ايگۇل كەمەلباەۆا. جالالەددين رۋمي. ءماجنۇن – جۇرەك (جالعاسى)
ءىى. «ءلايلا دەرتىن جازار دەپ ءلايلا عانا».
«حامسادان» ءبىزدىڭ عاسىرعا كەلىپ
قالىپ ەڭ قالاي، پاڭ ءلايلا؟!
و، ءلايلا، سەن دە اسىل ەڭ.
تۇپنەگىزىندە جۇماتايدىڭ ءلايلاسى دە سول ءلايلى. تراگەديا جانرىن جۇرت ەسى كەتكەنشە سۇيەدى. 12 ع. نيزامي گانجاۋيدىڭ «ءلايلى-ءماجنۇن» پوەماسىن كەيىننەن 79 اقىن كوز جاسىن كولدەتىپ جىرلادى. قايعىنىڭ ەڭ سۇلۋ بەينەسىن ەگىلە سۋرەتتەيتىن بۇل سيۋجەت تاڭداۋعا تۇسە بەردى. اۋەلدە ۆەرگيليدەن، سوسىن شىعىستىق پوەزيادان شەكسپيرگە اۋىستى. ەڭ بەدەلدى زەرتتەۋشىلەر ورتاعاسىردىڭ نەگىزگى ءماتىنى اۋدارما بولعانىن جازادى. اسىرەسە، رەنەسسانس ادەبيەتىندە قارىزدانۋ كوركەم شىعارمانىڭ ماڭىزدى سىڭارى بولدى. سيۋجەت دايار ۇلگىدەن الىندى.
گانجاۋي جازعان جىرداعى قىزبەن اتتاس پا ەڭ،
و، ءلايلا، ەگەر بولماساڭ ءوزىڭ ومىردە،
باسقا مۇراتتى باس قاتىرسام دا تاپپاس پا ەم.
جۇماتاي جاقىپباەۆ، شۇعىلالى سۇلۋ اقىن، ول ەمەسپىن دەسە دە ءماجنۇنى تاعى ءوزى عوي، اقىندار جازمىشىنان وزمىش كەتكەن جوق. ءلايلى-ناعىز اقىندار تەگىس سۇيگەن ولەڭ ارۋ، زىكىر سالۋ. اقان سەرى ءلايلىم-شىراق دەپ ساۋلەگە تەڭەيتىن ارمانعا ارزۋ. قۇلاگەر كوزىككەن سوڭ اقان سەرىنى ءدارۋىش بولمادى دەپ كىم تالاسار. دارۋىشتىك قارعىس ەمەس، باتا دەسەك شە. قوجا حافيز ءومىر بويى لاشىقتا ءدارۋىش ءومىرىن ءسۇردى. ۇلى شايىرلاردىڭ سۇيەگى قۋراپ قالسا دا، ءتىرى سوزدەرىنەن جارىق دۇنيەگە مەيىر، ساعىنىش نۇرى قۇيىلادى.
ءىى. «ءلايلا دەرتىن جازار دەپ ءلايلا عانا».
«حامسادان» ءبىزدىڭ عاسىرعا كەلىپ
قالىپ ەڭ قالاي، پاڭ ءلايلا؟!
و، ءلايلا، سەن دە اسىل ەڭ.
تۇپنەگىزىندە جۇماتايدىڭ ءلايلاسى دە سول ءلايلى. تراگەديا جانرىن جۇرت ەسى كەتكەنشە سۇيەدى. 12 ع. نيزامي گانجاۋيدىڭ «ءلايلى-ءماجنۇن» پوەماسىن كەيىننەن 79 اقىن كوز جاسىن كولدەتىپ جىرلادى. قايعىنىڭ ەڭ سۇلۋ بەينەسىن ەگىلە سۋرەتتەيتىن بۇل سيۋجەت تاڭداۋعا تۇسە بەردى. اۋەلدە ۆەرگيليدەن، سوسىن شىعىستىق پوەزيادان شەكسپيرگە اۋىستى. ەڭ بەدەلدى زەرتتەۋشىلەر ورتاعاسىردىڭ نەگىزگى ءماتىنى اۋدارما بولعانىن جازادى. اسىرەسە، رەنەسسانس ادەبيەتىندە قارىزدانۋ كوركەم شىعارمانىڭ ماڭىزدى سىڭارى بولدى. سيۋجەت دايار ۇلگىدەن الىندى.
گانجاۋي جازعان جىرداعى قىزبەن اتتاس پا ەڭ،
و، ءلايلا، ەگەر بولماساڭ ءوزىڭ ومىردە،
باسقا مۇراتتى باس قاتىرسام دا تاپپاس پا ەم.
جۇماتاي جاقىپباەۆ، شۇعىلالى سۇلۋ اقىن، ول ەمەسپىن دەسە دە ءماجنۇنى تاعى ءوزى عوي، اقىندار جازمىشىنان وزمىش كەتكەن جوق. ءلايلى-ناعىز اقىندار تەگىس سۇيگەن ولەڭ ارۋ، زىكىر سالۋ. اقان سەرى ءلايلىم-شىراق دەپ ساۋلەگە تەڭەيتىن ارمانعا ارزۋ. قۇلاگەر كوزىككەن سوڭ اقان سەرىنى ءدارۋىش بولمادى دەپ كىم تالاسار. دارۋىشتىك قارعىس ەمەس، باتا دەسەك شە. قوجا حافيز ءومىر بويى لاشىقتا ءدارۋىش ءومىرىن ءسۇردى. ۇلى شايىرلاردىڭ سۇيەگى قۋراپ قالسا دا، ءتىرى سوزدەرىنەن جارىق دۇنيەگە مەيىر، ساعىنىش نۇرى قۇيىلادى.
رۋمي بىزگە ءوزى ءالى تۋماي تۇرعان جۇزجىلدىقتاردىڭ ەڭ اسىل كەرۋەنىن الىپ كەلگەن كەرۋەنباسى. شىنايى مول قازىنا قيساپسىز. «جۇرەككە ساۋلە قونباسا» (اباي) اشىلمايدى. رۋميدەن تۇتاس الۋ مۇمكىن ەمەس. ونىڭ شىعارماشىلىق مۇراسى تابيعات قۇبىلۋىنا تەڭ. جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىندەي ءبىر مەزەتتە جالىنان ۇستاتپايدى. رۋميدە ءلايلى-ءماجنۇن سارىنى «مەسنەۆيدى» كوكتەي وتەتىن لەيتموتيۆ. ول بارشامىزعا بىردەي اشىلا بەرمەسە دە، اركىم وعان ءوز جۇرەگىمەن كەلۋگە رۇقسات. رۋمي پوەماسىندا ءلايلى-ءماجنۇن وبرازى ەپيكالىق، حيسسالىق ەمەس، پريتچالىق، ەپيزودتىق تۇردە بەرىلگەن.
نيزامي 1209 جىلى دۇنيە سالدى. ول 12 ع. ءومىر ءسۇردى. نيزاميدىڭ ءىرى زەرتتەۋشىسى ا. بەرتەلس بىلاي دەيدى: «يبن-ال-ارابي (يسپانيادا ءومىر سۇرگەن) 13 ع. باسىندا بىلاي دەپ ۇيرەتتى: «كوركەم ايەلدەن قۇداي بەينەسىن تانۋ حاق» («ۆيدەنيە بوگا ۆ پرەكراسنوي جەنششينە - ساموە سوۆەرشەننوە»). وسى ۋاقىتتا (11-12 عع.) ەسكى يسلامعا (7 ع.) دەيىنگى ارابتىڭ ۋزرا تايپاسىنىڭ ماحاببات كۋلتى ميستيكالىق اراب پوەزياسىندا ءورىس الدى. نيزاميدىڭ «ءلايلى مەن ءماجنۇنى» ارابتىڭ ۋزرا تايپاسىنىڭ ماحابباتتىڭ كۇل قىلىپ ورتەپ جىبەرەتىن كۇشى تۋرالى اڭىزىنىڭ جەتىلىپ دامۋى بولىپ تابىلادى».
شىعىس شايىرلارىندا جەر بەتىندەگى ماحابباتتان كوسموستىق قۇبىلىستىڭ وزەگىن كورۋ زور، سونىڭ تاڭعاجايىپ اسەرىنەن ەكى عاشىقتىڭ سۇلۋ بەينەلەرى وشپەستەي ءىز قالدىردى. ءلايلى-ماجنۇندە استرالدىق الەمنىڭ بەلگىلەرى بار. مىسالى، رۋداكيدىڭ (860 ماڭى - 941) كورۋىندە. ونىڭ گازەلدەرىندە ءلايلىنىڭ بۇرىمىن كورگەندە ءماجنۇن ەسىن جوعالتتى دەپ جىرلايدى. «راسىندا ادامزاتتى كوركەم بەينەدە جاراتتىق» (95:4), سۇلۋلىقتىڭ تىلسىم سىرىن قۇران راستايدى. ماحاببات پايعامبارى. بۇل رۋداكيدە انىق قوسارلى. ول گۇل جۇزىنەن ءلايلىنى، بۇلتتىڭ جاۋعان تامشىلارىنان ءماجنۇننىڭ كوز جاسىن كورەدى. جاڭبىردان گۇل وسەدى. جازعىتۇرى قىزعالداق ءلايلىنىڭ شىرايىنداي قۇلپىرار، تولاسسىز جاۋعان شوق بۇلت ماجنۇنشە ەگىلەدى.
ساعدي (1203-1210 اراسى - 1292) قوس عاشىقتى شيرازدان تاپتى، بىراق شەمەن قاتقان ءماجنۇندى لايلىمەن جۇزدەسۋ ازاپتان قۇتقارا المايدى. جۇرت ماجنۇننەن ەلدەن نەگە جىراقسىڭ، كىسىكيىكسىڭ، لايلىگە دەگەن ماحابباتىڭنان نە قالدى؟ دەپ سۇرايدى. جىگىت جانى شىرقىراپ اۋىرىپ تۇرعانىن كورىپ ولار قىزعا حابار سالايىق دەپ ايايدى. ءماجنۇن تىيىم سالادى: «ءلايلىنىڭ جانى قاتتى قينالىپ ازاپ شەكپەسىن دەسەڭدەر، وعان مەن جايلى ءلام-ميم دەمەڭدەر».
مى، سلوۆنو يششۋششي لەيلي، نەۋلوۆيموگو جەلاەم:
مەدجنۋنى ۆ پويسكاح برەدۋت س نەۋتوميمىم يسستۋپلەنەم...
بۇل كەمال حۋدجاندي (؟ - 1391-1400 اراسى), شىراعداننان تامعانداي التىن كوز جاسىن اعىزاتىن پارسى-تاجىك اقىنى. قازىر ءسۋفيزمنىڭ ءبىر سيمۆولى شىراعدانعا سۇقتاناتىن كىم بار، ەسكىلىكتىڭ قالدىعى كورەدى.
شيراز بۇلبۇلى قوجا حافيز ايدى بەسىك قىلعان اسپاننان ءلايلى-ءماجنۇننىڭ مەكەنىن كورەدى.
ءجامي (1414-1492) سەن لايلىگە ۇقسايتىن ارۋدى سۇيەسىڭ جۇرەگىم، ءماجنۇننىڭ جولىن تاپتايسىڭ دەپ تورىعا جىرلايدى.
مير تاينستۆا ليۋبۆي تۆوريت يزدرەۆلە.
چەم موجەش زەمليۋ وداريت، و سەردتسە؟
بۇل سىردى قازاققا اباي اشتى: ماحاببات قىلسا ءتاڭىرى ءۇشىن. («اللا دەگەن ءسوز جەڭىل»).
نيزاميدە ءلايلىنىڭ ۇزىن بۇرىمىن كورگەن ساتتە كەيس ماجنۇنگە اينالىپ، قالىڭ -مالعا ءوز جۇرەگىن بەردى.
رۋمي ءلايلى-ءماجنۇندى جەر بەتىندەگى ومىردەن قۇدىرەتتى تۇسپالعا شەندەستىرىپ، ۇشپاققا شىعاردى. «جۇرەكتىڭ ءامىرى»، «جۇرەكتىڭ بۇيرىعى» كونتسەپتسياسىن نيزامي، رۋمي، حافيز، كەمال حۋدجاندي مەن ءجامي ەنگىزدى. رۋمي ادام تۇلعاسىن قۇدايشىل جاراتىلىستىڭ شىڭىراۋ بيىگىنە كوتەردى.
«مەسنەۆيدىڭ» ءبىرىنشى كىتابىندا «الدەبىر حاليف لايلىگە سۇراق قويعانى جانە بەرىلگەن جاۋاپ تۋرالى اڭگىمەدە» سۋفيزم فيلوسوفياسىنىڭ نەوپلاتوندىق سارىنى اشىلدى. (و.ف.اكيمۋشكين).
حاليف لايلىدەن كەيس بايعۇستى اقىلىنان الجاستىرعان سەنبىسىڭ؟ - دەپ سۇرايدى، سەبەبى ول كەرەمەت سۇلۋلىقتى ونىڭ بويىنان كورىپ تۇرعان جوق. جاس قىزدىڭ جاۋابى مىناۋ: «سۇلۋلىقتى كورۋىڭ ءۇشىن سەن ءماجنۇن بولۋىڭ كەرەك. ونىڭ نۇرى كوزىڭدە ويناپ، ماعان ەكى دۇنيەدە دە ادال بولۋىڭ كەرەك. بەيقام جاندارعا شادىماندىقتى سەزىنۋ قايدان بولسىن، سەنى اياپ تۇرمىن. بۇزىلىپ - ءشىريتىن وڭعاق، جالعان دۇنيەگە جانى قۇمارلار قۇر قالارىنا داۋ جوق». ءلايلىنىڭ حاليفكە كوڭىلى تولمايدى. ءماجنۇن قۇدايعا دەگەن شىنايى، سونبەس تازا ماحاببات يشاراسى، ءلايلى -جارعا سۇيىسپەنشىلىگىنىڭ ارقاسىندا بۇل قاسيەتكە يە بولدى. «ءلايلا، يللو-اللو»... دەپ تۇر ەكەن، - دەپ جىرلايدى ءبىزدىڭ جۇماتاي. باسقالار لايلىدەن نازىك، قاراتورى قىزدى كورسە، بۇل ولاردىڭ ميستيكالىق ماعىنادا سوقىر ەكەنىن كورەدى. سۋفيلەر كوكىرەگى وياۋ كۇيدى «جۇرەك كوزى» دەيدى.
ءلايلى - ارابشا، ەۆرەيشە «ليل» - ءتۇن دەگەن ءسوز. ءماجنۇننىڭ زار جىلاپ سۇيگەن سۇيىكتىسىنىڭ ەسىمى ءتۇپ اتاۋى ليليتكە تىرەلەدى. كونە ەۆرەي اڭىزىندا ليليت حاۋا انادان بۇرىن ادام اتانىڭ ءبىرىنشى ايەلى بولعان. ليليت بەينەسىن كاببالا، سيقىردا كەڭىنەن پايدالانعان. شۋمەرلىك پەرى ليلۋ مەن ليليتۋدان شىعادى. ادام ەۆا ءۇشىن ءليليتتى تاستاعان، ياكي ول ءوزى جۇبايىنان كەتىپ قالعان.
رۋمي لايلىگە كىرشىك جۇقتىرمايدى، ءوزى ءماجنۇن حالمەن سۇيەدى. «ۇندىستانعا اتتانعان كوپەس جانە وعان توتىقۇس بەرگەن تاپسىرما تۋرالى اڭگىمەدە» رۋمي قۇستى ادام جانىنىڭ سيمۆولىنا بالايدى. قۇس ۇشادى، جان اسقاقتاۋعا بەيىم، شىبىن جاننىڭ قاسيەتى قۇستىڭ قوس قاناتىندا بەدەرلەنگەن. الەم پوەزياسى قۇس قاۋىرسىندارىنىڭ استىندا قالىقتايدى.
كوپەسكە قۇسى بىلاي دەيدى: «كىم قۇسالى، سونى دوسى ەسكە السىن. بۇل وعان سور مەن ازاپتىڭ اۋىرتپالىعىن جەڭىلدەتەدى».
وسوبو ەسلي درۋگا زۆات لەيلويۋ،
چتو و مادجنۋنە دۋماەت پورويۋ.
توتىقۇس ءوز سىڭارىنا سالەم ايتقان ەكەن. كوپەس ەكەۋىن ايىرعانىنا وكىنىپ، قۇستاردىڭ دەنەسى ەكەۋ بولعانمەن جانى ءبىر دەپ شەشتى. بۇل ءتامسىلدى ول اتتاردىڭ (1222 ج. ولگەن) «قۇپيالار كىتابىنان» العان.
سۋفيزم ادامي قاسيەتتەردى جاساعان يە جارعا دەگەن ماحاببات ارقىلى قورعايدى. بۇل ادام بالاسىن وسىرەدى، ونى قورلاتپايدى. قۇدايعا عاشىقتىق وسى تۇرعىدان اسقاق. شاكەرىم جارعا عاشىقپىن دەگەندە اللانىڭ نۇرىنا شولدەگەن تولىق ادام، كەمەل سۋفيدىڭ جان سارايىن ايتادى. سونىڭ ءۇشىن ءماجنۇن پايعامبار ءارى اقىن. ءلايلىسى - جار، اللاتاعالا يشاراسى، ءسۋفيدىڭ اسىعى. پايعامبار اسىق، اقىندىعى ماحابباتىندا ءتۇيۋلى. بىراق بۇل تىم قۇپيالى ءسۇيىنىش، تىلسىم سەزىم. ونىڭ ولاي بولماعىن ءلايلى وبرازىنان ەمەس ماجنۇننەن كورەمىز. ءلايلى نەگە كورىكتى؟ اسىلىندا ءماجنۇن كوركەم.
جالعاسى بار
«اباي-اقپارات»
