قاتىستى كوزقاراسى بۇگىنگى قازاقستان ءۇشىن اسا پايدالى. ءوز زامانىنىڭ عانا ەمەس، قازىرگى قوعامنىڭ دا بەينەسىن تانىتقان اباي – ەلدىك مۇراتتىڭ اينىماس تەمىرقازىعى.
ءار قازاقتىڭ تورىندە دومبىرا تۇرسىن دەگەن ۇعىم قالىپتاسقانىن ءبارىمىز جاقسى بىلەمىز. سول سياقتى ءار شاڭىراقتا ابايدىڭ كىتابى مەن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومانى تۇرۋى كەرەك دەپ سانايمىن.
كەلەر ۇرپاق ابايدىڭ سارا جولىن جالعاۋى ءتيىس. بۇل – ۇلى اقىن ارمانىنىڭ ورىندالۋى. سوندىقتان ءبىز ابايدىڭ ويىنان دا، تويىنان دا تاعىلىم الۋعا ءتيىسپىز.
بيىل ابايدىڭ 175 جىلدىعىنا وراي حالىقارالىق، رەسپۋبليكالىق جانە ايماقتىق دەڭگەيدە 500-دەن استام ءىس-شارا ۇيىمداستىرىلادى. تامىز ايىندا سەمەي قالاسىندا يۋنەسكو-مەن بىرلەسىپ وتكىزىلەتىن «اباي مۇراسى جانە الەمدىك رۋحانيات» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا ەڭ باستى شاراعا اينالادى. سونداي-اق قازان ايىندا نۇر-سۇلتان قالاسىندا «اباي جانە رۋحاني جاڭعىرۋ ماسەلەلەرى» دەگەن تاقىرىپتا حالىقارالىق كونفەرەنتسيا وتەدى. بۇل جيىنداردا ابايدىڭ تۇلعاسى مەن مۇراسى جان-جاقتى زەردەلەنىپ، ونىڭ شىعارماشىلىعىن ءححى عاسىرداعى جاڭا قازاقستاننىڭ يگىلىگىنە پايدالانۋعا جول اشىلادى.
ماڭىزدى جوبانىڭ ءبىرى – ۇلى اقىننىڭ شىعارمالارىن ون تىلگە اۋدارىپ، باسىپ شىعارۋ. اتاپ ايتقاندا، اباي ەڭبەكتەرى اعىلشىن، اراب، جاپون، يسپان، يتاليان، قىتاي، نەمىس، ورىس، تۇرىك، فرانتسۋز تىلدەرىنە ءتارجىمالانادى. اقىننىڭ ءومىرى، مۇراسى، قازاق مادەنيەتىن دامىتۋداعى ءرولى تۋرالى بىرنەشە دەرەكتى فيلم جانە «اباي» تەلەسەريالى تۇسىرىلەدى.
اقىن تويىنان ونەر سالاسى دا تىس قالمايدى. رەسپۋبليكالىق جانە حالىقارالىق دەڭگەيدە تەاتر جانە مۋزىكا فەستيۆالدارى وتەدى. بيىلعى ءبايگەلەر اباي شىعارماشىلىعىنا ارنالادى. ادەبيەت جانە ونەر سالاسىنداعى ۇزدىك شىعارمالارعا بەرىلەتىن مەملەكەتتىك سىيلىق ەندى اباي اتىنداعى مەملەكەتتىك سىيلىق دەپ اتالاتىن بولادى.
ابايدىڭ تۇلعاسى مەن مۇراسىن ۇلىقتاۋ شەتەلدەردە دە جالعاسادى. رەسەيدەگى، فرانتسياداعى، ۇلىبريتانياداعى جانە باسقا دا مەملەكەتتەردەگى قازاقستاننىڭ ەلشىلىكتەرى جانىنان «اباي ورتالىقتارىن» قۇرۋ جوسپارلانىپ وتىر. بۇل مادەني ءىس-شارالاردى ىسىراپشىلدىققا جول بەرمەي ۇيىمداستىرۋ قاجەت.
شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ اقشوقى ەلدى مەكەنىندەگى قۇنانباي وسكەنبايۇلى اۋلەتىنىڭ قورىمى اباتتاندىرىلادى.
سونىمەن قاتار اباي تۇلعاسىن جوعارى دارەجەدە دارىپتەۋ ءۇشىن ۇكىمەت مىناداي شارالاردى قولعا الۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن:
سەمەي ءوڭىرى – قازاق تاريحىنداعى كيەلى ولكەنىڭ ءبىرى. سوندىقتان ەلدىڭ رۋحاني دامۋىندا ەرەكشە ورنى بار سەمەي قالاسىن تاريحي ورتالىق رەتىندە بەلگىلەگەن ءجون. ۇلى اباي مەن شاكارىمنىڭ، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ كىندىك قانى تامعان ءوڭىر ايرىقشا قۇرمەتكە لايىق. وسىعان وراي شاھاردى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق تۇرعىدان كەشەندى تۇردە دامىتىپ، ونداعى تاريحي-مادەني نىسانداردى جاڭا تالاپقا ساي جاڭعىرتامىز. ۇكىمەتكە بۇل ماسەلەگە بايلانىستى ءتيىستى شارالار قابىلداۋدى تاپسىرامىن.
مەرەيتوي جىلى اياسىندا ابايدىڭ قاستەرلى مەكەنى – ايگىلى جيدەبايدى اباتتاندىرىپ، ۇلى اقىننىڭ رۋحىنا تاعزىم ەتۋگە كەلەتىن جۇرتشىلىققا قولايلى جاعداي جاساۋ قاجەت.
سونىمەن قاتار ابايدىڭ «جيدەباي-ءبورىلى» مەملەكەتتىك تاريحي-ءمادەني جانە ادەبي-مەموريالدىق قورىق-مۋزەيىنە ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ، عىلىمي-تانىمدىق جۇمىستارمەن اينالىساتىن ورتالىققا اينالدىرۋ كەرەك.
جيدەبايدا مۋزەيگە ارنايى لايىقتالعان «اباي مۇراسى» اتتى جاڭا عيمارات سالۋ قاجەت.
1918 جىلى سەمەي قالاسىندا مۇحتار اۋەزوۆ پەن جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ نەگىزىن قالاعان، 1992 جىلدان بەرى قايتا شىعا باستاعان «اباي» جۋرنالىنا مەملەكەت تاراپىنان قولداۋ كورسەتۋ كەرەك.
وسى جانە باسقا دا اۋقىمدى شارالار ۇلى ابايدىڭ رۋحىنا تاعزىم ەتىپ، ونىڭ مول مۇراسىن دارىپتەۋ ءۇشىن وتكىزىلمەك. ەندەشە، بۇكىل قازاقستان حالقىن وسى يگى باستاماعا بەلسەنە اتسالىسۋعا شاقىرامىن.
* * *
ءبىز ابايدىڭ 175 جىلدىق مەرەيتويىنا قوعامدىق سانانى جاڭعىرتاتىن، ءبىر ەل، تۇتاس ۇلت بولىپ دامۋىمىزعا سەرپىن بەرەتىن ءىس-شارا رەتىندە زور ءمان بەرىپ وتىرمىز.
بۇل تويدىڭ تۇسىنداعى باستى ماقساتىمىز بۇكىل حالىقتىڭ ۇلت ۇستازى الدىنداعى وزىندىك ءبىر ەسەپ بەرۋى ىسپەتتەس بولۋى ءتيىس دەپ بىلەمىن. اباي سىنى – اۋىر سىن، سىندارلى سىن.
ەلباسى باستاپ، ەل قوستاپ، بيىك بەلەستەردى باعىندىردىق. وزىق ەلۋلىككە كىرەمىز دەپ ماقسات قويدىق، ول ماقساتقا مەرزىمىنەن بۇرىن جەتتىك.
وزىق وتىزدىققا قوسىلۋدى مەجەلەدىك. ول مەجەگە دە جەتەمىز. سول مەجەگە جەتۋگە دە بىزگە اباي مۇراسى كومەك بەرە الادى. ەندىگى ماسەلە – ءبىز ابايدىڭ كومەگىن تۇسىنە الدىق پا، زەردەلەي الامىز با؟
ۇلىلىقتىڭ تويى ۇلت الدىنداعى ۇلى مىندەتتىڭ ۇدەسىنەن شىعۋدىڭ جولىن ىزدەۋگە ۇمتىلدىرۋى ءتيىس. ءار ازامات وسى تويدىڭ الدىندا ەلىمىز، ەلدىگىمىز جونىندە تەرەڭ ويلانسا دەيمىز. اباي بىزگە نەنى اماناتتادى؟ اباي بىزدەن نەنى تالاپ ەتتى؟ اباي بىزدەن نەنى كۇتىپ ەدى؟ اباي ەلدىڭ قاي ىسىنە ءسۇيىنىپ ەدى؟ سول ءسۇيىنگەن ىسىنەن ۇيرەنە الدىق پا؟ اباي قازاقتىڭ قاي ىسىنە كۇيىنىپ ەدى؟ سول كۇيىنگەن ىسىنەن جيرەنە الدىق پا؟ باسقاسىن بىلاي قويعاندا، اقىن ايتقان بەس اسىل ءىستى جۇزەگە اسىرىپ، بەس دۇشپاندى بويدان قاشىرىپ جاتىرمىز با دەگەن ويدىڭ توڭىرەگىندە تولعانساق تا تالاي جايعا قانىعا الامىز.
اباي مۇراسى – ءبىزدىڭ ۇلت بولىپ بىرلەسۋىمىزگە، ەل بولىپ دامۋىمىزعا جول اشاتىن قاستەرلى قۇندىلىق.
جالپى، ءومىردىڭ قاي سالاسىندا دا ابايدىڭ اقىلىن الساق، ايتقانىن ىستەسەك، ەل رەتىندە ەڭسەلەنەمىز، مەملەكەت رەتىندە مۇراتقا جەتەمىز.
اباي ارمانى – حالىق ارمانى. حالىق ارمانى مەن اماناتىن ورىنداۋ جولىندا ايانباعانىمىز ابزال. ابايدىڭ وسيەت-ونەگەسى ءححى عاسىرداعى جاڭا قازاقستاندى وسىنداي بيىكتەرگە جەتەلەيدى.
قاسىم-جومارت توقاەۆ،
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى.
Abai.kz
