I ءبولىم: ابايدىڭ سەناتقا جازعان حاتى

II-ءبولىم: اباي جانە ءاليحان

III-ءبولىم: اباي كىتاپحاناسىنداعى باتىس پەن شىعىس كورىنىستەرى

دەرەككوزدەرىندەگى اباي كىتاپحاناسى

IV ءبولىم

ابايدىڭ بىلىمدارلىعىن ايعاقتايتىن ءدال وسى كوكباي اقساقالدىڭ ەستەلىگىنە ۇقساس تاعى دا ءبىر دەرەككوزى بار. ايتپاق ءسوزىمىز: جوعارىدا اتاپ كەتكەن اباي كىتاپحاناسى حاقىندا ناقتى ماعلۇمات بەرەتىن ءۇشىنشى دەرەككوزى تۋراسىندا.

ول – 2025 جىلدىڭ 4 قىركۇيەگىندە «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە جاريالانعان «تۇلعا تۋرالى تىڭ دەرەك» اتتى اباي قۇنانبايۇلى حاقىنداعى اقپاراتتى-زەرتتەۋ ماقالا. اۆتورى – استانا حالىقارالىق ۋنيۆەرسيتەتى، ونەر جانە گۋمانيتارلىق عىلىمدار جوعارعى مەكتەبىنىڭ دەكانى سايات بايمۇراتۇلى.

سايات بايمۇراتۇلىنىڭ بۇل جاڭالىعىن – «ابايتانۋعا قوسىلعان زور ولجا» دەپ، دەرەككوزىنىڭ تۇپنۇسقاسىن ىزدەپ تاۋىپ، ونى جارياعا شىعارىپ، 2025 جىلدىڭ 17 قازانى كۇنگى «اباي.KZ» پورتالىنداعى «اباي تۋرالى تىڭ دەرەك» ماقالاسى ارقىلى كۇللى قازاق ەلىنەن ءسۇيىنشى سۇراپ، عىلىمي اينالىمعا تۇسىرگەن، بەلگىلى ابايتانۋشى عالىم – اسان وماروۆ.

اسان اعامىزدىڭ زور ولجاعا بالاعان اباي حاقىنداعى دەرەك – «زاپيسكي كيرگيزكوگو ميسسونەرا لەونيدا پوكروۆسكوگو زا 1896 گود» دەگەن اتاۋمەن رەسەيلىك «پروۆوسلاۆنىي بلاگوۆەسنيك» دەگەن جۋرنالدىڭ 1897 جىلدىڭ مامىر ايىنداعى 9 – نومىرىنە جاريالانعان ەكەن.

قوس ماقالادا ءسوز بولاتىن اباي تۋرالى تىڭ دەرەكتىڭ قىسقاشا بايانى مىنا تومەندەگىسىنشە: XIX عاسىردىڭ II جارتىسىنان باستاپ، وتارشىل رەسەي يمپەرياسى قازاقتىڭ جەرىن، ۇشاڭ-تەڭىز بايلىعىن ماڭگىلىك يەلەنۋ ءۇشىن جەر يەسى قازاق حالقىنا «ورىستاندىرۋ» ساياساتىن جۇرگىزگەنى ءمالىم. رەسەي» يمپەرياسىنىڭ «ورىستاندىرۋ» ساياساتىنىڭ ءبىر ءتۇرى – قازاقتى حريستيان دىنىنە كىرگىزىپ، شوقىندىرۋ بولدى. بۇل ناۋقان عىلىمي تىلدە ميسسيونەرلىك ساياسات دەپ اتالدى دا، ول ساياساتتى جۇزەگە اسىرۋشىلاردى – ميسسيونەرلەر دەپ اتادى. ول كەزەڭنىڭ ميسسيونەرلەرى – ءدىني-فيلوسوفيالىق كونونداردىڭ بىلگىرى عانا ەمەس، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ادەت-عۇرپى مەن تۇرمىس-جاعدايىن جەتىك بىلەتىن جان-جاقتى دايىندىعى مول ءدىن قىزمەتكەرلەرى ەدى. وسىنداي ميسسيونەرلەردىڭ ءبىرى، «پروۆوسلاۆنىي بلاگوۆەسنيك» جۋرنالىندا جارىق كورگەن «زاپيسكي كيرگيزسكوگو ميسسيونەرا لەونيدا پوكروۆسكوگو زا 1896 گود» دەگەن جازبانىڭ اۆتورى – لەونيد پوكروۆسكي بولدى.

ول ءوز جازباسىندا قىرداعى قازاقتار اراسىندا ميسسيونەرلىك جۇمىستىڭ قالاي ءجۇرىپ جاتقانىن قىسقاشا بايانداي كەلىپ، ءوزىنىڭ بىلىمدارلىعىمەن سەمەي وڭىرىنە بەلگىلى بولعان يبراگيم قۇنانباەۆ (تۇپنۇسقادا كولىمباەۆ دەپ جازىلعان)  دەگەن قازاق موللاسىمەن ءدىني پىكىرتالاسقا ءتۇسىپ، وندا نەندەي ماسەلەلەر ءسوز بولعانى تۋرالى جازادى. جازبانىڭ قىسقاشا مازمۇنى – وسى.

ميسيونەر پوكروۆسكي جازباسىندا ءسوز بولاتىن ماسەلەلەر سايات بايمۇراتۇلى مەن ابايتانۋشى عالىم اسان وماروۆ ماقالالارىندا عىلىمي نەگىزدە جان-جاقتى تەرەڭ تالدانعان. ءبىز دە ءوز كەزەگىمىزدە ءسوز ەتىپ وتىرعان تاقىرىبىمىزعا وراي، ميسسيونەر پوكروۆسكي جازباسىنداعى اباي كىتاپحاناسى حاقىندا بىرەر ءسوز ايتۋدى ءجون سانادىق.

اباي كىتاپحاناسى دەگەنىمىز – اباي ءبىلىم دەڭگەيىنىڭ كورىنىسى سۋرەتتەلەتىن ايعاقتى دەرەك. حاكىم اباي: «سوزىنە قاراپ كىسىنى ال»، – دەپ تاپسىرلەيدى. بۇل – ءسوز ادامنىڭ وي-ءورىسى مەن ءبىلىم دەڭگەيىنىڭ كورىنىسى دەگەن ماعىناداعى  وي بولسا كەرەك. ميسسيونەر ل.پوكروۆسكي جازباسىنداعى اباي سوزدەرىنە قاراپ، ونىڭ ءبىلىم دەڭگەيىنىڭ كورىنىسىن انىق باعامدايسىز.

اباي اۋىلىنا كەلىپ، ابايمەن ءدىن تۋرالى پىكىرتالاسقا تۇسكەنى حاقىندا ميسسيونەر ل.پوكروۆسكي مىنا تومەندەگىدەي جازبا قالدىرىپتى.

ول بىلاي دەيدى: «5 سەنتيابريا يا پريەحال ناكونەتس ك زناەمەنيتومۋ سرەدي كيرگيز يبراگيمۋ كولىمباەۆۋ. س پەرۆوگو جە سلوۆو يبراگيم ۆستۋپيل سو منويۋ ۆ سپور و رەليگي. ون گوۆوريت، چتو ناچالو ميرا ي دو ناشيح دنەي مەجدۋ ليۋدمي يدەت سپور و ۆەرە. كاجدىي گوۆوريت درۋگومۋ، چتو ەگو ۆەرا يستيننا، ي نيكتو نيكومۋ دەيستۆيتەلنوستي نە دوكازال نيچەگو. پوەتومۋ نە لۋچشە لي وستاۆيت كاجدوگو پري سۆوەي ۆەرە؟ يا ۆوزرازيل ەمۋ.» (پروۆوسلاۆنىي بلاگوۆەسنيك №9, 1897 گود. ماي)

(قازاقشاسى: 5 قىركۇيەك كۇنى مەن قىرعىزدار (قازاقتار ن.م) اراسىندا تانىمال يبراگيم كولىمباەۆقا اقىرى جەتتىم. يبراگيم العاشقى سوزدەن-اق مەنىمەن ءدىن تۋرالى پىكىرتالاسقا ءتۇستى. ول بىلاي دەدى: الەم جاراتىلعاننان بەرى ادامدار اراسىندا ءدىن تۋرالى داۋ توقتاعان ەمەس.اركىم ءوز ءدىنىنىڭ عانا شىنايى ءدىن ەكەنىن ايتادى. بىراق، ەشكىم انىعىن دالەلدەي العان جوق. سوندىقتان، ءار ادامدى ءوز سەنىمىندە قالدىرعان ءجون ەمەس پە؟ مەن وعان كەلىسپەي، قارسى شىقتىم. ەركىن اۋدارعان ن.ماحان)

ميسسيونەر ل.پوكروۆسكيدىڭ ءدىن تۋراسىنداعى ابايمەن پىكىرتالاسى فرانتسۋز جازۋشىسى بەرناردەن دە سەن-پەردەن لەۆ تولستوي ورىس تىلىنە اۋدارعان «سۋراتسكايا كوفەينايا» (اڭگىمەنى «سۋرات كافەحاناسى» دەگەن اتاۋمەن قازاقشاعا اۋدارعان ءا.بوكەيحان. «دالا ۋالاياتى» گازەتى. №10,11. ناۋرىز. 1900 جىل) اڭگىمەسىندەگى ءدىن تۋراسىنداعى تالاستى ەسكە تۇسىرەدى.  ءدىن تۋرالى تالاس: «مەنىڭ ءدىنىم مەن قۇدايىم بارىنەن كۇشتى»، – دەگەن وزىمشىلدىكتەن تۋىنداعان-دى. مىنە، وسى تالاستا كونفۋتسي شاكىرتى دانىشپان-فيلوسوف: «قۇداي كۇن سياقتى. ول الەمنىڭ بارلىق جەرىن جارىق قىلادى. كۇنگە اركىم ءوزىنىڭ كوزىمەن قارايدى. كۇللى دۇنياعا سىيمايتىن ۇلىق ءتاڭىرىنى ءار جۇرت ءوزىنىڭ عيباداتحاناسىنا قاماعىسى كەلەدى. بۇل دۇرىس ەمەس»، – دەپ، دانىشپان-فيلوسوفتىڭ اۋزىمەن ايتقىزىپ وتىرعان ل.تولستويدىڭ ادمگەرشىلىك تۇرعىسىنداعى كوزقاراسى مەن ل.پوكروۆسكي جازباسىنداعى ابايدىڭ: «ءار ادامدى ءوز سەنىمىندە قالدىرعان دۇرىس ەمەس پە؟»، – دەگەن پىكىرىنىڭ تامىرى ءبىر جەردەن ءنار الىپ قۋاتتانىپ تۇر.

تۇسىنگەن ادامعا ابايدىڭ پوكروۆسكيگە قاراتا: «اركىم ءوز ءدىنىنىڭ عانا شىنايى ەكەنىن ايتادى. سوندىقتان، ءار اداامدى ءوز سەنىمىندە قالدىرعان ءجون ەمەس پە؟» – دەپ ايتقان ءبىر اۋىز ءسوزىنىڭ ءوزى، ورىس ميسسيونەرى ل.پوكروۆسكيدى ل.تولستويدىڭ «سۋرات كافەحاناسى» اڭگىمەسىندەگى كوزى اشىق بولسا دا، كوكىرەك كوزى سوقىر كوپ مىسكىننىڭ قاتارىنا قوسىپ تۇر. جازباسىنا قاراعاندا، ءوز ءدىنىن باسقا دىندەردەن ارتىق دەپ ەسەپتەيتىن كوكىرەگى سوقىر، يمپەريالىق وتارشىل پيعىلداعى ءوزىمشىل ورىس ميسسيونەرى – ءوزىنىڭ بەيشارا قالىپتاعى مىسكىن ءحالىن تۇسىنبەگەن سەكىلدى. پوكروۆسكيگە ايتقان ابايدىڭ جالعىز اۋىز سوزىنەن-اق پاراسات بەينەسىندەگى اباي بەينەسى انىق كورىنىپ تۇر.

پوكروۆسكي ءوز جازباسىندا ابايدىڭ بىلىمدارلىعى مەن زيالى مىنەزى تۋرالى: «كاك ۆيدنو ون وچەن منوگو چيتال داجە ي فيلوسوفوۆ، زنانيەم كوتورىح نە پرەمينۋل پەرەد منوي پوريسوۆاتسيا»، – دەپ (قازاقشاسى: ول وتە كوپ وقىعان، ءتىپتى فيلوسوفتاردى دا وقىعان ءبىلىمىن مەنىڭ الدىمدا ماقتانىش ءۇشىن كورسەتۋگە تىرىسقان جوق. ەركىن اۋدارعان ن.ماحان) ايتا كەلىپ: «گوۆوريت مەجدۋ پروچەم س بولشويۋ پوحۆولوي و گرافە ل.تولستوم.», – دەپ، (قازاقشاسى: ايتپاقشى، ول گراف لەۆ تولستوي تۋرالى دا كوپ ماقتاۋ ايتتى. ەركىن اۋدارعان ن.ماحان) ابايدىڭ تولستوي شىعارماشىلىعىن جاقسى بىلگەنىن ءسوز ەتىپ، اڭداتىپ وتكەن.

ايتپاعىمىز: پوكروۆسكي ءوز جازباسىندا «اباي تولستوي شىعارمالارىن جاقسى ءبىلدى»، – دەگەن ءسوزدى ايتپايدى.

پوكروۆسكي اباي تۋرالى: «گراف تولستوي تۋرالى كوپ ماقتاۋ ايتتى»، – دەپ جازعاندا، تولستويمەن جۇزبە-ءجۇز تانىس بولماعان اباي پوكروۆسكيمەن تولستويدىڭ شىعارماشىلىعى ءھام  ونىڭ فيلوسوفيالىق كوزقاراستارى تۋرالى سويلەسپەگەندە، اباي تولستوي تۋرالى ورىس ميسسيونەرىنە باسقا نە ايتۋى مۇمكىن؟

بۇدان ارى قاراي اباي ءدىن ايتىسىن ۇيىمداستىرعىسى كەلگەن ميسسيونەر پوكروۆسكيگە حريستيان ءدىنى تۋراسىندا ەمەس، ءوز زامانىنداعى يسلام ءدىنى تۋرالى كوبىرەك ايتقان.

ول بىلاي دەيدى: «يا ستروگي مۋسۋلمانين، نو نە تاكوي، كاك ۆى دۋماەتە. يا منوگوە نە پريزنايۋ، چەمۋ ۋچيت يسلام. كوران ستراشنو يسكاجەن، ۆ نەم ترۋدنو وتليچيت يستينۋ وت لجي. موگومەت، مەجدۋ پروچەم، نيكوگدا نە ۋچيل و سۆياششەننوي ۆوينە، ون ۆسەگدا پووششريال زانياتيا ناۋكوي، پروپوۆەدوۆال ليۋبوۆ كو ۆسەم ليۋديام. چتو كاساەتسيا رەليگيوزنوي نە تەرپيموستي، تو ۆسە ەتو ۆىدۋمكي پوزدنەيشيح مۋلل، گلاۆنىم وبرازوم تۋركوۆ ۆىدۋماۆشيح ەە دليا پوددەرجانيا سۆوەگو موگۋششەستۆا، ي تاتار پودپاۆشيح پود ۆلاست رۋسسكيح ي ۆەچنو مەچتايۋششيح وب وسۆوبوجدەني وت ەتوي ۆلاستي. گلاۆنوي پراپوۆەدنيك نەناۆيستي ك نەماگومەتانام – كازانسكايا مەدرەسە. ني ۆ تۋرتسي، ني ۆ ارابي، ني ۆ پەرسي – نە پروپوۆەدۋەتسيا تاكوگو فاناتيزما، كاك ۆ كازاني. ۆ ناستوياششەە ۆرەميا زدەس-تو يمەننو ي يسكاجاەتسيا بولەە ۆسەگو يستيننوە ماگومەتانسكوە ۋچەنيە. چتو كاساەتسيا رۋسسكيح، تو وني نە يمەەيۋت دوستاتوچنوگو زنانيا ماگومەتانستۆا، نە پوستيگلي ۆسيۋ گلۋبينۋ  ەگو. بولشينستۆو يزۋچاەت ماگومەتانستۆو پو پەرەۆودام، و ۆسە پەرەۆودى، ۆ توم چيسلە ي گ.سابلۋكوۆا ۆەسما نە پراۆيلنىي. يا، گوۆوريت يبراگيم، رابوتايۋ ناد ۆوسستاناۆلەنيەم يستيننوي رەليگي  ماگوماتانسكوي ۆ توم ۆيدە، ۆ كاكوم دال ەە ماگومەت. پوسلە سمەرتي موەي ترۋدى موي پروچيتايۋت ماگومەتانە ي موجەت بىت نايدۋتسيا پرودولجاتەلي موەگو دەلا» (پروۆاسلاۆنىي بلاگوۆەسنيك. №9, ماي. 1997 گود) (قازاقشاسى: مەن شىنايى مۇسىلمانمىن، بىراق ءسىز ويلاعانداي (مۇسىلمان) ەمەسپىن. يسلام وقىتىپ ۇيرەتەتىن كوپ نارسەنى مويىندامايمىن. قۇران قاتتى بۇرمالانعان. وندا اقيقات پەن جالعاندى اجىراتۋ وتە قيىن. مۇحاممەد پايعامبار ەشقاشان ء(دىن ءۇشىن بولاتىن) قاسيەتتى سوعىستى ناسيحاتتاعان ەمەس. ول ءاردايىم عىلىممەن اينالىسقاندى قولداپ، ادامزاتتى ماحابباتپەن ءسۇيۋدى ناسيحاتتادى. ءدىني توزىمسىزدىك – كەيىنگى مولدالاردىڭ اسىرەسە، تۇرىكتەردىڭ ءوز بيلىگىن ساقتاپ قالۋى مەن تاتارلاردىڭ ورىس بيلىگىنىڭ بوداندىعىنان قۇتىلساق دەگەن ارمانىنان تۋىنداعان امال. مۇسىلمان ەمەستەرگە وشپەندىلىكتى ناسيحاتتايتىن باستى ورتالىق – قازان مەدرەسەسى. تۇركيادا، اراب ەلدەرىندە، پارسىدا – قازانداعىداي ءدىني ءفاناتيزىمدى ناسيحاتتامايدى.

قازىرگى كەزدە، يسلام  ءدىنىنىڭ قاتتى بۇرمالانىپ جاتقان جەرى – قازان. ورىستار يسلام ءىلىمىن جەتكىلىكتى دارەجەدە بىلمەيدى، ونىڭ تەرەڭدىگىن تۇسىنبەيدى. ورىستاردىڭ كوپشىلىگى يسلامدى اۋدارمالار ارقىلى وقيدى. ال، بارلىق اۋدارمالار، ونىڭ ىشىندە گ.سابلۋكوۆ اۋدارماسى دا – قاتە. مەن – دەدى يبراگيم – يسلام ءدىنىنىڭ مۇحامەد پايعامبار قالدىرعان شىنايى اقيقات نۇسقاسىن قالپىنا كەلتىرۋمەن اينالىسىپ ءجۇرمىن. مەن ولگەننەن كەيىن مەنىڭ ەڭبەكتەرىمدى مۇسىلماندار وقىپ، بالكىم مەنىڭ ءىسىمدى جالعاستىراتىندار تابىلار. ەركىن اۋدارعان ن.ماحان)

ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ميسسيونەر پوكروۆسكي جازباسىندا قوسپا جوق. وندا ابايدىڭ شىنايى بەينەسى مەن اباي كىتاپحاناسىنىڭ كولەمى انىق اڭعارىلادى. ءبىز بۇل جازبادان دانالىق شىڭى ارقىلى الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرىلگەن دانىشپان ابايدى كورىپ وتىرمىز. ول قۇران قاتتى بۇرمالانعان دەيدى. نەگە؟

سەبەبى، بۇل ۋاقىتتا درەپەردىڭ «ەۋروپانىڭ اقىل-ويىنىڭ وركەندەۋ تاريحى» مەن ميلل، بوكل، ليۋيستەردىڭ «ءپوزيتيۆتى فيلوسوفيا» (وڭ ىقپالدى فيلوسوفيا . ن.م) اعىمىمەن جاقسى تانىس بولعان اباي، باتىس وركەنيەتىنىڭ تاريحىن جاقسى ءبىلىپ قانا قويماي، ءوزى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان تۇستاعى شىعىستىڭ باتىستان بىرنەشە عاسىرعا ارتتا قالىپ كەتۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى – ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ دامىماي قالعاندىعىنان ەكەنىن وتە جاقسى ءبىلدى. سوندىقتان ول عىلىمدى ناسيحاتتايتىن يسلامنىڭ باس كىتابى – قۇران-كارىم قاتتى بۇرمالانعان دەدى.

كەيىنگى ورتا عاسىرداعى شىعىستا عىلىم مەن ونەر-ءبىلىمنىڭ ءوسىپ-وركەندەمەۋىنىڭ نەگىزگى سەبەپكەرى – ءدىن بولاتىن. يسلام ءدىن ۇستازدارى قۇراندى ءوز قالاۋلارى مەن ورتا عاسىرلارداعى شىعىستىڭ ديكتاتور بيلەۋشىلەردىڭ ىڭعايلارىنا قاراي تاپسىرلەدى. ولار وزگە دىندەگى «كاپىرلەرگە» قارسى قاسيەتتى «عازاۋات» سوعىسىن ويلاپ تاۋىپ، عىلىممەن اينالىساتىن ەركىن ويلى ونەرتاپقىش-عالىمداردى «كاپىر» دەپ دىنسىزدەردىڭ قاتارىنا قوسىپ، قۋدالاۋعا كىرىستى. بۇل ارەكەتتەردىڭ بارلىعى – ديكتاتورلاردىڭ شەكسىز بيلىگى مەن مەملەكەتتەگى ءدىن يەلەرىنىڭ ىقپالىنىڭ ساقتالىپ قالۋى ءۇشىن اسا قاجەت ەدى. بيلىكتەگى پاتشانى «كوكتەگى قۇدايدىڭ جەردەگى كولەڭكەسى» دەپ تۇسىندىرگەن ءدىن يەلەرى – ديكتاتورلاردىڭ شەكسىز بيلىگىن ءدىن اتىنان ۇنەمى قولداپ وتىردى.

وسى تاريحتى تەرەڭىنەن تۇسىنگەن ابايدىڭ: «بۇل زاماننىڭ يشاندارىنان بەك ساق بولىڭدار. ولار – ءفيتنا (جالعان، بۇلىكشىل، بۇزىق) عالىم. بۇلاردان زالالدان باسقا ەشنارسە شىقپايدى»، – دەۋىندە (38-قاراسوزى) ۇلكەن ءمان بار.

شىعىستا عالىمداردى قۋدالاپ، عىلىمدى دامىتپاۋدىڭ ناتيجەسىندە: عىلىم مەن ونەر-ءبىلىم جەتىستىكتەرىنەن ماقۇرىم قالعان كەيىنگى ورتا عاسىرداعى شىعىس – وركەندەۋ جولىنا ەمەس، قۇلدىراپ كەرى كەتۋ جولىنا ءتۇستى.

ءبىر زامانداردا وركەنيەت بەسىگى بولعان شىعىستىڭ كەيىنگى قۇلدىراۋ ءداۋىرىنىڭ تاريحي سەبەپتەرىن جاقسى بىلگەن ابايدىڭ ورىس ميسسيونەرى پوكروۆسكيگە: «قۇران قاتتى بۇرمالانعان، وندا اقيقات پەن جالعاندى اجىراتۋ وتە قيىن. مۇحامەد پايعامبار ەشقاشان قاسيەتتى سوعىستى ناسيحاتتاعان ەمەس. ول كۇللى ادامزاتتى ءسۇي دەپ ايتىپ، عىلىممەن اينالىسۋدى قولدادى»، – دەۋى دە، جانە جازباداعى: «يسلام ءدىنىنىڭ مۇحاممەد پايعامبار قالدىرعان شىنايى اقيقات نۇسقاسىن قالپىنا كەلتىرۋمەن اينالىسىپ ءجۇرمىن»، – دەگەن ءسوزى دە، اقيقات اۋىلىنان الىس كەتپەيدى. سەبەبى، ءدال وسى سوزدەرىنىڭ دالەلى رەتىندە اباي، پوكروۆسكي كەلىپ كەتكەن 1896 جىلدان سوڭ، ءبىز قازىر 38-قاراسوز دەپ اتاپ جۇرگەن «عاقليا-تاسديقاتىن» جازدى. بۇل – 1897-1899 جىلدار بولسا كەرەك.

بۇلاي دەۋىمىزدىڭ نەگىزگى سەبەبى: پوكروۆسكي اباي اۋىلىنا 1896 جىلدىڭ 5 قىركۇيەگىندە كەلگەنىن ءوز جازباسىندا انىق جازعان. «يسلام ءدىنىنىڭ اقيقات نۇسقاسىن قالپىنا كەلتىرۋمەن اينالىسىپ ءجۇرمىن»، – دەگەن اباي، بۇل ۋاقىتتا «عاقليا-تاسديقاتىن» بىتىرە قويماعانى – انىق.

بالكىم، ول كەزدە تراكتاتتى جازۋعا ءالى كىرىسپەگەن بولۋى دا بەك مۇمكىن. ايتا كەتەتىن ءبىر ماسەلە: يسلام ءىلىمىنىڭ شىنايى نۇسقاسى – ابايدىڭ «عاقليا-تاسديحات» دەپ اتالاتىن عىلىمي تراكتاتى وتە كۇردەلى ەڭبەك. مۇنداي كۇردەلى ەڭبەكتى جازۋ – ۇزاق ۋاقىتتى تالاپ ەتەرى حاق. سوندىقتان، اباي بۇل ەڭبەگىن جازۋعا كەمى ءبىر-ەكى جىل ۋاقىتىن ارنادى دەپ ويلايمىز.

1898 جىلدىڭ 18 يۋن كۇنى مۇقىر سايلاۋى ءوتىپ جاتقان «كوشبيكە» دەگەن جەردە اباي سابالىپ، تاياققا جىعىلادى. بۇل وقيعا مورالدىق تۇرعىدان ابايعا وتە قاتتى سوققى بولىپ، سوڭى ۇلكەن داۋعا ۇلاسقاندىقتان – بۇل جىلى اباي جايلانىپ وتىرىپ، «عاقليا-تاسديقاتتى» جازۋعا مۇرشاسى بولدى دەپ ايتا المايمىز. سوندىقتان، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، اباي «عاقليا-تاسديقاتتى» ورىس ميسسيونەرى ل.پوكروۆسكي كەلىپ كەتكەن 1896 جىلدان كەيىن، 1897 جىلدارى باستاسا  دا، 1898 جىلى ءمىنايى سەبەپتەرگە بايلانىستى جايلانىپ وتىرىپ جازا الماي، ول «عاقليا-تاسديقاتتى» 1899 جىلدارى جازىپ ءبىتتى-اۋ دەپ جوبالايمىز. جوعارىدا اباي «عاقليا-تاسديقاتى» 1897-99 جىلدارى جازسا كەرەك دەپ  ايتۋىمىزدىڭ ءتۇپ سەبەبى  – وسى.

قۇران – كوبىمىز  ويلاپ جۇرگەندەي ادام قايتىس بولىپ، باقيلىق بولعاندا عانا وقىلاتىن سۇرەلەر ەمەس. قۇران – ءمۇمين مۇسىلمانداردىڭ ءومىر ءسۇرۋ كونوندارى. ياعني، بۇگىنگى جالپاق تىلمەن تۇسىندىرسەك، ول – يسلام دىنىندەگى ادامداردىڭ ءومىر ءسۇرۋ زاڭدارىنىڭ جيناعى. شىنايى مۇسىلماننىڭ قانداي ادام بولۋ كەرەكتىگى جانە ونىڭ سەنىمى مەن ءومىر ءسۇرۋ داعدىسى قۇراندا تولىق كورسەتىلگەن.

ابايدىڭ «عاقليا-تاسديقات» (38-قاراسوز) دەپ اتالاتىن عىلىمي تراكتاتىندا قۇران-كارىمدە ايتىلاتىن ءمۇمين-مۇسىلمانداردىڭ سەنىمى ياعني يمانى جانە جەكە باسىنا ءتان مورال فيلوسوفياسى مەن تاربيە ماسەلەلەرى كوپشىلىك حالىقتىڭ ۇعىمىنا ساي ەتىپ تاپسىرلەنەدى.

«عاقليا-تاسديقات» تراكتاتىندا، عىلىم – اللانىڭ ءبىر سيپاتى دەپ، ءبىر اللانى جانە ادىلەت پەن كۇللى ادامزاتتى سۇيەتىن «يمانيگۇلدى» ادام مەن ادىلەتتى، راحىمدى، (مەيىرىمدى) اقىلدى (ياعني عىلىم يگەرگەن) «تولىق ادامدى» ناسيحاتتاعان اباي: «عىلىمسىز وقىعان ناماز، تۇتقان ورازا، بەرىلگەن زەكەت، ەشبىر عيبادات ورىندا قابىلدانبايدى» (38-قاراسوز) دەپ، عىلىمدى بار جايدان جوعارى قويادى.

اباي عىلىم – وركەنيەت كىلتى ەكەنىن تەرەڭ ءتۇسىندى. سوندىقتان، ول «عاقليا-تاسديقاتتا»: «بۇل كۇندەرى ءتاحسيل – عۇلۋم (عىلىم ۇيرەنۋ) ەسكى مەدرەسەلەر عۇرپىندا بولىپ، بۇل زاماندا پايداسى جوق بولادى. سوعان قاراي عۇسمانيادا (بۇرىنعى تۇركيا پاتشالىعى) مەكتەپ حاربينا (اسكەري مەكتەپ) مەكتەپ رۋشيديالار ء(تۇرلى پاندەر وقىتىلاتىن مەكتەپ) سالىنىپ جاڭا نيزامعا اينالعان», – دەپ جازدى.

ابايدىڭ بۇلاي دەپ جازۋى – شىعىستا عىلىم وقىتاتىن مەدرەسەلەر بولعانىن جانە عىلىم مەن وركەنيەت شىعىستان باستالعانىن بىلەتىن ابايدىڭ، بىلىمىنەن حابار بەرىپ تۇر. بۇل – ءبىر. ەكىنشىدەن، تۇركيانىڭ دامىماي ارتتا قالۋىنىڭ سەبەبى – ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ دامىماعاندىعىنان. سوندىقتان، ەلىمىزدى دامۋدىڭ وركەنيەتتى جولىنا تۇسىرەمىز دەسەك، عىلىم-ءبىلىمدى باستى ورىنعا شىعارۋىمىز كەرەك، – دەپ، XIX عاسىردىڭ سوڭعى شيرەگىندە ءتۇرلى پاندەردى عىلىمي نەگىزدە وقىتاتىن ەۋروپا مەكتەپتەرىن تۇركياعا ۇلگى رەتىندە ۇسىنعان «تانزيماتشىلاردىڭ» اعارتۋشىلىق قوزعالىسى ناتيجەسىندە تۇركيادا اشىلعان جاڭا ۇلگىدەگى مەكتەپتەردى ءسوز ەتكەن اباي، تۇركياداعى «تانزيماتشىلاردىڭ» اعارتۋشىلىق قوزعالىسىن جاقسى ءبىلىپ، ولارعا ءىش تارتىپ تۇرعانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. بۇل جاعداي دا ابايدىڭ مول بىلىمىنەن حابار بەرىپ تۇر. ءبىر تۇكپىردەگى شىڭعىستاۋدا وتىرىپ، ەجەلگى شىعىستاعى ءبىلىم جۇيەسى مەن XIX عاسىردىڭ سوڭعى شيرەگىندەگى تۇركيانىڭ ءبىلىم بەرۋ جاڭالىعىن ءبىلىپ وتىرعان ابايدىڭ جان-جاقتى عىلىمي دايارلىعىنىڭ مولدىعىنا ەرىكسىز تاڭعالاسىڭ.

سوڭىنان تۇركياداعى «تانزيماتشىلاردىڭ» اعارتۋشىلىق قوزعالىسى XIX عاسىردىڭ سوڭىندا قىرىم تاتارلارىنان شىققان اعارتۋشى-عالىم يسمايل گاسپارالى (گاسپيرينسكي) ارقىلى قىرىم تۇبەگىنە جايىلىپ، رەسەي مۇسىلماندارىنا «جاديتشىلدىك» ء(جاديديزم) اتتى جاڭاشا وقۋ ۇلگىسىن الىپ كەلگەنى بەلگىلى.

ال، «جاديتشىلدىك» قازاق جەرىندە احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ «توتە وقۋىنا» ۇلاسىپ، ا.بايتۇرسىنۇلى سول كەزدەگى اراب گرافيكاسىنىڭ نەگىزىندە «توتە جازۋدى» ويلاپ تاپتى.

پوكروۆسكي جازباسىندا ابايدىڭ: «مۇحامەد پايعامبار عىلىممەن اينالىسقاندى قولداپ، ادامزاتتى ماحاببەتپەن ءسۇيۋدى ناسيحاتتادى», – دەگەن سوزدەردىڭ اقىن ولەڭدەرى مەن «عاقليا-تاسديقاتتا» (38-قاراسوز) كورىنىس بەرۋى – ميسسيونەر جازباسىنداعى اباي بەينەسىنىڭ شىنايىلىعىن ارتتىرا تۇسەدى.

جازبادا ابايدىڭ اتى ءجونى – شىڭعىس بولىسىنداعى موللا يبراگيم كولىمباەۆ دەپ جازىلعان. ءوز ءتىلىنىڭ ىشكى زاڭدىلىعىنا سايكەس ءتىل ورالىمىنا قيىن سوقسا كەرەك، ورىس ميسسيونەرى ابايدىڭ تەگىن «قۇنانباەۆ» دەپ ەمەس، «كولىمباەۆ» دەپ جازىپتى. بۇعان تەرەڭ ءمان بەرۋدىڭ ءجونى جوق. سەبەبى، ميسسيونەر جازباسىندا ابايدىڭ ازان شاقىرىپ قويعان «يبارھيم» دەگەن ەسىمى مەن تۇرعىلىقتى مەكەن جايىنىڭ اتى – شىڭعىس بولىسى دەپ انىق جازىلعان.

اباي – زەرە اجەنىڭ نەمەرەسىن ەركەلەتىپ قويعان اتى. بولماسا، ابايدىڭ ازان شاقىرىپ قويعان شىن ەسىمى – يبراھيم. زامانداستارى ابايدى – ىبىراي دەپ اتاعان. رەسمي قۇجاتتاردا دا اباي ەسىمى «يبراگيم» دەپ كورسەتىلەدى.

ءبىر شىڭعىس بولىسى ەمەس، سول تۇستاعى كۇللى سەمەي وڭىرىندە گ.سابلۋكوۆ اۋدارعان قۇراننان قاتە تاۋىپ، جازۋشى ل.تولستويدى تەرەڭ بىلگەن، ارنايى دايىندىقتان وتكەن ورىس ميسسيونەرىنە ءوز ءبىلىمىن مويىنداتىپ، ونىمەن تەڭ دارەجەدە ورىس تىلىندە سويلەسە الاتىن ابايدان وزگە كىم بولۋى مۇمكىن؟

كۇمان جوق، ميسسيونەر ل.پوكروۆسكي جازباسىنداعى شىڭعىس بولىسىنداعى موللا يبراگيم كولىمباەۆ  – اباي (يبراھيم) قۇنانباەۆ. بۇل – انىق.

ايتپاعىمىز: دەرەك كوزدەرىندەگى اباي كىتاپحاناسى مەن اقىن شىعارماشىلىعىنا وي كوزىمەن قارار بولساق – قيىر شەتتەگى شىڭعىستاۋدا وتىرسا دا، باتىس پەن شىعىستى تەڭ مەڭگەرىپ، ءىنجىل مەن قۇراندى تۇپنۇسقادان وقىعان، قۇراننىڭ ورىس تىلىندەگى گ.سابلۋكوۆ اۋدارماسىن قاتە دەپ ايتىپ، ءبىلىم ءنارى ارقىلى الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرىلگەن اباي ويلارىنا ەرىكسىز تاڭعالاسىز.

بۇل ويىمىزدىڭ ءتۇپ نەگىزدى باعدارى – اباي شىعارماشىلىعى مەن اباي كىتاپحاناسىنا باستاپ اپارارى حاق.

ءتورتىنشى ءبولىمنىڭ سوڭى. جالعاسى بار...

نۇرعالي ماحان

Abai.kz