ابايدىڭ قولجازبالارى ساقتالماعانى، ۇلى اقىننىڭ قول تاڭباسىن «ءبىراز ءسوز قازاقتىڭ قايدان شىققاندىعى تۋراسىنان» دەگەن جازباسىنىڭ ءبىر عانا پاراعىمەن تانىپ جۇرگەنىمىز بارشاعا ءمالىم. سونداي-اق، ابايدىڭ قولىمەن جازىلعان «ۆاديم» اۋدارماسىنىڭ ءبىر عانا پاراعى قالعان. 

وسى ورايدا ابايدىڭ قولجازبالارى تۇگەلدەي جوعالىپ كەتۋىنىڭ سىرى نەدە، دەگەن سۇراق كوكەيدەن كەتپەيدى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، مۇحتار اۋەزوۆتەن باستاپ، ابايتانۋشىلاردىڭ بىردە-بىرەۋى ابايدىڭ قولجازبالارىن ىزدەۋدى ماڭىزدى ماسەلە ەتىپ كوتەرمەيدى.  

تاريحتا ابايدىڭ جەكە قاعازدارى ساقتالعان ساندىقتىڭ بولعاندىعى، ول ساندىقتى سول كەزدەگى وكىمەتتىڭ اكىمشىلىك قىزمەتىندەگى شەنەۋنىكتەر، اتاپ ايتقاندا، ۋەزد باستىعى ناۆروتسكي قاتتاپ، الىپ كەتكەندىگى تۋرالى الماتىداعى ورتالىق مەملەكەتتىك ارحيۆتە ايدان انىق، قۇجات تۇرىندە ساقتالعان، دايەگى مىقتى ماعلۇماتتار بارشىلىق. 

تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن بۇل وقيعانى باسىنان تاراتايىق. 

1903 جىلى كوكشەتاۋ مەشىتىنىڭ يمامى ناۋان حازىرەت، دالىرەك ايتقاندا، ناۋرىزباي تالاسۇلى مەن سول مەشىتتىڭ جانىنداعى مەكتەپتىڭ مۇعالىمى شايكەن موللا (شايمەردەن قوسشىعۇلۇلى) باستاعان ءدىني ازاتتىق قوزعالىسقا بايلانىستى رەسەي پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ىشكى ىستەر مينيسترلىگى جۇرگىزگەن قىلمىستى ىسكە قاتىسى بار دەپ، ابايدىڭ سوڭىنان باقىلاۋ قويىلعان بولاتىن. سول جىلدىڭ قىسىندا شايمەردەن قوسشىعۇلۇلى باياناۋىلداعى سادۋاقاس مۇساۇلى شورمانوۆقا، ابايعا جانە باسقا دا بەدەلدى ەل اعالارىنا حات جازىپ، بۇكىلقازاقتىق مۇسىلمان سەزىن وتكىزۋ تۋرالى اقىلداسقان. سەزگە دايىندىق رەتىندە قاراجات جينالىپ جاتقانىن حابارلاعان. 

ساقتالعان ارحيۆ قۇجاتتارىنا قاراعاندا، العاشقى حاتقا اباي جاۋاپ بەرمەگەن. ەكىنشى حاتتى 1903 جىلعى ءساۋىر ايىندا ابايدىڭ ءوزىن ارقات پوشتاسىنا الىپ بارىپ، قول قويعىزىپ، ۋەزد باستىعى ناۆروتسكي ابايدىڭ قولىنان العان. حاتتىڭ مازمۇنى قازاق تاريحشىلارىنا ءمالىم. بۇل جونىندە وسى جولداردىڭ اۆتورى «ابايعا حات جازعان شايمەردەن قوسشىعۇلوۆ كىم؟» دەگەن تاقىرىپتا ماقالا جازعان بولاتىن. (ابايدىڭ ساياسي-قۇقىقتىق مۇراسى جانە جاڭا كەزەڭ. قاراعاندى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ باسپاسى، 1995 ج.، 32-52 بەتتەر).   

ساقتالعان قۇجاتتا 1903 جىلعى 25-ساۋىردە ابايدىڭ ءۇيىن، قورا-قوپسىعا دەيىن  تىنتكەن سەمەي ۋەزىنىڭ باستىعى ناۆروتسكي ابايدىڭ قولجازبالارى، وقىعان كىتاپتارى مەن جۋرنالدارى ساقتالعان ساندىقتى قاتتاپ، سەمەيگە الىپ كەتكەن. ءارى قاراي ومبىعا جونەلتكەن. 

بۇل قاعازداردى مۇقيات زەرتتەپ، «اراب ارپىمەن جازىلعان قولجازبالاردا ۇكىمەتكە قارسى باعىتتالعان ەشتەڭە تابىلماعانى» تۋرالى قورىتىندى جاساعان ومبى شەنەۋنىكتەرى ابايدىڭ ساندىعىن قايتارۋ تۋرالى شەشىم جاساعان. بۇل – 1903 جىلعى قاراشا ايىنداعى اڭگىمە. وبىلى قانشا، ساندىقتى قايتارۋعا نيەت ءبىلدىرۋدىڭ ءوزى – ادىلدىك قوي.

ودان كەيىن قىس ءتۇسىپ كەتەدى، قايداعى ءبىر قازاقتىڭ ساندىعىن قىس ىشىندە شانامەن ومبىدان شىڭعىستاۋعا جەتكىزىپ بەرۋى مۇمكىن دەسەك، قيسىنى كەلە قويا ما؟ كوكتەمدە، ءساۋىردىڭ 20-25 دەيىن ەرتىستەن وتكەل اشىلمايتىنى تاعى بار. جاز شىعا ساندىقتىڭ يەسى – ابايدىڭ ءوزى قايتىس بولدى. 

سونىمەن، ابايدىڭ قاعازى سالىنعان ساندىق ومبىدان قايتپاي قالدى-اۋ دەپ ەسەپتەيمىز. بۇعان دالەل رەتىندە، الاش كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى، زاڭگەر جاقىپ اقباەۆتىڭ جازعانىن ۇسىنۋعا بولادى. ول 1905 جىلى 26 ماۋسىمدا رەسەي ۇكىمەتىنە قازاقتار اتىنان جازعان ارىزىندا بىلاي دەپ كورسەتەدى: «...1903 جىلى پەتروپاۆل، پاۆلودار جانە سەمەي ۋەزدەرىندە بەلگىلى-بەلگىلى قازاقتاردىڭ ۇيىنە ءتىنتۋ جۇرگىزىلدى. سول ءتىنتۋ بارىسىندا ولاردان تارتىپ الىنعان كىتاپحانالار ءالى كۇنگە يەلەرىنە قايتارىلماي وتىر...»

بۇل سوزدەردىڭ اباي ۇيىنەن تاركىلەنگەن ساندىققا تىكەلەي قاتىسى بار ەكەنى كۇمان تۋعىزباۋعا ءتيىس. وسىلايشا، قازاقتىڭ دانالىق اقىل-وي قازىناسىنا، ونەرى مەن ادەبيەتىنە ورنى تولماس وراسان نۇقسان كەلدى. 

ساياسي سەنىمسىزدىگى جونىندە ابايعا جابىلعان جالانى، ونىڭ ءۇي-جايىنىڭ زاڭسىز تىنتىلگەنىن، ساندىقتىڭ تاركىلەنىپ، ومبىعا اكەتىلگەنىن جاقىپ اقباەۆ جاقسى بىلگەن. جانە ول ساندىقتىڭ ىشىندەگى قاعازداردىڭ، باسقا دا ادەبيەتتەردىڭ تاريحي ماڭىزىن، ابايدىڭ جەكە باسىن، ونىڭ قازاق قوعامىنداعى ورنىن باعالاي بىلگەن. ايتپەسە، «سول تارتىپ الىنعان كىتاپحانالار ءالى كۇنگە يەلەرىنە قايتارىلماي وتىر»، دەگەن سوزدەردى ەرىككەننەن جازبايدى عوي. 

ال، جاقىپ اقباەۆتىڭ ابايعا بايلانىستى بۇل وقيعانى بۇگە-شىگەسىنە دەيىن بىلگەنىنە كۇمان كەلتىرۋگە بولمايدى. ونىڭ دالەلدەرى مىناداي: 1904 جىلى 8 ماۋسىمدا ج. اقباەۆ سەمەي وكرۋگتىك سوتىنا قىزمەتكە بارعان. ءوزىنىڭ جەرلەسى سانالاتىن ابايدى بۇرىننان بىلەتىن. پەتەربۋرگتە وقىپ جۇرگەندە، جازعى دەمالىستا ەلگە كەلىپ، حالىقتىڭ تۇرمىسى، پاتشا شەنەۋنىكتەرىنىڭ زاڭسىز الىم-سالىق الاتىنى، قازاقتارعا قورلىق كورسەتەتىنى تۋرالى ورتالىق باسىلىمدارعا ماقالا جازاتىنى دا ءمالىم. 

ەكىنشىدەن، جاقىپ اقباەۆ ابايدىڭ دوسى، وبلىستىق ساناق باسقارماسىندا ىستەگەن زاڭگەر ن. كونشينمەن جاقىن ارالاسقان. سامودەرجاۆيەگە، وتارشىلدىققا قارسى كۇرەستە پىكىرلەس بولعان. اباي مەن كونشيننىڭ جاقىن بولعاندىعى تۋرالى دەرەكتەر جەتكىلىكتى. 

ال، ج. اقباەۆ 1906 جىلى كۇزدە ساياسي قىلمىسكەر رەتىندە سوتتى بولعاندا، وزىنە قورعاۋشىلىققا سەمەيدەگى كونشيندى تاڭداعانىن قاعازعا جازىپ بەرگەن. 

مىنە، ابايدىڭ ساندىعىنىڭ قانداي جاعدايدا قولدى بولعانى تۋرالى اڭگىمەنىڭ ۇزىن-ىرعاسى وسىنداي.

البەتتە، بۇل قۋدالاۋ، ارقات پوشتاسىنا جەتەكتەپ اپارۋ، ءۇيىن، قورا-قوپسىسىن، بالالارىنىڭ قويىن-قونىشىن زاڭسىز ءتىنتۋ - ابايعا مورالدىق جاعىنان ۇلكەن سوققى بولعانىن ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. كەيىن، تەرگەۋ جۇمىستارى اياقتالىپ، ابايدىڭ ورىس ۇكىمەتىنە قارسى پيعىل-ارەكەتتەرى تۋرالى كۇدىك سەيىلگەننەن كەيىن دە، ۇلى اقىننىڭ جۇرەگىنە تۇسكەن جان-جاراسى وڭايلىقپەن جازىلار ما؟ مۇنداي جاعدايدا، ۇكىمەتكە، ونىڭ ءادىل بيلىگىنە دەگەن سەنىمى جوعالىپ، ومىردەن تۇڭىلگەن جاننىڭ ساندىقتى ىزدەۋگە ىقىلاسى بولار ما؟ 

ۋاقىت لەگىمەن كەلگەندە، قازاق دالاسىنداعى بۇدان كەيىنگى «ارپالىس-الاقۇيىن زامانالار»، دەپ قاسىم امانجولۇلى ايتقانداي، شىتىرمان وقيعالاردى شولىپ، ايتا كەتەيىك. 

1904-05 جىلدارى پانيسلاميزم، پانتۋركيزم دەگەن جەلەۋمەن رەسەي ۇكىمەتى قازاقتىڭ ازاتتىق كۇرەسىن باستاۋشى ۇلتشىل، وقىعان ازاماتتارىن تۇگەلدەي قۋعىندادى. ءاليحان بوكەيحانوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، جاقىپ اقباەۆ باستاتىپ، تۇرمەگە جاپتى. راقىمجان دۇيسەنباەۆ سياقتى قالامگەرلەرىن ارحانگەلسك، كوتلاس سياقتى پوليار شەڭبەرىنىڭ سىرتىنا جەر اۋداردى.  

1909-11 جىلدارى ساياسي كوزقاراسى ءۇشىن قازاق وقىعاندارى تاعى دا قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرادى. بۇدان كەيىن 1916-17 جىلداردىڭ وقيعالارى كەلدى. تاعى دا قىرىپ-جويۋ، تۇرمەگە جابۋ، جەر اۋدارۋ ناۋقانى باستالدى. 1921-22 جىلدارى جاڭا عانا ەس جيىپ، ەڭسە كوتەرە باستاعان حات تانيتىن قازاق كوسەمدەرى «ۇلتشىل-بۇلىكشى» اتانىپ، تاعى جازىقسىز جازاعا ۇشىرادى. 1925 جىلعى «كىشى وكتيابر» ناۋقانى ۇلكەن دۇربەلەڭنىڭ باسى بولىپ، اياعى «كامپەسكەگە» ۇلاستى. 

1929-30 جىلدارى قازاقتىڭ حات تانيتىن ازاماتتارىن جاپپاي تۇتقىنداۋ باستالدى. 1932 جىلعى اشتىق، 1937 جىلعى «قىزىل قىرعىن»، ودان كەيىنگى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس، 1950 جىلعى جاپپاي قارالاۋ ناۋقانى... بۇل قازاقتىڭ ەسىن جيعىزدى ما؟

مىنە، وسىلايشا، ابايدىڭ قولجازبالارىن ىزدەۋ تۇگىلى، ەسى ءبۇتىن ازاماتتار قارا باسىنىڭ قامىمەن الەك بولدى. 

بۇدان مىڭ جىل بۇرىنعى جادىگەرلەردى ىزدەپ، تاۋىپ، قالپىنا كەلتىرەمىز دەپ جاتقاندا، ءجۇز-اق جىل بۇرىن قولدى بولعان، ءىزى بار اباي ساندىعىن ىزدەستىرۋ كەرەك-اق. وسى جولداردىڭ اۆتورى ابايدىڭ قولجازبالارىن ءوز الىنشە ىزدەپ جۇرگەنىنە شيرەك عاسىرداي بولدى. ومبى قالاسىنا جىل ارالاتىپ بارعاندا، ونداعى زيالى دەگەن ورىستىڭ كونەكوز قاريالاردى تاۋىپ، تىلدەستىم. ەسكى ومبىنىڭ تاريحىن زەرتتەپ، كوڭىل اۋدارۋعا تۇرادى-اۋ دەگەن ءىرى شەنەۋنىكتەردىڭ ۇيلەرىن ىزدەدىم. كەيبىرەۋلەرىنىڭ ۇرپاقتارىن سۇراستىردىم. ۇيلەرىنە باردىم، قارتاڭ كەمپىر-شالداردان سۇرادىم.

جوعارى وقۋ ورىندارىندا بۇرىن جۇمىس ىستەگەن قارت ۇستازداردى ىزدەستىردىم. ولكەتانۋشىلار مەن تاريحشىلاردىڭ ءبىرازىنا كەزدەسىپ، پىكىر الىستىم. بىراق، ءۇمىت ۇشقىنى ءالى كورىنبەي تۇر. 

ءتىپتى، سول كەزدەگى شىعىستانۋشىلاردىڭ بىرەۋىنىڭ قولىنا ءتۇسىپ، قىزىقتىرسا، اباي قولجازبالارى ومبى شەگىنەن شىعىپ، رەسەيدىڭ ورتالىق قالالارىنا، ودان اسىپ شەت ەلگە كەتىپ قالۋى دا عاجاپ ەمەس. ۇلى سۇرگىن، قاندى توڭكەرىس كەزىندە باس ساۋعالاپ، شەت ەلگە اۋىپ كەتكەن ورىس زيالىلارىنىڭ بىرەۋىنىڭ قولىنا تۇسپەدى دەي الامىز با؟

وسىناۋ كوپ سۇراققا ءبىر عانا جاۋابىم بار: قالاي بولعان كۇندە دە، ابايدىڭ ساندىعى، ونىڭ ىشىندەگى قاعازدار وتقا جاعىلعان جوق، الدەبىرەۋ كۇرەسىنگە  لاقتىرعان جوق. ول قاعازداردىڭ قۇنىن حات تانيتىن اركىم بىلگەنىنە ءشۇبا كەلتىرمەيمىن. ساندىقتىڭ ىشىندە ابايدىڭ اراب الىبىمەن جازعان قولجازبالارى عانا ەمەس، ءدىني كىتاپتار، ورىس تىلىندەگى كىتاپتار، جۋرنالدار مەن گازەتتەر بولعان. ابايدىڭ اتىنا كەلگەن حاتتار بولعان. ساندىقتا وسى قاعازداردىڭ بار ەكەندىگى ارحيۆتە جازىلعان.  

پاتشا زامانىندا پوشتا-بايلانىس قىزمەتى ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنە قاراعان، ءىس-قاعازدارىنىڭ ءتارتىبى كۇشتى بولعان. ولار وسى ۋاقىتقا دەيىن ساقتاۋلى. شامام جەتكەنشە قارادىم. مىسالى، سول ارقات پوشتاسىنىڭ باستىعى ابايدىڭ اتىنا كەلگەن حاتتى اكىمشىلىك ورىندارىنا بەرۋدەن باس تارتىپ، «رەسەيدىڭ پوشتا جارعىسىنا سايكەس، حاتتى ادرەس يەسى ءوزى قول قويىپ قانا الا الادى»، دەگەن ۋاجبەن، ءتىپتى، وبلىستىڭ اسكەري گۋبەرناتورىنىڭ جارلىعى بولا تۇرسا دا، ۋەزد باستىعىنا بەرمەي قويعانى تۋرالى ارحيۆتە جازۋلى تۇر. سوندىقتان، ءبىر ءىز قالدى ما ەكەن دەپ، دالا گۋبەرناتورلىعىنىڭ پوشتا اكىمشىلىگىنىڭ ءارحيۆىن دە قاراپ شىقتىم. ارينە، تۇگەل قاراي المادىم. بالكىم، وسى جولدى جالعاستىرىپ كورۋ كەرەك تە شىعار. 

قالاي دا، بۇل – مەملەكەتتىك ماڭىزى بار ماسەلە رەتىندە ارنايى قولعا الىنىپ، بەلگىلى ءبىر جۇيەمەن، قولىنان كەلەدى-اۋ دەگەن مامانداردى قاتىستىرىپ، ىزدەۋ شارالارىن اسىقپاي ۇيىمداستىراتىن شارۋا بولۋعا ءتيىس. «جالعىزدىڭ ءۇنى شىقپاس، جاياۋدىڭ شاڭى شىقپاس»، دەگەندەي، ءبىر عانا ادامنىڭ تالپىنىسى ءازىر ناتيجە بەرەتىن ەمەس. ابايدىڭ ساندىعىن، ءوز قولىمەن جازعان مۇرا-قازىناسىن ىزدەپ-تابۋدى ۇرپاقتاردىڭ ۇرپاقتارىنا كەتەتىن ىزگى مىندەت، ازاماتتىق بورىش رەتىندە تۇسىنسەك ەكەن دەيمىن. 

وسى سوزدەردى سوڭعى 25 جىل بويى «قازاق ادەبيەتى» باستاتقان بىرنەشە گازەتكە، عىلىمي جۋرنالدارعا جازىپ، جينالىستاردا جار سالىپ كەلەمىن. ءبىر عاجابى – ەشكىم سەلت ەتپەيتىن سياقتى. ابايدى ىزدەيتىن ۇرپاقتاردىڭ سوڭى ءبىز شىعارمىز. قازىرگى جەتپىس-سەكسەندەگىلەردىڭ كوزى كەتكەن سوڭ، ىزدەۋ قيىن بولار. كوتەرىپ وتىرعانىمدى جاي ماسەلە دەسەڭىزدەر، قولىمنان كەلگەنى وسى عانا، ءوز ءسوزىمدى قايتىپ الۋعا دايىنمىن.

زارقىن تايشىباي،

ابايتانۋشى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، فيلوسورفيا دوكتورى، م. قوزىباەۆ اتىنداعى سقمۋ پروفەسسورى.

Abai.kz