ابدىۋاقاپ قارا. مۇستافا شوقايدى قارالاۋشىلارعا جاۋاپ (جالعاسى)
سوعىس تۇتقىندارىنان لەگيوندار قۇرۋ پىكىرىنە گيتلەردىڭ كەلىسىمىن الۋدا دا پاپەن ماڭىزدى ءرول اتقاردى. پاپەن ۇزاق ۋاقىتتان بەرى باسقا ەكى تۇرىك گەنەرالىمەن دە جاقىن قارىم-قاتىناس ورناتىپ ءجۇردى. ولاردىڭ ءبىرى - ستامبۋل سوعىس اكادەمياسىنىڭ قولباسشىسى (كومانديرى) گەنەرال الي فۋاد ەردەن، ال ەكىنشىسى - "جۋمحۋريەت" پەن "سون پوستا" گازەتتەرىنىڭ ۇلتشىل جازۋشىسى، زەينەتتەگى گەنەرال ءحۇسني ءامير ەركيلەت ەدى. پاپەن ولاردىڭ 1941 جىلى قازان ايىندا بەرلينگە ساپار شەگۋىن قامتاماسىز ەتتى.[1] گەرمانيانىڭ كەڭەستەرگە قارسى سوعىستا جەڭىسكە جەتەتىندىگىنە سەنگەن ەكى گەنەرال باسىپ الىناتىن كەڭەس تەرريتورياسىنىڭ تۇركى حالىقتارى تۇراتىن ولكەلەرىندە ۇلتتىق مەملەكەتتەر قۇرىلۋىن جۇزەگە اسىرۋدى كوزدەدى. ولار سول ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن نەمىس وكىمەتىمەن بىرگە ىستەسۋدى ءجون كورۋدى جانە كەرەك بولعان جاعدايدا تۇركيانىڭ دا گەرمانيامەن ءبىر ساپتا سوعىسقا قاتىسۋىن قامتاماسىز ەتۋگە تىرىسقان ەدى. سونداي-اق كەڭەس تۇتقىندارىنا جاقسى قارالۋىن، ولاردان ءبىر ارميا قۇرىلۋىنىڭ پايدالى بولاتىندىعى تۋرالى پىكىردى جاقتاۋعان ەدى.[2]
سوعىس تۇتقىندارىنان لەگيوندار قۇرۋ پىكىرىنە گيتلەردىڭ كەلىسىمىن الۋدا دا پاپەن ماڭىزدى ءرول اتقاردى. پاپەن ۇزاق ۋاقىتتان بەرى باسقا ەكى تۇرىك گەنەرالىمەن دە جاقىن قارىم-قاتىناس ورناتىپ ءجۇردى. ولاردىڭ ءبىرى - ستامبۋل سوعىس اكادەمياسىنىڭ قولباسشىسى (كومانديرى) گەنەرال الي فۋاد ەردەن، ال ەكىنشىسى - "جۋمحۋريەت" پەن "سون پوستا" گازەتتەرىنىڭ ۇلتشىل جازۋشىسى، زەينەتتەگى گەنەرال ءحۇسني ءامير ەركيلەت ەدى. پاپەن ولاردىڭ 1941 جىلى قازان ايىندا بەرلينگە ساپار شەگۋىن قامتاماسىز ەتتى.[1] گەرمانيانىڭ كەڭەستەرگە قارسى سوعىستا جەڭىسكە جەتەتىندىگىنە سەنگەن ەكى گەنەرال باسىپ الىناتىن كەڭەس تەرريتورياسىنىڭ تۇركى حالىقتارى تۇراتىن ولكەلەرىندە ۇلتتىق مەملەكەتتەر قۇرىلۋىن جۇزەگە اسىرۋدى كوزدەدى. ولار سول ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن نەمىس وكىمەتىمەن بىرگە ىستەسۋدى ءجون كورۋدى جانە كەرەك بولعان جاعدايدا تۇركيانىڭ دا گەرمانيامەن ءبىر ساپتا سوعىسقا قاتىسۋىن قامتاماسىز ەتۋگە تىرىسقان ەدى. سونداي-اق كەڭەس تۇتقىندارىنا جاقسى قارالۋىن، ولاردان ءبىر ارميا قۇرىلۋىنىڭ پايدالى بولاتىندىعى تۋرالى پىكىردى جاقتاۋعان ەدى.[2]
ەردەن مەن ەركيلەت پاشالار بەرليندە سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى قىزمەتكەرلەرىمەن كەزدەسكەننەن كەيىن سوعىستىڭ شىعىس مايدانىنا ساپار شەكتى. سول جەردە ولار گيتلەردىڭ قابىلداۋىندا بولدى.[3] بۇل قابىلداۋدا ەكى پاشا گيتلەرگە ءوز پىكىرلەرىن ءبىلدىردى. گيتلەردىڭ بۇل ەكى پاشامەن بولعان كەزدەسۋدەن ۇلكەن اسەر العاندىعىن ايتا الامىز. ويتكەنى زەرتتەۋشىلەر گيتلەردىڭ تۇتقىن اسكەرلەردەن كومەكشى وتريادتار جاساقتالۋىنا وسى كەزدەسۋدەن كەيىن كەلىسىم بەرگەندىگىن ايتادى.[4]
وسىلايشا نەمىس وكىمەتىنىڭ جوعارى لاۋازىمدى باسشىلارىنىڭ شىعىس حالىقتارىنان كومەكشى وتريادتار جاساقتاۋ ماسەلەسىندەگى قارسىلىقتارى جويىلىپ، لەگيونداردى ۇيىمداستىرۋ بارىسىندا العاشقى جۇمىستار جاسالا باستادى. روزەنبەرگ مۇسىلمان جانە تۇركى تەكتەس تۇتقىنداردان كومەكشى وتريادتار جاساقتاۋ جونىندەگى جوباسىن جەلتوقسان ايىنىڭ باسىندا گيتلەرگە ۇسىندى. گيتلەر جوبانى بەكىتىپ، 1941 جىلى 22 جەلتوقسان كۇنى نەمىس قارۋلى كۇشتەرى قۇرامىندا تۇركىستاندىقتاردىڭ، ارميانداردىڭ، گرۋزيندەردىڭ جانە كاۆكاز مۇسىلماندارىنىڭ لەگيوندارىن قۇرۋ تۋرالى بۇيرىق بەردى.[5]
لەگيون جوباسىنا شوقايدىڭ قالاي قاراعاندىعى تۋرالى ءوز جازبالارىندا قانداي دا ءبىر ماعلۇمات كەزدەسپەيدى. سولاي بولا تۇرسا دا، شوقايدىڭ بۇل جوباعا جىلى قاراماعاندىعىن، سونداي-اق بۇل جوبادان تىس قالۋعا تىرىسقاندىعىن ايتا الامىز. ويتكەنى شوقايدىڭ بۇل جوباعا قاتىسپاۋى ءۇشىن ماڭىزدى سەبەپتەر ەدى. ولاردىڭ ەڭ باستىسى شىعىس حالىقتارىن تومەنگى ادامدار رەتىندە كورگەن ناتسيستىك يدەولوگيا ەدى. ناتسيستتەر، اسىرەسە شوقايدىڭ قانشاما جىلدار ساياسي قۇقىقتارىن قورعاۋ جولىندا كۇرەسكەن قازاق، قىرعىز، وزبەك جانە تاتار سەكىلدى حالىقتاردى تومەن كوردى. بۇل كوزقاراس ناتسيستىك بيلىكتىڭ ەڭ جوعارىسىنداعى گيتلەردەن باستاپ، ناتسيستىك پارتيانىڭ ەڭ تومەنگى ساتىسىنداعى قاراپايىم مۇشەسىنە دەيىن، ناتسيستتەردىڭ بارلىعىنىڭ بويىندا كەزدەسەتىن. گيتلەر دە وسى كوزقاراستى قولداعان باياندامالار جاسايتىن. 1941 جىلى 11 جەلتوقسان كۇنى رەيستاگتا سويلەگەن سوزىندە گيتلەر سوعىستا بولشەۆيكتەر جەڭگەن جاعدايدا ەۋروپانىڭ بەيبىتشىلىگىن مونعولدار مەن تاتارلار بەلگىلەيتىنىن جانە مۇنىڭ بۇكىل ەۋروپا ءۇشىن ۇلكەن ءبىر اپاتقا ۇرىندىراتىنىن اتاپ وتكەن ەدى.[6] گيتلەردىڭ بۇل سوزدەرى ناتسيستتەردىڭ مونعولدار مەن تاتارلاردى دوس ەمەس، دۇشپان رەتىندە سانايتىندىقتارىن اشىق تۇردە كورسەتەدى.[7]
گيتلەردە تۇركىستان حالىقتارىن قورلاۋ شامادان تىس بولاتىن. ونىڭ پىكىرىنشە، گەرمانيا كەڭەس تەرريتورياسىنا بيلىگىن جۇرگىزەر بولسا، ورتا ازيانىڭ تۇركى حالىقتارىمەن ەشقانداي دا قارىم-قاتىناس جاسالمايتىن ەدى. تەك ولاردى نەمىس ىقپالى استىندا ۇستاپ وتىرۋ ماقساتىندا جىل سايىن ءبىر توپ قىرعىزدى نەمىس استاناسىنا ساياحاتقا الىپ كەلۋگە بولاتىن ەدى. بۇدان باسقا ولارمەن ەشقانداي دا ءبىر بايلانىس ورناتۋعا بولمايتىن ەدى.[8] ال شىندىعىندا شوقاي ساياسي قايراتكەر رەتىندە حالقىن تومەن كورەتىندەرمەن بىرگە ىستەسىپ ىنتىماقتاستىق جاساي الماس ەدى. شوقاي ءۇشىن حالقىنىڭ نامىسىن قورعاۋ بارلىق نارسەدەن جوعارى تۇراتىن. بولشەۆيكتەرگە قارسى ساياسي سالادا تالاي جىلدار بويى بىرگە كۇرەس جۇرگىزگەن كەرەنسكيدەن ات قۇيرىعىن كەسىسىپ، جولدارىن ايىرۋدىڭ ەڭ باستى سەبەبى - ونىڭ باسقارۋىنداعى "دني" گازەتىندە تۇركىستاندىق ايەلدەردى ورانگۋتانعا بالاعان ءبىر ماقالانىڭ جاريالانۋى ەدى. بۇل تەڭەۋ شوقاي ءۇشىن ادام توزبەس قورلاۋ ەدى. الايدا ناتسيستتەردىڭ بارلىق تۇركىستان حالقىن قورلاۋى بۇدان دا بەتەر ەدى. مۇنداي قورلاۋعا شوقايدىڭ شىداۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. ەلىن مۇنداي پيعىلداعى ادامداردىڭ قولىنا وتكىزۋ ءۇشىن شوقاي كسرو-عا قارسى سوعىسا الماس ەدى.
ناتسيستتەردىڭ كەڭەستەر وداعىنداعى تۇركى حالىقتارىنا ەشقانداي ساياسي قۇقىق بەرۋگە ىنتالى ەمەس ەكەندىكتەرى سول كەزەڭدە باسقالاردىڭ دا نازارىنان قالمادى. قىرىمدا دەموكراتيالىق ۇلتتىق باسقارۋ جۇيەسىنىڭ قۇرىلۋى ءۇشىن جەتى اي بويى بەرليندە كەزدەسۋلەر وتكىزگەن م. ۇلكۇسال اقىرىندا ناتسيستەرمەن وداقتاسۋدىڭ قىرىمنىڭ مۇددەسىنە قايشى ەكەندىگىن اڭعاردى. ۇلكۇسالدىڭ پىكىرىنشە، نەمىستەر جاۋلاپ العان كەڭەس تەرريتورياسىنىڭ تۇركى ولكەلەرىندە دەموكراتيالىق قۇقىقتار بەرۋدى جاقتامايتىن ەدى. بولشەۆيكتەر سەكىلدى ناتسيستتەر دە تۇركى ەلدەرىن وتارلاۋدى ماقسات ەتتى. ۇلكۇسال نەمىستەردىڭ مۇنى ورىستاردان دا انايى جانە جەدەل تۇردە جۇزەگە اسىراتىنىنا كوزى جەتتى. ونىن پىكىرىنشە، نەمىستەردىڭ باسقارۋى كەڭەستىك تۇركى تىلدەس حالىقتار ءۇشىن قوجايىن اۋىستىرۋدان باسقا ەشتەڭە ەمەس ەدى.[9] سوندىقتان بۇكىل كۇرەسىن تۇركىستان تاۋەلسىزدىگىنە ارناعان شوقايدىڭ گيتلەردىڭ ناتسيستىك پارتياسىمەن ساياسي سالادا قانداي دا ءبىر بايلانىسقا بارۋى مۇمكىن ەمەس ەدى.
شوقايدىڭ ءوزى دە ناتسيستىك ناسىلشىلدىكتىڭ تۇركى-تاتار حالىقتارىن قورلاعان كوزقاراستارىنىڭ سالدارىنا تاپ بولدى. ءبىر جولى تۇتقىن لاگەرلەرىن ارالاپ جۇرگەنىندە ازيالىق بولعانى ءۇشىن ءوزىن تومەن كورگەن ءبىر گيتلەرشىل اسكەر وزىنە جول بەرمەگەندىگىن جەلەۋ ەتىپ شاپالاقپەن تارتىپ جىبەردى.[10] بۇدان دا اۋىر وقيعاعا شوقاي بەرلين كوشەلەرىنىڭ بىرىندە دۋشار بولدى. جولدا كەزدەسكەن ءبىر ەسەسشىل ەسەرسوق شوقايعا ءتيىسىپ، قول كوتەردى. فون مەندەنىڭ مۇرالارى اراسىندا ساقتاۋلى "كاۆكاز ساياساتى" اتتى باسىلماعان ءبىر ەڭبەكتە كەلتىرۋىنشە، ول جىگىت دەرەۋ تۇتقىندالىپ جاۋاپقا تارتىلعان. ول تاياۋ ارادا تومەنگى ادام تۋرالى ءبىر كينو تاماشالاعانىن جانە سولاردىڭ العاش كەزدەسكەن وكىلىنە جەك كورۋشىلىك سەزىمىن كورسەتكىسى كەلگەندىگىن ايتقان. وسى وقيعاعا بايلانىستى ءبىر ۇكىمەتتىك قىزمەتكەر شوقايدان كەشىرىم سۇراعان.[11]
شوقايدى ناتسيستتەرمەن ىستەس بولۋدان اۋلاق بولۋىنا تۇرتكى بولعان ءناسىلشىل يدەولوگيادان باسقا تاعى ءبىر ماڭىزدى سەبەپ - لەگيون جوباسى قابىلدانعان تۇستا گەرمانيانىڭ ورتا ازيا ساياساتىنىڭ ءالى بەلگىلەنبەۋى ەدى. شوقاي تۇتقىن لاگەرلەرىندە قانداي ماقساتقا قىزمەت ەتىپ جۇرگەندىگىن بىلمەگەندىكتەن ابىرجۋلى ەدى. شوقاي وسىعان بايلانىستى مازاسىزدىعىن جاسىرماي، ماڭايىنداعىلارعا ءجيى-ءجيى ايتىپ ءجۇردى. جەلتوقسان ايىنىڭ ورتالارىندا عاليمجان يدريسي ۇلكۇسالعا شوقايدىڭ كەلەشەك تۋرالى ەش نارسە بىلمەيتىندىگىن ايتىپ شاعىمدانىپ جۇرگەندىگىن ايتتى.[12]
جالعاسى بار
«اباي-اقپارات»
[1] بۇل ساپار تۋرالى كوبىرەك ماعلۇمات ءۇشىن قاراڭىز: H.Emir Erkilet, Şark Cephesinde Gördüklerim, Istanbul, 1943.
[2] Mühlen, 79-81; Glasneck. 164.
[3] سول جەردە; ەركىلەت، 216-228.
[4] Mühlen. 81; ءابجامي بايشۋاقۇلى، "تۇركىستان لەگيوننى تۋرالى شىندىق", قازاق ادەبيەتى، 27 قاراشا، 1992, 10 ب.
[5] Mühlen. 53-54; گيليازوۆ، ستر. 70, كاۆكاز مۇسىلماندارى لەگيونى كەيىننەن ازەربايجان جانە سولتۇستىك كاۆكاز لەگيوندارى بولىپ ەكىگە ءبولىندى. وسىلايشا العاش رەت بەس لەگيوننىڭ قۇرىلۋى تۋرالى شەشىم قابىلداندى.
[6] Ülküsal. 300-بەت.
[7] حايت تە بولشەۆيزم باستاۋىنىڭ موڭعولدار مەن ازيالىقتار بولعاندىعى تۋرالى پىكىردىڭ تۇركىستاندىق تۇتقىندارعا دەگەن سەنىمسىزدىك تۋىنا سەبەپ بولعاندىعىن كورسەتەدى. Hayit. 202.
[8] Mühlen. 41.
[9] Ülküsal. 378.
[10] Mariya Yakovlevna, س. 146.
[11] Mühlen. 50-51.
[12] Ülküsal. 295.
