ءا. جۇنىسبەك. تۇركى حالىقتارىنىڭ ورتاق ءرامىز-نىشاندارى جايلى
(ويتۇرتكى)
ءبورى باسى - ۇرانىم،
ءبورىلى مەنىڭ بايراعىم.
ءسۇيىنباي
00. قازىرگى زاماناۋي تاجىريبە باسى بىرىككەن ەلدەردىڭ عانا نەسىبەسى مول، تۇرمىسى تولىق بولاتىنىن كورسەتىپ وتىر. سوندىقتان دا ەل مەن ەل بىرىگىپ، جەر مەن جەر ءبىر-بىرىنە ۇلاسۋ ۇستىندە، شەكارا بەلگىلەر جاي شارتتى مەجەگە اينالىپ جاتىر. بۇرىنعىداي تەكە-تىرەستىك جوق، كەرىسىنشە، ورتاق ءتىل تابىسۋ باستالدى. ارعى-بەرگى كورشىنىڭ جوعىنا «ساۋاپ بولدى» دەپ شاپاتتاۋ قالدى. ونىڭ ۇستىنە الىس-بەرىس كوبەيىپ، الىس-جاقىن اعايىندىق دامىپ كەلەدى. ويتكەنى، ساياسي-ەكونوميكالىق بايلانىستارمەن بەرىك شىرمالعان ەلدەر ءۇشىن وزگەنىڭ جوعى مەن جوعالتقانى وزىڭە دە ىرىس اكەلمەيتىن بولدى: داعدارىس بولسا - داعدارىس ورتاق، دامۋ بولسا - دامۋ ورتاق; تاپشىلىق بولسا - تاپشىلىق ورتاق، تابىس بولسا - تابىس ورتاق; ەڭ باستىسى، تىنىشتىق بولسا - تىنىشتىق ورتاق، سويقان باستالسا، و دا سەنى اينالىپ وتپەيتىن، شارپىماي قالمايتىن بولدى.
ءسويتىپ، ورتاق مۇددە ساياسي-ەكونوميكالىق بىرلىككە باستاپ وتىر. سونىمەن، بىرلىگى ءبىر ەل وزاتىن زامان تۋدى.
(ويتۇرتكى)
ءبورى باسى - ۇرانىم،
ءبورىلى مەنىڭ بايراعىم.
ءسۇيىنباي
00. قازىرگى زاماناۋي تاجىريبە باسى بىرىككەن ەلدەردىڭ عانا نەسىبەسى مول، تۇرمىسى تولىق بولاتىنىن كورسەتىپ وتىر. سوندىقتان دا ەل مەن ەل بىرىگىپ، جەر مەن جەر ءبىر-بىرىنە ۇلاسۋ ۇستىندە، شەكارا بەلگىلەر جاي شارتتى مەجەگە اينالىپ جاتىر. بۇرىنعىداي تەكە-تىرەستىك جوق، كەرىسىنشە، ورتاق ءتىل تابىسۋ باستالدى. ارعى-بەرگى كورشىنىڭ جوعىنا «ساۋاپ بولدى» دەپ شاپاتتاۋ قالدى. ونىڭ ۇستىنە الىس-بەرىس كوبەيىپ، الىس-جاقىن اعايىندىق دامىپ كەلەدى. ويتكەنى، ساياسي-ەكونوميكالىق بايلانىستارمەن بەرىك شىرمالعان ەلدەر ءۇشىن وزگەنىڭ جوعى مەن جوعالتقانى وزىڭە دە ىرىس اكەلمەيتىن بولدى: داعدارىس بولسا - داعدارىس ورتاق، دامۋ بولسا - دامۋ ورتاق; تاپشىلىق بولسا - تاپشىلىق ورتاق، تابىس بولسا - تابىس ورتاق; ەڭ باستىسى، تىنىشتىق بولسا - تىنىشتىق ورتاق، سويقان باستالسا، و دا سەنى اينالىپ وتپەيتىن، شارپىماي قالمايتىن بولدى.
ءسويتىپ، ورتاق مۇددە ساياسي-ەكونوميكالىق بىرلىككە باستاپ وتىر. سونىمەن، بىرلىگى ءبىر ەل وزاتىن زامان تۋدى.
01. وسى ورايدا تۇرىك حالىقتارىنىڭ ورتاق بىرلىگىنىڭ ورنى بولەك بولىپ تۇر. باستالعان باستاما وڭ ناتيجەسىن بەرىپ تە جاتىر. ءبىر-بىرىنە ارقا سۇيەپ، قول ۇشىن بەرىپ، قاسىنان تابىلاتىن تۋىستىق باستالىپ كەتتى. ەندى سول تۋىستىق بىرلىكتى ايعاقتاپ تۇراتىن ءرامىز-نىشاندار سىقىلدى.
02. قازىرگى تۇرىك حالىقتارى ءۇشىن ورتاق ءرامىز-نىشاندار تاڭداۋ وتە كۇردەلى ماسەلە بولىپ تابىلادى. ويتكەنى،
-ورتاق ساياسي-قوعامدىق ءرامىز-نىشان تابۋ ازىرگە مۇمكىن ەمەس، تۇرىك حالىقتارىنىڭ كوپشىلىگى ءامىرشىل-مانساپقور مەملەكەتتەردىڭ قۇرامىندا قالىپ وتىر;
-ورتاق ءدىني ءرامىز-نىشان تابۋ تاعى دا مۇمكىن ەمەس، تۇرىك حالىقتارى ءارتۇرلى ءدىندى ۇستانىپ وتىر;
-شەكارا بەلگى تابۋ مۇمكىن ەمەس، مەملەكەتتەر اراسىنداعى شەكارانىڭ جابىق تۇستارى جەتكىلىكتى;
-ورتاق جازۋ ۇلگىسىن تابۋ مۇمكىن ەمەس، تۇرىك حالىقتارى ءارتۇرلى جازۋدى پايدالانىپ كەلەدى.
ەندەشە قازىرگى ساياسي-قوعامي احۋالدى ەسكەرىپ، تۇرىك حالىقتارىنىڭ بارىنە تۇسىنىكتى-تانىمال ءرامىز-نىشاندار قاراستىرۋعا تۋرا كەلەدى (ماقالا يەسىنىڭ ويىن دۇرىس تۇسىنگەن ءجون).
03. تۇرىك بىرلىگىنىڭ ايعاق بەلگىسى تاريحي سالتانات ۇستىندە كورىنەتىن بىرەگەي تۋ (جالاۋ), ەلتاڭبا مەن ءانۇران بولسا، كۇندەلىكتى مازمۇنى - جازۋ ء(الىپبي):
-تۋ ەلدىڭ باسىن ءبىر جەرگە توپتاستىراتىن شاقىرتقى، جول باستار بايراق بولسا;
-ەلتاڭبا ەلدىڭ بىرەگەي بولمىسىن كورسەتەتىن ايعاق،
-ءانۇران ەل مارتەبەسىن (ەڭسەسىن) كوتەرەتىن ۇيتقى، سىرت كوزگە ايقاي-ايبار;
-جازۋ - ادام مەن ادامدى، ۇلىس پەن ۇلىستى جالعاستىرار دانەكەر.
04. تۇرىك حالىقتارىنا الدىمەن ءتاڭىرى ۇستانىمدارى ورتاق. ءتاڭىرى ۇستانىمدارى - تۇرىك حالىقتارىنىڭ تۇرمىستىق تاربيەسى، سول تاربيەدەن قالىپتاسقان قوعامدىق ءتارتىبى: تابيعاتقا (قورشاعان ورتاعا) قيانات جاساۋعا بولمايدى; وزىڭە قاجەتىڭنەن ارتىعىن الما; ءشوپتى تاپتاما; سۋدى ىسىراپ قىلما; جەردى جارالاما; بالالى اڭعا تيىسپە; قۇستىڭ ۇياسىن بۇزبا ت.ب. تولىپ جاتقان تىيىمدار مۇلتىكسىز ورىندالىپ وتىرعان.
قازىرگى تىلمەن ايتقاندا ەكولوگيالىق زاڭ.
ءتاڭىرى ۇستانىمدارى - جازىلماعان زاڭ. ءتاڭىرى ۇستانىمدارى ءوزىنىڭ زارۋلىك مازمۇنىنا قاراي كلاسسيكالىق دىندەردىڭ (مىسالى، ءىسلامنىڭ) قاعيداتتارىن تولىقتىرىپ، قازىرگى كەزدە ءدىن تالاپتارىنا اينالىپ كەتكەن.
جالبارىنارى دا، باس يەرى دە ورتاق. ول -كوك ءتاڭىرى.
نا درەۆنەم التاە جيلي نە يازىچنيكي، ا وسنوۆوپولوجنيكي ەدينوبوجيا. وتسيۋدا يح يميا - تيۋركي. ...نا يازىكە درەۆنيح التايتسەۆ سلوۆو «تيۋرك» يمەلو رياد زناچەني، ودنو يز نيح - «دۋشا ناپولنەننايا نەبوم... فاكتى ۋپريامايا ۆەشش ۆ ميرە، وسوبەننو ەسلي وني سۆيازانى سو سۆەتلىم وبرازوم تەنگري [مۋراد ادجي].
05. تۇرىك حالىقتارىنىڭ جەر بەتىندەگى ورنالاسۋ ءتارتىبى دە ەرەكشە:
-ءبىر توبى مۇز جاستانىپ، قار كەشىپ ءجۇر;
-ەندى ءبىر توبى ورمان ارالاپ، سۋ (وزەن-كول) جاعالاپ ءجۇر.
-تاۋ بوكتەرلەپ، شىڭ اسىپ جۇرگەندەرى تاعى بار;
-سايىن دالانى قونىستانىپ، قۇم شارلاپ جۇرگەن دە تۇرىكتەر.
باسقاشا ايتقاندا، گەوگرافيالىق بويلىقتى (مەريديان) الا ورنالاسقان بىردەن-ءبىر حالىق بولىپ تابىلادى. سوناۋ مۇز قۇرسانعان تەرىستىكتەن باستالىپ، ەندەي كەلىپ ەرەن قابىرعا مەن جەر ورتا تەڭىزىنە تىرەلگەن.
06. تۇرىك حالىقتارى قونىستارىنىڭ شالعايلىعىنا قاراماي، كورنەكى ءمۇسىندى ورتاق تاپقان. ول - كوك ءبورى. كوك ءبورى جايلى سەنىمى دە ورتاق، اڭىزى دا ورتاق.
ءبورى باسى - ۇرانىم،
ءبورىلى مەنىڭ بايراعىم.
ءبورىلى بايراق كوتەرسە،
قوزىپ كەتەر قايداعىم ء[سۇيىنباي].
07. ەندەشە تۇرىك حالىقتارىنىڭ ءبارى جاتىرقاماي قابىلداۋ ءۇشىن تۇرىك رامىزدەرى كوك ءتاڭىرى (كوك اسپان) جانە كوك ءبورى اتىمەن (بەينەسىمەن) بايلانىستى بولۋ كەرەك. رامىزدەردىڭ وڭىرىندە كوك (كوگىلدىر) ءتۇس باسىم بولسا، تۇرىك حالىقتارىنىڭ كوز تۇيسىنىمىنە جاقىن بولادى.
ارينە، قازىرگى كەزدە كوك ءتاڭىرى مەن كوك ءبورى ۇعىمى كوپشىلىك ساناسىنان شىعىپ قالدى، تىپتەن، جات بولىپ كەتتى دەسە دە بولادى. سوندىقتان تۇرىكتەردىڭ بۇگىنگى ۇرپاعىنا تاريحي ءدارىس وتكىزۋگە تۋرا كەلەدى. ولاردىڭ بەتىن بەرى قاراتۋ دا وڭاي بولمايدى. ويتكەنى كوك ءتاڭىرى كلاسسيكالىق دىندەردىڭ تاساسىندا قالىپ، كۇنى وتكەن كونە تاريح كۇيگە تۇسكەن. ال كوك ءبورى بولسا، ونىڭ ءبورى اتاۋى تىلدىك اينالىمنان شىعىپ، قاسقىر ۇعىمىمەن مازمۇنداس بولىپ كەتتى. ونىڭ ۇستىنە قاسقىر ۇعىمى تۇرمىستا قياناتى وتكەن كوكجال قاسقىر، سۇر قاسقىر دەگەن سىقىلدى بەيمەيرىم تاجالدى بىلدىرەدى.
جاسىراتىنى جوق، «ەۋروپاوزىمشىل» ساياساتكەرلەردىڭ دە تىكسىنۋىن كۇتۋگە بولادى.
ءتورتىنشى، سوناۋ كونە (ەجەلگى) تۇرىك جازۋىنا كوز تىگىپ وتىرعان شاعىن توپتىڭ ارەكەتى. وسىعان وراي، ءىز دە الدەقاشان ءوشىپ كەتكەن كونە جازۋىن قايتا جاڭعىرتىپ جاتقان ەۆرەي، موڭعول حالىقتارىنىڭ جانكەشتى ارەكەتى مەن ءبىر ۋىس قانا گرۋزين، ارميان حالىقتارىنىڭ ەلتاڭباسىنداي بولعان بىرەگەي ءالىپبيىن تىلگە تيەك ەتىپ، ءجۇز ەلۋ ميلليون تۇرىك حالىقتارىنىڭ قۇر الاقان قالعانى قالاي دەپ قىنجىلامىز. وكىنىشتىسى، تۇركى جۇرتىنىڭ قازىرگى وركەنيەتتى ەلدەردىڭ جازۋ تاريحىن ون وراپ الىپ كەتەتىن، اتام زامانعى تاريحى بار جازۋى بولا تۇرىپ، «جازۋ-سىزۋسىز» جۇرت اتانعاندىعىندا بولىپ وتىر. ال، «جازۋ-سىزۋسىز» حالىق دەگەننىڭ ار جاعىندا «جابايى، مەشەۋ، تەلمىرىندى، ءتىلى دامىماعان» ت.ب. سياقتى «اتاقتار» تۇرعان جوق پا؟ مۇنىڭ ءوزى ەلدىڭ ەڭسەسىن باسىپ، ەردى ەزگە اينالدىرۋدىڭ تاپتىرماس قۇرالى بولىپ شىقتى. تىپتەن، كەشەگە دەيىن كەڭەس قۇرامىنداعى تۇركى حالىقتارى «ءوزىمىزدىڭ جازۋ-سىزۋسىز حالىق ەكەنىمىزدى الەمگە جار سالىپ ايتىپ، ورىس جازۋى كەلىپ جانىمىز قالعانىن» جارىسا جامىراي، ماقتانا مويىنداپ كەلگەن جوقپىز با؟ ەندەشە «كوك تۇرىك» جازۋىن جاڭعىرتۋ - ەرىككەن مەن ەسى كەتكەننىڭ ءىسى ەمەس، تۇرىك جۇرتىنىڭ الەمي قوعام الدىنداعى ەلدىك نامىس-ابىرويىن كوتەرەتىن ءىس.
باسقالاردى بىلمەيمىز، كونە تۇرىكشى رەتىندە باسەكە-باقتالاستىقتان اۋلاقپىز. ويتكەنى كونە تۇرىكشەنى قولداپ، ءجون ەكەن دەيتىندەر از، بۇگىن-ەرتەڭ كونە تۇرىكشەگە وتە قويامىز دەۋدىڭ دە ءجونى جوق. سەبەبى كونە تۇرىكشىلەردىڭ ءوز اراسىندا ورتاق پىكىر جوق، ءبىر تاڭبانى ەكى ادام بولسا ەكى ءتۇرلى، ون ادام بولسا ون ءتۇرلى وقيدى. سونىڭ ناتيجەسىندە «كونە تۇرىك ءالىپبيى - مىناۋ» دەپ ۇستاتا قوياتىنداي دايىن ءالىپبي جوق. ماقسات - كونە تۇرىك جازۋىنىڭ يكەمدەلگەن ءالىپبيىن، تاڭباسى مەن ەملەسىن دايىنداپ، تانىمدىق ءدارىس رەتىندە سىنىپتار مەن دارىسحانالارعا جەتكىزىپ بەرۋ. ءسويتىپ كوزى اشىق كەلەسى ۇرپاق كونە جازۋدى تانىپ-ءبىلىپ، ونى جاتىرقاماس، ەرتەڭ-اق ولاردىڭ زامانى تۋادى، سول كەزدە ويلانار. بىزدىكى - اتا جازۋدىڭ قىر-سىرىن ولاردىڭ جادىنا قۇيىپ، وي سالىپ كەتۋ.
ءا. جۇنىسبەك،
ا. بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى
ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى
