2002 جىلى قىتايدىڭ گۋاندۋن ايماعىندا بەلگىسىز وكپە قابىنۋ اۋرۋىنان فەرمەر اۋرۋحاناعا تۇسەدى. ارتىنشا ول كوز جۇمدى. بۇل وقيعا جايىندا تەك قانا قىتاي بيلىگى قۇلاعدار بولعان ەدى. الايدا بىرنەشە كۇننىڭ ىشىندە تاعى سونداي سيندروممەن اۋرۋحاناعا تۇسۋشىلەر سانى ارتتى. بۇل عىلىمعا بەلگىسىز SARS ۆيرۋسى بولاتىن.

ۆيرۋستى قىتاي بيلىگى جاسىرىپ، حالىقارالىق قاۋىمداستىققا ايتپاۋعا تىرىستى. الايدا الەمنىڭ وزگە حالىقتارى قىتايعا بارىپ، ىندەتتى جۇقتىرعاننان كەيىن، بۇۇ دابىل قاقتى. دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى ىسكە كىرىستى. جالپى جيىنتىعى بۇل ۆيرۋستان الەمنىڭ 37 ەلىندە 9 مىڭنان استام ادام اۋىرىپ، 775 ادام كوز جۇمعان بولاتىن. بۇل اۋىرعانداردىڭ 9% قۇرايدى.

ەندى مىنە جاڭا ۆيرۋس پايدا بولدى. تاعى قىتايدا. بۇل جولى دا قىتاي بيلىگى ءبىراز ۋاقىت ۆيرۋستى جاسىرىپ، ينۆەستيتسيا مەن تۋريستىك اعىمدى ازايتپاۋ ءۇشىن بارىن سالعانى انىق(سياقتى). ەندى نە بولماق؟

ءتاجۆيرۋسى قىتاي ەكونوميكاسىنا سوققى جاسارى انىق. ويتكەنى ۆيرۋس 2002 جىلمەن سالىستىرعاندا تارالۋ جىلدامدىعى جوعارى بولماق. وعان 18 جىلدىڭ ىشىندە ىسكە قوسىلعان سانسىز اۋە رەيستەرى، كولىك جولدارى مەن جىلدام پوەزدار، سۋ جولدارى اسەر ەتپەك. ال ەڭ باستىسى ۆيرۋس قىتاي جاڭا جىلىمەن تۋرا كەلىپ تۇر. قازىر قىتايداڭ ىشىندە ميلليونداعان ادام ۇيىنە، تۋىستارىنا، وقۋدان قايتىپ، ءوز اۋىلدارىنا اتتاندى. جابىق رەجيم جۇيەسى جاريالانعانعا دەيىن جۇقتىرىپ ۇلگەرگەندەرى دە بار بولۋى عاجاپ ەمەس. سوندىقتان ۆيرۋس قىتايدىڭ بارلىق ايماقتارىنا تارالىپ كەتتەدى دەپ سانايمىن. قازىردىڭ وزىندە ءبىراز پروۆينتسياسىندا انىقتالدى. ءدال وسىنداي قارقىنمەن الەمگە دە تارالۋى مۇمكىن. ويتكەنى ەلشىلىك قىزمەتكەرلەرى، كاسىپكەرلەر، ينۆەستورلار، تۋريستەر، ستۋدەنتتەر قىتايدان تابان جالتىراتۋدىڭ امالىن ىزدەپ جاتىر. ولاردىڭ اراسىندا دا، ءبىرلى-جارىم جۇقتىرعاندار بولادى. مىنە، سولار التى قۇرلىققا دا اجال ىندەتىن الا بارادى.

قىتاي ەكونوميكاسى جىل سايىن قىتاي جاڭا جىلىن تاماشالاۋعا كەلەتىن تۋريستەرمەن تولىعىپ قالاتىن. بيىل ول جوق. كەرىسىنشە تۋركومپانيالار الدىن-الا برونداپ قويعان قوناقۇيلەردى كەرى قايتارىپ، شىعىن شەگۋدە. الەمدىك كينوپرەمەرالار دا كەيىنگە قالىپ جاتىر. ولدا سوققى. ەڭ باستىسى SARS-تان كەيىن تاعى ۆيرۋستىڭ قايتالانۋى ينۆەستورلاردى ويلاندىرارى انىق. "اقشا تىنىشتىقتى سۇيەدى" ءپرينتسيپىن ۇستاناتىن ولار، قاۋىپسىز جاڭا جەردى ىزدەي باستاۋى عاجاپ ەمەس. ارينە، ول جەردىڭ ارزان جۇمىس كۇشى بولۋى مىندەتتى. مىسالى ءۇندىستان قىتايدى الماستىرا الادى دەپ ويلايمىن.

SARS ۆيرۋسىنان قىتاي 32 ملرد دوللار شىعىن شەككەن ەدى. مىنادان قانشا بولۋى مۇمكىن؟ ەكونوميستەر ەسەپتەي جاتار.

ۆيرۋستىڭ شىعۋى اقش-قىتاي ساۋدا سوعىسى مەن ادام قۇقىعى بويىنشا قاراما-قايشىلىق كەزەڭىنە سايكەس بولدى. قازىردىڭ وزىندە "باقىلاۋدان شىققان بيولوگيالىق قارۋ" دەگەن كوزقاراس بار. ارينە جاڭساق يا جالا بولۋى ىقتيمال. دەي-تۇرا كۇن سايىن وسكەن سينوفوبتىق الەمدە وسى جورامالدى قىتايعا قارسى قولدانىپ، تەلەارنا ارقىلى دەرەكتى فيلمدەر كورسەتىپ، "دالەلدەپ", قىتايعا سانكتسيامەن سوققىلاپ تاستاۋعا بولادى. وتكەن جىلى قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ ءوسىمى باسەڭدەپ، العاش رەت 1990 جىلعى وسىمگە تەڭ بولدى. مىنا ۆيرۋس ونى تاعى دا ارتقا شەگىندىرىپ تاستاۋى مۇمكىن.

قىتاي قازىر ۇلكەن قيىندىققا تاپ بولدى. ول ەڭ الدىمەن حالقىنىڭ الدىنداعى سەنىمدى جوعالتۋ قيىندىعى. ۆيرۋستى جىلدام ءارى ۇلكەن شىعىنسىز اۋىزدىقتاسا، وندا بۇل قيىندىقتى جەڭە الادى. ال كەرىسىنشە بولسا، وندا نارازى حالىق سانى ارتادى. ول ءوز كەزەگىندە گونكونگ، شانحاي مەن ماكاوعا، ار جاعىندا تايۆانعا اسەر ەتەدى(دەپ ويلايمىن).

SARS ۆيرۋسى قازاقستانعا كەلمەگەن ەدى. قىتايداعى قازاقتار دا اۋىرماعان دەپ وقىدىم. مىنا ۆيرۋستا قازاققا زيان كەلتىرمەسىن دەپ تىلەيمىن.

اسحات قاسەنعاليدىڭ الەۋمەتتىك جەلىدەگى جازباسىنان

Abai.kz