ءاليحان بابامىزدىڭ 145 جىلدىعىنا ارنالعان عىلىمي ءماسليحات وتەتىن تاۋەلسىزدىك سارايىنا باراتىن كولىككە وتىردىم دا، ادەتتەگىدەي تەلەفون تىڭداۋىشىن قۇلاققا سالىپ قازاق راديوسىن قوستىم. ءتىلشى ساياساتشى ءارى ساياساتتانۋشى ەرلان قاريننەن سۇحبات الىپ جاتىر ەكەن، جەتكەنشە شارانىڭ ماقسات-مۇددەسىن تىڭداپ، كوڭىلدەگى كوپ سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەپ، باس سارايعا ۇمتىلدىم...

جينالعان جۇرت ءبىر بىرىمەن قاۋقىلداسىپ، كوپتەن كورمەگەنى ءماز بولىسىپ جاتىر. تىركەلىپ بولعان سوڭ، قايىرپازدار (ۆولونتەر) ءبىزدى كەڭ فوەنىڭ تورىندەگى كورمەگە «ايدادى». كورمە الاش قايراتكەرلەرى مەن ءاليحان بوكەيحان ومىرىنە ارنالعان ەكەن. سويتكەنشە، زالعا كىرۋگە ۋاقىت بولدى.

كونفەرەنتسيانىڭ مودەراتورى ەرلان تىنىمبايۇلى باعدارلامادا كورسەتىلگەن ساعات ءدال 10-دا، 10 سەكۋند وزدىرماي باستاپ كەتتى. مودەراتور كىرىسپە ءسوزىن ادەتتەگىدەي ايتىلاتىن كەزەكشى سوزدەردەن گورى تاريحي تۇلعا مەن جاعدايدى قىسقاشا ناقتى سارالاپ وتە كەلە، الاش يدەياسىنىڭ ءالى كۇنگە تاريحي قۇندىلىقتان يدەولوگيالىق مازمۇنعا كوشپەي وتىرعانىن جاسىرمادى، ءتىپتى، 9-نشى سىنىپ وقۋلىعىندا الاشورداعا قاتىستى ەكى-اق بەت بەرىلىپ، كەڭەستىك قىزىل اسكەر تۋراسىندا ايتىلعان قوماقتى تولعاۋدىڭ بارىن دا ايتىپ سالدى.

ءاليحان بابامىزدىڭ 145 جىلدىعىنا ارنالعان عىلىمي ءماسليحات وتەتىن تاۋەلسىزدىك سارايىنا باراتىن كولىككە وتىردىم دا، ادەتتەگىدەي تەلەفون تىڭداۋىشىن قۇلاققا سالىپ قازاق راديوسىن قوستىم. ءتىلشى ساياساتشى ءارى ساياساتتانۋشى ەرلان قاريننەن سۇحبات الىپ جاتىر ەكەن، جەتكەنشە شارانىڭ ماقسات-مۇددەسىن تىڭداپ، كوڭىلدەگى كوپ سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەپ، باس سارايعا ۇمتىلدىم...

جينالعان جۇرت ءبىر بىرىمەن قاۋقىلداسىپ، كوپتەن كورمەگەنى ءماز بولىسىپ جاتىر. تىركەلىپ بولعان سوڭ، قايىرپازدار (ۆولونتەر) ءبىزدى كەڭ فوەنىڭ تورىندەگى كورمەگە «ايدادى». كورمە الاش قايراتكەرلەرى مەن ءاليحان بوكەيحان ومىرىنە ارنالعان ەكەن. سويتكەنشە، زالعا كىرۋگە ۋاقىت بولدى.

كونفەرەنتسيانىڭ مودەراتورى ەرلان تىنىمبايۇلى باعدارلامادا كورسەتىلگەن ساعات ءدال 10-دا، 10 سەكۋند وزدىرماي باستاپ كەتتى. مودەراتور كىرىسپە ءسوزىن ادەتتەگىدەي ايتىلاتىن كەزەكشى سوزدەردەن گورى تاريحي تۇلعا مەن جاعدايدى قىسقاشا ناقتى سارالاپ وتە كەلە، الاش يدەياسىنىڭ ءالى كۇنگە تاريحي قۇندىلىقتان يدەولوگيالىق مازمۇنعا كوشپەي وتىرعانىن جاسىرمادى، ءتىپتى، 9-نشى سىنىپ وقۋلىعىندا الاشورداعا قاتىستى ەكى-اق بەت بەرىلىپ، كەڭەستىك قىزىل اسكەر تۋراسىندا ايتىلعان قوماقتى تولعاۋدىڭ بارىن دا ايتىپ سالدى.

باس باياندامانى بەلگىلى الاشتانۋشى، جازۋشى تۇرسىن جۇرتباي جاسادى. ول الاشتىقتاردىڭ بەس تۇجىرىمىنا توقتالا وتىرىپ، ونى جان-جاقتى اشۋمەن بىرگە كازىرگى جاعدايمەن بايلانىستىرا باياندادى. بايانداماشى سوڭعى كەزدەگى حالىق پەن مەملەكەت اراسىنىڭ بارعان سايىن الشاقتاپ بارا جاتقانىنا الاڭداي پىكىر ءبىلدىرىپ، ءسوزىن ءتامامدادى.

سودان كەيىن ءسوز العان ديحان قامزابەكۇلى «بيىك وي ويلاۋ ءۇشىن بيىك ۇيدە تۇرۋ كەرەك» دەگەن سماعۇل سادۋاقاستىڭ ءسوزىن جاڭعىرتا وتىرىپ باستادى. ول شارانىڭ اۋەلىندە ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەت عيماراتىندا جوسپارلانعانىن، الايدا، قارين مىرزانىڭ جانقيارلىعىمەن كونفەرەنتسيانىڭ ەلسارايدان ورىن العانىن ايتا كەلە، ەمەۋرىنمەن، الاشتەكتى ازاماتتاردىڭ ازايماعانىن ءبىلدىرىپ ءبىر ءوتتى. ديحاڭنىڭ بايانداماسىنان ۇققانىمىز ءاليحان نۇرمۇحامەتۇلى ساياساتتا ءجۇرىپ، قازاقتىڭ رۋحاني دۇنيەسىن قاۋزاۋمەن اينالىسقانى بولدى. ول «قوبىلاندى باتىر»، «قالقامان-مامىر» جىرلارى تۋراسىندا ماماندىعى ورمانشى بولا تۇرا، ءوزىنىڭ بايىپتى پايىمدارىن ماقالا تۇرىندە جازىپ جاريالاعان.ءتىپتى، ونىڭ ۇلى ابايدىڭ ونەريەتتىك جولىنىڭ قالىپتاسۋ ساتىسىن كورسەتۋى دە نازار اۋدارارلىق: ابايدىڭ تۆورچەستۆوسى فولكلور مەن ورىستىق اعارتۋ ءىلىمىنىڭ توعىسقان تۇسىنان تۋىنداعانى تۋرالى تۇجىرىم ساياساتشى اليحانعا تيەسىلى ەكەنىن بىلە جۇرگەنىمىز ابزال، اعايىن! ءبىر قىزىعى، بۇگىنگى قاپتاعان ەسترادا جۇلدىزدارىنىڭ ءان ولەڭىن تالدايتىن بۇگىندە ادام تاپپاي وتىرعاندا، الەكەڭ وعان دا ۋاقىت تاۋىپتى!

كونفەرەنتسيا مودەراتورى شارانىڭ كوكمىلجىڭعا ۇلاسپاۋىن ويلاستىرعان با، اراسىندا قازاق راديوسى ارقىلى ۇيىمداستىرعان ۆيكتورينالىق سۇراق-جاۋاپتىڭ دا ناتيجەسىن جاريا ەتىپ، ءاليحان بابانىڭ 7 تومدىق تولىق شىعارمالار جيناعىن الماتى، اتىراۋ، جامبىل، قىزىلوردا وبلىستارى مەن الماتى قالاسىنان سۋىرىلىپ شىققان جەڭىمپازدارعا تىكەلەي جونەلتىپ جاتتى. بىرەۋى ءبىر كەلى تارتاتىنداي قالىڭ دا قوماقتى تومداردى العىسى كەلگەندەي، زالداعىلار كوز سۇزە شىعارىپ سالىپ جاتىر.

زالدى ءدۇر سىلكىندىرىپ، ماسكەۋدەن كەلگەن قارعا بويلى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، دينا امانجولوۆا (رەسەي، ماسكەۋ) قاتىسۋشىلاردى جۋىردا عانا  ماسكەۋدە تۇرار رىسقۇلوۆقا ورناتىلعان ەسكەرتكىش تاقتامەن قۇتتىقتاپ الدى. «ءبارىمىزدى جيناپ، ءومىرى بىرىكپەيتىن، بيلىك پارتياسى مەن ۋنيۆەرسيتەتتى، باق-تى قىزمەت ەتكىزىپ قويعان ءبىزدىڭ ءاليحان بابامىز!» دەگەندە زال دۋ ەتتى. رەسەيلىك قازاق تاريحشى الاش كوسەمىنىڭ وسكەن ورتاسى مەن تەگىنىڭ وعان جاستايىنان ساياسي تۇلعالىق تاربيە سىڭىرگەنىن ايعاقتاتىپ ايتىپ، قازاقتىڭ تەكتى تاربيەسىن ءبىر كوتەرىپ تاستادى.

توردە وتىرعان قاعىلەزدەۋ جاپون جىگىتكە مودەراتور ءسوز بەرگەندە جۇرت دۋ قول شاپالاقتاپ ەدى، ول ءسوزىن قازاقشا باستاعاندا ءتىپتى ريزا بولىستى. ول - حوككايدو ۋنيۆەرسيتەتى جانىنداعى سلاۆيان زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ پروفەسورى، PhD, توموحيكو ۋياما (جاپونيا، حوككايدو) بولاتىن. توموجان الەكەڭنىڭ ەۋروپاعا قاتىستى ماقالالارىن ءبىراز قاۋزاعان ەكەن، اسىرەسە، ونىڭ ەۋروپالىق ەلدەردىڭ شىعىسقا قاتىستى ساياساتىن جەرىنە جەتكىزە تالداعان تۇستارىن قوناعىمىز قۇشىرلانا جەتكىزدى. ءتىپتى، ونىڭ سوڭعى جيىرما جىل ىشىندەگى ازيا قۇرلىعىنداعى دامۋى جاعىنان تەڭدەسى جوق جاپونيا ەكەنىن جانە ونىڭ قارقىنى بولاشاقتا دا ساقتالاتىنىن ايتقانى بابامىز تاراپىنان ساياسي ساۋەگەيلىك ەدى.

سوناۋ امەريكادان ات ارىتىپ كەلگەن جازۋشى، كوسەمسوزشى مارتا بريل ولكوتت (اقش، ۋاشنگتون) ءوزىنىڭ تاريحشى بولماسا دا، جاڭاشا تاريحپەن اينالىسۋشى ادام رەتىندە ءاليحان بوكەيحانمەن تانىس ەكەنىن جانە ونىڭ ءىسى مەن عۇمىرى بۇگىنگى قازاقستانعا ىرگەتاس بولۋعا جاراعان فاكتور بولعاندىعىن ايتىپ ءوتىپ، سوندىقتان دا ونى اينالىپ وتە الماعانىن مويىندادى. ونىڭ سوزىنە قاراعاندا، قازاقتىڭ ءتىلى مەن مادەنيەتىنىڭ بۇگىنگى احۋالى وعان قازاقتىڭ وزىنەن دە جاقسى ءمالىم بە دەپ قالاسىڭ. ارعى-بەرگىمىزدى ۇڭگىپ بارادى...

ودان ءارى الاش اتانىڭ ونەريەتتىك ءومىرىن قايتا تىرىلتۋگە تەر توككەن جۋرناليست، پراگاداعى «ازاتتىق» راديوسىنىڭ ءتىلشىسى سۇلتانحان اققۇلۇلى (چەحيا، پراگا) ءا.بوكەيحاننىڭ ۇلتتىق جارقىن ليدەرلىك تۇلعاسىن كوز الدىمىزعا اكەلگەندەي بايانىن ۇسىندى. ونىڭ سوزىنەن، بابامىزدىڭ تاريحتىڭ قويناۋىندا قالعان قاراپايىم قازاقتىڭ ميفتىك «الاش» ءسوزىن ساياسي برەندكە اينالدىرعانىن پايىمدادىق.

ودان ءارى ءسوز العان ۇلتشىل اعالار سابىر قاسىموۆ، بۇركىت اياعان، حانگەلدى ءابجاندار الاش يدەياسىنىڭ بۇگىنگى يدەولوگياعا اينالماي وتىرعانىن ءسوز ەتتى. الاشتانۋشى بەس ازاماتتىڭ ەڭبەگىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ەلەۋ كەرەكتىگىن، ءسويتىپ، الاشتانۋ عىلىمىنىڭ ەلدەگى ەلەۋلى باعىت ەكەنىن قوعامعا ءسىڭىرۋ قاجەتتىگىن پرەزيدەنتتىڭ پارلامەنتتەگى وكىلى  بولىپ جۇرگەن سابىر اعا ۇسىنسا، بۇكەڭ ەلدە ءاليحان اتىنداعى ءجونى ءتۇزۋ كوشە جوقتىعىن، دەرەكتى فيلم كەرەكتىگىن، ەسكەرتكىشتى ويلاستىرۋ قاجەتتىگىن ايتىپ، كونفەرەنتسيا قارارىنا ەنگىزۋدى ايتتى. حانگەلدى اقساقال ءاليحاننىڭ زيالىلار ميسسياسىن اشىپ كەتكەنىن، ول - حالىقتى ورگە سۇيرەۋ ەكەنىن ايتىپ، ەليتانى ۇلت مۇددەسىنە ويانۋعا شاقىردى. كونفەرەنتسيا ودان ارى ەكى سەكتسيامەن جۇمىس ىستەپ، عالىمدار عىلىمي پىكىرلەرىن ورتاعا سالىسىپ جاتتى.

ارينە، بۇل شارانى مەملەكەتتىك دەپ تە، رەسمي دەۋگە دە كەلمەيدى، بۇل - جەكەلەگەن ازاماتتاردىڭ قولعا الىپ، ەلدىك دەڭگەيدەگى اتقارىپ وتىرعان ەكىنشى شاراسى. اۋەلگىسى مامىر ايىندا جەزقازعاندا بولعان ابىلاي حاننىڭ 300 جىلدىق مەرەيتويى بولسا، مىناۋ سونىڭ 23-ۇرپاعى ءاليحاننىڭ 145 جىلدىعىن جەلەۋ ەتىپ، ەلدىگىمىزدى تاعى ءبىر رەت تانىتۋدى ماقسات ەتكەن ارەكەت ەدى.

سولاي بولسا دا، بابا تۇلعاسى بۇرىنعىدان دا جارقىراي، بۇرىنعىدان دا  ناقتىراق تۇلعالانا تۇسكەنى راس. ءتىپتى، كونفەرەنتسيادا تەحنيكالىق تۇردە ورىسشا-قازاقشا ىلەسپە اۋدارمانىڭ باستان-اياق بولۋى، شارانىڭ مازمۇنىن ساياسي دەڭگەيگە كوتەردى: ورىس ءتىلى دە داندايسىعان جوق، قازاق ءتىلى دە كەمسىتىلمەدى، كىم قاي تىلدە سويلەسە دە اڭگىمە ءاليحانتانۋ تۋرالى بولىپ، ەستىر قۇلاققا تۇسىنىكتى تىلدە جەتىپ جاتتى. كۇندە بولىپ جاتقان قىرۋار شارا ءدال وسىلاي تەحنيكالىق قولداۋعا يە بولسا، قازاق ءتىلى ەشكىمگە دە، ەشتەڭەگە دە مۇقتاج بولماس ەدى! الاش اتانىڭ مەرەكەسى ءتىلىن دە قادىرعا بولەپ، ارداقتاپ وتە شىقتى!

جالپى، شارانى ۇيىمداستىرۋشى رەتىندە ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەت، «نۇروتان» پارتياسى مەن «ازاتتىق» راديوسى اتالسا دا، باستاماشى قارين مىرزا، ديحان قامزابەكۇلى، سۇلتانحان اققۇلۇلى جانە ولاردىڭ وكىلدەرىن عانا كورىپ، جاعدايدى ۇعا قويدىق. اتالمىش ۇيىمداردىڭ باسشىلارى شاراعا جولاماپتى. ول ەندى كوز بەن كوڭىل ۇيرەنگەن تاقىرىپ قوي...

استانا، تاۋەلسىزدىك سارايى

«اباي-اقپارات»