(ابايدىڭ «عىلىم تاپپاي ماقتانبا» ولەڭىنە تۇسىنىك)

 تومەندە ابايدىڭ «عىلىم تاپپاي ماقتانبا» دەگەن ولەڭىنە ازدى-كوپتى تۇسىنىك بەرمەكپىز. ولەڭ وزەگى – «ادام بول!» يدەياسى. ايتا وتەرى، بارلىق اباي جيناقتارىندا تۋىندى «1886 جىلعى» دەلىنگەن. جاڭا ۇلگىدە دايىندالعان ەكى تومدىق جيناقتا مەن بۇل داتانى «1882 جىل» دەپ وزگەرتتىم. نەگە؟ وعان تىرەك دەرەك-دايەكتەر كوپ، بىراق ولارعا توقتالىپ جاتۋدى ماقالا كولەمى كوتەرمەيدى.    

«عىلىم تاپپاي ماقتانبا» – ابايداي ۇستاز ۇرپاق تاربيەسىنە ارناعان العاشقى ولەڭنىڭ ءبىرى. سونىڭ وزىندە-اق تەڭىزدەي تەرەڭ، مۇرانى اعارتۋشىلىق ديداكتيكا دەمەي، دانالىق وسيەت دەسەك دۇرىستىق. ونداعى پالساپالىق وي-تانىمدى مۇقيات ەكشەپ، بايىپتاپ تۇسىندىرمەك جايىمىز سول. 

وسەك، وتىرىك، ماقتانشاق،
ەرىنشەك، بەكەر مال شاشپاق -
بەس دۇشپانىڭ، بىلسەڭىز.
تالاپ، ەڭبەك، تەرەڭ وي،
قاناعات، راقىم، ويلاپ قوي –
بەس اسىل ءىس، كونسەڭىز.

ءدايىم جاتقا ايتىلاتىن وسى «بەس دۇشپان» مەن «بەس اسىل ءىس» يدەياسىن وقۋشى ءوز بەتىنشە تۇسىنە الا ما؟ ءسىرا دا، جوق. سەبەبى، اباي ءتان مەن جاننىڭ تالاسى جانە ادامنىڭ ءوزىن-ءوزى جەتىلدىرۋى دەگەن ەكى كۇردەلى ماسەلەنى كوتەرگەن.

بەس دۇشپان  – وزىمشىلدىك (ياكي ەگويست) مىنەزدىڭ، ال بەس اسىل ءىس – كوپشىل (حالىقشىل) مىنەزدىڭ كورىنىسى. ەكى مىنەز انتيپود: ءبىرىنشىسى – قاتىگەز، ەكىنشىسى – باۋىرمال. جان مەن ءتاننىڭ تالاسى، البەتتە، قوعامدىق ومىردە عانا ەمەس، ءار ادامنىڭ جۇرەگى ارقىلى وتەتىن ماڭگىلىك كۇرەس. فالسافا ىلىمىندە مۇنى سانا مەن تۇرمىستىڭ بيلىككە تالاسى دەيمىز.

الدىڭعى اتالعان بەسەۋدى ويشىل «بەس دۇشپانىڭ» دەگەن. نەگە؟ سەبەبى، ەل بۇزىلۋى، ياعني الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىك پەن ءداستۇرلى ءومىر رەتتىلىگى ءبۇلىنىپ، قوعامنىڭ قيلى ورنەككە ورانۋى – وسى بەسەۋدىڭ ءىسى. ابايدىڭ: «ەل بۇزىلسا، تابادى شايتان ورنەك» دەيتىنى سول («قارتايدىق، قايعى ويلادىق...» ولەڭى).     

قياناتشىل، قاتىگەز قوعامعا، يا جەكە ادامعا باقىت قۇسى قونا ما؟ ارينە، جوق. مۇنى حالقىمىز: «قۇداي سۇيەر قىلىعى جوق»، – دەپ ۇقتىرعان. يمانسىز دەگەن ماعىنادا «ءاي، كاپىر» دەپ ات قويعان. سونىمەن، بەس دۇشپاننان جيرەنۋدى ادەت قىلا الدىق پا؟ «ادەتىڭ – سەنىڭ مىنەزىڭ، مىنەزىڭ – سەنىڭ تاعدىرىڭ» (شاكارىم) دەمەكشى، باقىتتى بولۋ يا بولماۋدى ادەت شەشپەگىن بىلە الدىق پا؟ بۇلاي دەپ ماقتانا الماساق كەرەك. پرەزيدەنتىمىز ق.توقاەۆتىڭ تاياۋدا جارىق كورگەن ماقالاسى سوڭىندا: «اباي بىزگە نەنى اماناتتادى؟ ...باسقاسىن بىلاي قويعاندا، اقىن ايتقان بەس اسىل ءىستى جۇزەگە اسىرىپ، بەس دۇشپاندى بويدان قاشىرىپ جاتىرمىز با؟» دەيتىنى سول.

ەندى «بەس اسىل ىسكە» كەلەيىك. بەس اسىل ءىس – بۇل دۇنيە عانا ەمەس، اقيرەتكە دە ەگىندىك. ول شىعىستىڭ اقىل-وي قازانىندا عاسىرلار بويى قايناپ، ءومىر سىناعىنان وتكەن يدەيا. بىلايشا ايتقاندا، باقىتتى بولۋ فورمۋلاسى. ويتكەنى، بەسەۋى دە قۇداي سۇيەتىن قايىرلى ىستەر.

تۇسىنىكتەمەلەيىك. تالاپ پەن ەڭبەك – وسى دۇنيەدە جاقسى عۇمىر كەشۋ شارتى. بۇل ەكەۋىنسىز جاقسىلىق اتاۋلى دا (ۇرپاق ءوسىرۋ، ابىرويلى بولۋ، ۇزاق جاساۋ جانە ت.ب.), ىرىزدىق-ناسىپكە كەنەلۋ دە جوق. بىراق ادامعا ءفاني جارقىلىنا الدانباۋ، تەرەڭ ويعا كەلۋ شارت. ورتاڭعى قازىق بولىپ قاعىلعان اسىل ءىس وسى. «تەرەڭ وي» دەگەن نە، ءوزى؟ ابايدا «تەرەڭ وي» – قۇداي بار، جان جوعالمايتىنىنا سەنىم. باسقاشا ايتقاندا، ءار ادام ءوز جۇرەگىنىڭ تۇبىنە تەرەڭ بويلاسىن دەگەنى. جۇرەكتە سەنىمى جوق ادام قياناتشىلىققا سالىنباق. «ولەڭ ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى» (1887) دەگەن ولەڭى سوڭىندا اقىن ويسىز پاقىردى شەنەي كەلە، بىلاي دەپ تۇيەدى: «تەرەڭ وي، تەرەڭ عىلىم ىزدەمەيدى، وتىرىك پەن وسەكتى جۇندەي ساباپ». بۇل جەردە «تەرەڭ وي»-دىڭ ءمانىسى – شىن يمان.  

سوڭعى ەكى اسىل ءىس – قاناعات پەن راقىم. بۇل ەكەۋى دە جاڭاعى تەرەڭ ويدىڭ جەمىسى.  ادامنىڭ ءومىر ماعىناسىن ءتۇيسىنىپ، ءوزىن-ءوزى جەتىلدىرۋ جولىنا تۇسكەنىنىڭ كورىنىسى. كورىپ وتىرمىز، «بەس اسىل» ءبىرى بىرىنە ماتاۋلى عيبراتلى ىستەر، بۇگىنگى تاڭدا ولاردىڭ وزەكتىلىگى ارتا تۇسپەسە، كەمىگەن جوق. 

قورىتا ايتقاندا، اباي «بەس نارسەدەن قاشىق بول» جانە «بەس نارسەگە اسىق بول» دەۋىمەن ءومىر ءسۇرۋدىڭ مودەلىن انىقتاپ بەرگەن. ول بويىنشا جان ءتاندى (ياكي سانا تۇرمىستى) بيلەۋى شارت. اباي دىتتەگەن تابيعي مودەلگە  قۇلاق اسپاساق، ءسوز جوق، رۋحسىزدىق پەن قۇدايسىزدىق اۋاداي جايىلىپ، تومەن قاراي قۇلدىراۋ جالعاسا بەرمەكشى. «بەس اسىل ءىس» فيلوسوفياسىنان الار عيبرات، تۇيەر ءتۇيىن وسى. 

ءارى قاراي ولەڭدە «عالىم دەگەن كىم؟»، «عىلىم دەگەن نەمەنە؟» دەگەن ماسەلە كوتەرىلگەن. اباي مۇراسى عىلىم تۋرالى وي-تانىمعا تولى. سونىڭ باسى، ياعني قازاق قوعامىن قايتسەم عىلىمعا مويىن بۇرعىزام دەگەن وي ابايعا ءىستى بولىپ، ۇيقاماقتا جۇرگەن 1880 جىلداردىڭ باسىندا كەلگەنىن اڭعارامىز.  ادامزاتتى اسىراۋشى دا، الدىعا قوزعاۋشى كۇش تە – عىلىم. بۇل قازىرگى تاڭدا بارشاعا ايان اكسيوما. دانا اباي: «دۇنيە دە ءوزى مال دا ءوزى، عىلىمعا كوڭىل بولسەڭىز» دەپ 19-عاسىردا، پروگرەسس جولىنان شەت قالعان قازاق ساحاراسىندا ايتقان بولسا، بۇعان قالاي تاڭ قالماسقا؟!

 بەس اسىل ىسكە سەن، ونى ومىردە جۇزەگە اسىر! ولەڭنىڭ ەكىنشى بولىمىندە اباي جاستاردى وسىعان شاقىرعان. «اقىل سەنبەي سەنبەڭىز، ءبىر ىسكە كەز كەلسەڭىز»، «سوزىنە قاراي كىسىنى ال، كىسىگە قاراپ ءسوز الما» جانە «جاماندىقتان جيرەنسەڭ، اشىلارسىڭ جىلما جىل» دەگەن اقىل-كەڭەستەرى سونىڭ ايعاعى. ءاربىرىن جىلىكتەپ ۇقتىرىپ، جاس ۇرپاقتى ءوزىن-ءوزى جەتىلدىرۋگە ۇندەگەن. ايتا بەرسەك، ولەڭ تۇنعان وسيەت، ونىڭ قاي قايسى دا ەسكىرمەيتىن شىن سوزدەر. وسىناۋ دانالىق ناقىلدار توركىنى قايدان؟ 

 ولەڭ سوڭىندا اقىن:

شىن ءسوز قايسى بىلە الماي،
ءار نارسەدەن قۇر قالما.
مۇنى جازعان بىلگەن قۇل –
عۇلاماھي داۋاني، - دەۋىمەن شىن ءسوزدىڭ يەسى – عۇلاماھي داۋاني ەكەنىن بىلدىرگەن. 

عۇلاماھي داۋاني پارسى جۇرتىنىڭ عۇلاما عالىمى، حۋ-عاسىردا ءومىر سۇرگەن. ونىڭ «احلاقي جالالي» («جالالي ەتيكاسى») اتتى كىتابى ەۋروپا ەلدەرىنىڭ تىلدەرىنە «مۇسىلمانداردىڭ پراكتيكالىق فيلوسوفياسى» دەگەن اتپەن اۋدارىلىپ، ادامدىق تاربيەنىڭ قاينارى سانالعان.  

ازىرگە اباي داۋاني عۇلاماعا يەك ارتقانىن كورىپ وتىرمىز. الدىعا وزا ايتايىق، ون جىلداي ۋاقىت وتكەندە قازاق ويشىلى شىعىستىڭ «بەس اسىل ءىس» فيلوسوفياسى عىلىمي نەگىزدە، جاڭا ساپالى دەڭگەيدە جاڭعىرعان «تولىق ادام» ءىلىمىن قالىپتاستىرۋدى قولعا الادى. تەرەڭ ىزدەنىسىندە حاكىم اباي «بەس دۇشپان» جارىم ادامنىڭ، ال «بەس اسىل» تولىق ادامنىڭ ىستەرى ەكەنىن انىقتاپ بەرەدى.  ءشۇباسىز، «تولىق ادام» ءىلىمى – حاكىم اباي جاڭالىعى. ونىڭ اۆتورى قازاق دانىشپانى دەپ بۇكىل الەمگە جار سالۋعا قۇقىلىمىز.

سونىمەن، تۇجىرا كەلگەندە، «عىلىم تاپپاي ماقتانبا» – اباي «پايدا ويلاماي، ار ويلايتىن» شاپاعاتتى ادام، كىسىلىكتى كىسى بولۋدى اماناتتاعان ولەڭدەرىنىڭ العاشقى قارلىعاشى. وندا ادامنىڭ باقىتتى بولۋ فورمۋلاسى جانە ءوزىن-ءوزى جەتىلدىرۋ جولدارى پاش ەتىلگەن. اباي وسيەتىنىڭ ەل ىشىندە ماقال-ماتەلگە، قاناتتى سوزدەرگە اينالۋ ءۇردىسى وسى ولەڭنەن باستالعانىن دا ايتا وتىرايىق. 

اسان وماروۆ 

Abai.kz