قانسەيىت ابدەزۇلى، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ فيلولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى، پروفەسسور، قر مادەنيەت قايراتكەرى:

قانسەيىت ابدەزۇلى، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ فيلولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى، پروفەسسور، قر مادەنيەت قايراتكەرى:

- قازىرگى جاس اقىن-جازۋشىلاردىڭ شى­­عار­مالارىن وقيسىز با؟ بۇگىنگى كور­كەم ادەبيەت جايلى قانداي كوز­قا­راس­تا­سىز؟

- بۇگىنگى قازاق ادەبيەتى تۋرالى وي قوز­عا­عان كەزدە الدىمەن ادەبيەتىمىزدىڭ دامۋ-وركەندەۋى تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ رۋحاني ورلەۋ جولىنداعى ماقسات-مۇراتىمەن باع­دار­لاس، ساباقتاس ەكەنىن ايتۋ ورىندى. ەلى­مىز ەگەمەندىگىن العاننان سوڭ رۋحاني قۇن­دى­لىقتارىمىزدى، الاش ارىستارىن قاي­تار­دىق. ۋاقىت وتە كەلە تاريحىمىزدى دا تۇ­گەن­دەپ جاتىرمىز. وسىعان بايلانىستى، ارينە، ادەبيەتكە دە جاڭا تاقىرىپتار كەلدى. ادەبيەتىمىزدىڭ باعىتى وزگەردى. قا­زىر­گى جاس اقىندار پوەزياسىنا قاراپ وتىر­ساڭىز، تاۋەل­سىزدىك يدەياسىن كوتەرەتىن، ەل­دىك، ۇلت­تىق قۇندىلىقتاردى ايتاتىن پوەزيا قا­­لىپ­تاسىپ كەلەدى. وسى پوەزيادا جاس اقىن­­­دار­دىڭ ورلەۋى، دامۋى وڭ ناتيجە بە­رىپ، وتىر. ولاردا وزىندىك جاڭالىقتارى مەن ال­عا قاراي ىلگەرىلەۋ بايقالادى. جاس­تاردا بۇرىنعىداي تاپتىق يدەولوگيالىق شەكتەۋ جوق، تسەنزۋرا جوق، ءبىر سوزبەن ايت­قان­دا، مۇم­كىندىگى مول. ۇلكەن تاقىرىپتارعا، ادام­گەر­شىلىك، ۇلت تاقىرىپتارىن ارقاۋ ەتۋ­گە بو­لا­دى. مۇمكىندىگى بارلىعىنان، ونىڭ اۋ­قىم­دىعى، ولەڭ قۇرىلىسىنا، بۋناعىنا، ۇي­­قاسىنا، ىرعاعىنا دەگەن شەكتەۋ جوق بول­عاندىقتان، پوەزيا قازاق ادەبيەتىنىڭ كوشىن باستاپ كەلەدى. ەگەر اقىن يدەيالىق وتە تە­رەڭ ويىن ايتقىسى كەلسە، ونى ولەڭنىڭ كەز كەل­گەن جانرىندا جەتكىزە الادى. مارالتاي رايىم­بەكۇلى، جاراس سارسەك، ءامىرحان بال­قى­بەكتىڭ پوەزياسىنان جاڭالىقتاردى ءجيى بايقايمىن. ەڭ باستىسى، بۇلار ءبىرىن-ءبىرى قاي­تالامايدى. ءۇش اقىن دا - ءوز قولتاڭ­با­سىن تاپ­قان اقىندار. ورتا بۋىن اقىندارى ەسەن­­عالي راۋشانوۆ، تەمىرحان مەدەتبەك، امان­حان ءالىم، تەمىرعالي كوپباەۆتار - بۇ­گىن­گى رۋحاني سۇرانىسقا تولىق جاۋاپ بەرىپ، قوعامنىڭ دامۋىنا ۇلەسىن قوسىپ وتىرعان اقىندار. قاراپ وتىرساڭىز، قازىرگى پوەزيا ادامي قۇندىلىقتارعا بەت بۇردى. قازىرگى اق­شانىڭ العاشقى ورىنعا شىعۋى، دۇنيە­قو­ڭىز­دىقتىڭ، پاراقورلىقتىڭ، باققۇ­مار­لىق­تىڭ، تاققۇمارلىقتىڭ ءبىرىنشى قاتارعا شىعۋى، مۇنىمەن قاتار، قىزعانشاقتىق، اياق­تان شالۋ، ماقتانشاقتىق دەگەندەردىڭ بوي كوتەرۋى سوناۋ ابايدىڭ تەرەڭ في­لو­سو­فيا­لىق پوەزياسىنان تابىلادى. قازاقتىڭ بويىن­داعى مىڭداعان ءمىن قازاق پوەزيا­سى­نىڭ نەگىزگى تاقىرىبىنا اينالدى. جاستار پوە­زياسىندا قازىردە تاريحىمىزعا ءۇڭىلۋ، ۇلت­تىق مۇرالارعا دەن قويۋ تەندەنتسياسى باسىم بولدى. ۇلى تۇلعالارىمىزدى ءتىرىلتۋ نەمەسە ولاردىڭ ۇلى شىعارمالارىن ايتۋ نەگىزگى ورىنعا شىقتى. ءبىر ەرەكشەلىگى، سوناۋ جى­راۋلار پوەزياسىنداعى ۇلگىلەر، كا­نون­دار جاستاردىڭ شىعارماشىلىعىنان تا­بى­لا ءبىلدى. تاريحي تاعدىرىمىزدى پوەزيا تى­لى­مەن جىرلاۋ بەلەڭ الدى. ودان ءنار الۋ جا­نە رۋحاني قاجەتتىلىكتەرىمىزگە جاراتۋ، اسى­رەسە جاستاردىڭ ساناسىنا ىزگىلىك ۇيالاتۋ ماقساتىندا قازىرگى قازاق پوەزياسى ەداۋىر جۇ­مىستار اتقاردى. وسى تۋراسىندا قازاق پروزاسى دا دامىپ كەلەدى. تۇتاستاي العاندا قازىرگى قازاق ادەبيەتى ۇلكەن ىزدەنىس ۇستىندە دەر ەدىم. ۇلتتىق دەڭگەيدە عانا ەمەس، الەم­دىك دەڭگەيگە كوتەرىلىپ وتىر. حVI-XVIII عاسىرلارداعى كلاسسيكالىق الەم ادەبيەتى ۇلگىلەرى قازاق تىلىنە اۋدارىلدى. گۋما­نيس­تىك­كە، ىزگىلىككە شاقىرۋ ماقساتىنداعى ىز­دە­نىس­تەر جاسالىپ جاتقان تۇستا قازاق ادەبيەتى توقىراۋ ۇستىندە، توقتاپ قالدى، بولاشاعى جوق دەگەن سوزدەردى ايتپاۋىمىز كەرەك. قازاق ادەبيەتى قازىر ءوزىنىڭ ماقسات-مۇراتىن ايقىنداپ، ۇلكەن ارناسىن تاۋىپ، جاقىن 10 جىلدىقتا وقىرمانىمەن تىعىز بايلانىستا بو­لادى دەگەن ۇمىتتەمىز.

- بۇگىنگى كوركەم ادەبيەتتىڭ تىلىنە قاتىستى قانداي سىنىڭىز بار؟

- ءار زامان، ءاربىر تاريحي كەزەڭ ادە­بيەت­كە ءوز ءتىلىن الا كەلەدى. بىراق ءبىزدىڭ حح عا­سىرداعى كلاسسيكالىق ادەبيەتىمىزدىڭ ءتىلى ءبىزدىڭ قازىرگى تىلىمىزدەن مۇلدەم ات ءۇزىپ كەتكەن ءتىل دەۋگە بولمايدى. شىنايى ادەبي كوركەم ءتىل، مەنىڭ ويىمشا، ەش ۋاقىتتا قوعامعا، زامانعا بەيىمدەلمەيدى. سەبەبى ول - ماڭگىلىك قۇندىلىق. سوندىقتان دا ون­دا­عان عاسىرلار بويى قالىپتاسقان قازاق ءتى­لى ءوزىنىڭ قۇنارىن جوعالتپايدى. مەن قازاق ءتىلىن وتە باي ءتىل دەپ ايتا الامىن. قازاق پوەزياسىنداعى جاس اقىنداردىڭ ىزدەنىستەرىن ايتقان كەزدە تىلدىك ىزدەنىستەردى دە قوسار ەدىم. جاقسى ءسوز تىركەستەرى، ءسوز ورام­دارى، جاقسى كەستەلى جاڭا سوزدەر. بۇگىنگى ادەبيەتتىڭ ءتىلى جۇتاپ، توقىراپ، توق­تاپ، سۇيىلىپ قالعان ءتىل ەمەس. ادەبيەتتىڭ جان جۇرەگى، كۇرە تامىرى - ءتىل. ءتىل جوق جەر­دە ادەبيەت جوق. ادەبي ءتىلىمىز وتە قۇنارلى، كوپ قىرلى ءارى تازا. مۇنىڭ سەبەبى ءبىزدىڭ ادە­بي تاريح حح عاسىر ادەبيەتى، ءحىح عاسىر ادەبيەتى، بەس عاسىرعا سوزىلعان جىراۋلار ادەبيەتى دەگەن ءۇش قايناردان تاراپ وتىر­عاندىعىنان دەپ ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. مىنە، وسى قاي­نارلاردى كوپ وقىعان، يگەرگەن، بويىنا سىڭىرگەن قالامگەر، جازۋشى يا دراماتۋرگتەر تاريحتا قالادى. ال وقىماعاندار ەشقاشان دا ادەبيەت مايدانىنا ات ءىزىن سالا المايدى. كەشە عانا 60-جىلدارداعى تاكەن الىم­قۇلوۆتىڭ، ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆتىڭ، قا­لي­حان ىسقاقتىڭ، شەرحان مۇرتازانىڭ جاۋھار ءتىلى ادەبيەتتى وركەندەتتى. مۇنىڭ سەبەبى ولار قازاقتىڭ سوزدىك قورىن ءوز شى­عار­ما­لا­رىندا ويناتىپ قولدانا الاتىندىعىندا بولىپ وتىر. ال كەشەگى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ، زەي­نوللا قابدولوۆتىڭ، اقسەلەۋ سەي­دىم­بەكتەردىڭ شەشەندىگى مەن ءسوز قولدانۋ ءادىس-تاسىلدەرى ەشقاشان دا زايا بولماۋى ءتيىس. سوندىقتان دا قازىرگى قازاق ادەبيەتىنىڭ كە­دەيلەنىپ، سۇيىلىپ كەتۋىنە ەشقانداي نەگىز جوق. ۇلى تۇلعالارىمىز، دانالارىمىز، كور­نەكتى قالامگەرلەرىمىز جاساپ كەتكەن ءتىلدى ءبىز مولىنان پايدالانۋىمىز كەرەك. قازىر جاڭا ءسوز تاۋىپ، جاڭا تىركەستەرگە جۇگىنىپ، «بەلەسەبەد» ويلاپ تابۋدىڭ قاجەتى جوق. ءتىلىمىزدىڭ بۇكىل قۇنارى دا، ءسولى دە كلاس­سي­كالىق ادەبيەتىمىزدە جاتىر. ول ءۇشىن ءبىز اباي قۇنانباەۆتىڭ، شاكەرىم قۇداي­بەر­دىنىڭ، ماعجان جۇماباەۆتىڭ، جۇسىپبەك اي­ماۋىتۇلىنىڭ، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءتىلىن زەردەلەي زەرتتەۋىمىز كەرەك. قازىرگى زاماندا اقىن-جازۋشىلارىمىز كەرەمەت ءسوز تىر­كەس­تەرى مەن جاڭا سوزدەردى اكەلىپ جاتىر دەپ ايتا المايمىز. قازاقتىڭ كونە ۇعىم­دارى مەن اتاۋلارىنىڭ بارلىعى دا، سونى­مەن قاتار قازاقتىڭ ۇلى ءسوز ونەرى مەن شە­شەن­دىك ونەرى دە سان عاسىرلار بويى ابدەن قىر­نالىپ، ەلەكتەن ءوتىپ، ءتورت اياعىنان تەڭ تۇرعان، ءتورت قۇبىلاسى تەڭ كەرەمەت باي ءتىل. الەمدە قازاق تىلىنەن باي ءتىل جوق. كيىز تۋىرلىقتى تۇركى حالىقتارىنىڭ بارلىعى دا قازاق ءتىلىن قۇنارى ساقتالعان ءتىل دەپ مويىنداپ وتىر. بۇگىنگى ءومىر شىندىعىن ءوزىمىزدىڭ قۇنارلى تىلىمىزدە سويلەتە الساق، ودان ارتىق باقىت تا، مارتەبە دە جوق.

- ءسىز كوپ جىلداردان بەرى قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىن، قازاق پروزاسىن، ونىڭ ىشىندە قازاقتىڭ سۋرەتكەر قالام­گەر­لەرىنىڭ كورنەكتىسى تاكەن الىمقۇلوۆ شى­عارماشىلىعىن ۇزبەي زەرتتەپ كەلە جا­تىرسىز. بۇل زەرتتەۋلەردىڭ ەندىگى بە­تالىسى قالاي بولماق؟

- ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە 10 جىل بۇرىن ەل­با­سىمىزدىڭ تىكەلەي باستاماسىمەن قولعا الىن­عان «مادەني مۇراعا» ايرىقشا توق­تا­لۋىمىز كەرەك، ونىڭ قۇندىلىعىن ايتۋى­مىز كەرەك. «مادەني مۇرا» دەگەنىمىز - ما­دە­نيەتتىڭ بارلىق سالاسىن قامتيتىن ۇلكەن مەملەكەتتىك باستاما. سونىڭ ىشىندە ادە­بيەت­كە ۇلكەن ءمان بەرىلدى. جارىققا شىعىپ جاتقان «بابالار ءسوزى»- ءجۇز تومدىق ەڭبەك. كەشە عانا سوڭعى ءارپى باسىلعان ون تومدىق - «قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى» ەڭبەگى. قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىن اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى جانر-جانر­عا، كەزەڭ-كەزەڭگە ءبولىپ جازىپ جاتىر. ءوزى­مىز­دىڭ قارا شاڭىراق قازۇۋ-دا دا قازاق ادە­بيەتىنىڭ قىسقاشا تاريحىن ەكى توم ەتىپ شى­عارىپ جاتىرمىز. قازىردە جاڭادان قۇرىل­عان اباي ينستيتۋتى اتالمىش تاقى­رىپ­قا بەس تومدىق ەڭبەكتى دايىنداپ جا­تىر. الىپ ەر تۇڭعا، ياعني ەجەلگى ءداۋىر ادە­بيە­تىنەن باستالىپ، قازىرگى قازاق ادەبيەتىنە دەيىنگى تاريحتى قامتيتىن ءۇش مىڭ جىلدىق ادەبيەتتى جازىپ بىتىردىك. وسى سالادا «ما­دەني مۇرا» باعدارلاماسىمەن شىققان 10 تومدىعىنا قاتىستىم. ونىڭ ونىنشى تومىن جازۋعا قاتىسىپ، ۇلكەن تاراۋ جاز­دىم. «قازاق ادەبي سىنى» دەگەن تاقى­رىپ­تاعى ەڭبەگىم شىقتى. ودان كەيىن سەرىك قي­را­باەۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن ەكى تومدىق «قازاق پروزاسىنىڭ تاريحى» اتتى ەڭبەگىم شىق­تى. وندا مەن ونەر تاقىرىبىنا جازىل­عان بۇكىل قازاق روماندارىن جازدىم. ال جيىر­ما جىل ۋاقىتتاي جازىپ جۇرگەن تاقى­رى­بىم - وتكەن عاسىرداعى، ياعني 60-70 جىل­دارداعى قازاق پروزاسىنىڭ تاريحى. سونىڭ ىشىندە ايرىقشا ءبىر سەرپىلىس بولعان تاريحي تاقىرىپ ەرەكشە وركەندەدى.  ۇلكەن اقىندارىمىز، دانا­لا­رى­مىز، ونەر يەلە­رى­نىڭ وبرازدارى سوم­دال­عان پروزالىق شى­عار­مالار جاقسى دامىعان كەز بولدى. ونىڭ باسىندا مۇحتار اۋەزوۆ باس­تا­عان ساۋىربەك باق­بەرگەنوۆ، ءىلياس ەسەن­بەرلين، تاكەن الىم­­قۇلوۆ، ساكەن ءجۇنىسوۆ، ءانۋار ءالىم­جا­نوۆ، دۇكەنباي دوسجانوۆ، ءىليا جاقانوۆ، مۇحتار ماعاۋين، قابدەش جۇ­مادىلوۆتەر بولدى. وسى قالامگەرلەردىڭ بار­لىعىن دا قامتىپ، «قازاق ادەبيەتى جانە قازاق ادە­بيەتىندەگى ونەر تاقىرىبى» دە­گەن تاقى­رىپ­تى زەرتتەدىم. كەيىن ونى «ادە­بيەت جانە ونەر» دەگەن ۇلكەن مو­نو­گرا­­فياعا اينال­دىر­دىم. قورقىتتىڭ، اباي­­دىڭ، اقان سەرى­نىڭ، ءبىرجان سالدىڭ، سۇگىر، تاتتىمبەت، ىقى­لاس­تاردىڭ بەينەلەرىن، ولار­دىڭ اڭ-قۇسى مەن تازى يتتەرىن، كۇيلەرى جايلى جازىلعان شىعارمالاردى زەرتتەدىم. 1960-80 جىل­دارى قازاق قالامگەرلەرى وسى تاقىرىپقا ۇلكەن بەتبۇرىس جاسادى. كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا تسەنزۋرا، تاپشىلدىق دەگەن سەكىلدى كەدەرگىلەر تۇرعاندا ۇلتتىڭ تاعدىرى مەن تاريحىن جازا المايتىنسىز. ال ما­دە­نيە­تى مەن ونەرىن جازۋعا بولادى. وسى جول­مەن تام-تۇمداپ بولسا دا تا­­ري­حىمىزدى قولعا الدىق. سوندا ءبىز ءحىح عا­سىرداعى زاماننىڭ تاريحي شىندىعىن كور­سەتە ال­دىق. ماسەلەن، ءانۋار ءالىمجانوۆ ەڭ العاش رەت ماحامبەتتىڭ بەينەسىن جا­سا­عان، ودان كەيىن تاكەن الىمقۇلوۆ ماحامبەت تاقى­رى­بىنا باردى. ودان كەيىن مارات ءما­جيتوۆ تۇتاس ءبىر پوۆەست ارنادى. سول سەكىلدى ءىلياس جانسۇگىروۆ ءبىر كەزدەردە اتاقتى «قۇ­لاگەر» دەگەن پوەما جازىپ ەدى، ال كەيىن سا­كەن ءجۇنىسوۆ ەكى تومدىق «اقان سەرى» اتتى رو­مان جازدى. ونىڭ الدىندا سۇلتانماحمۇت تو­رايعىروۆتىڭ بەينەسىن ديحان ءابىلوۆ «اقىن ارمانى» دەگەن شىعارماسىندا ار­قاۋ ەتىپ ەدى، كەيىننەن ول تاقىرىپقا قايتا ورال­دى. شوقان ءۋاليحانوۆ بەينەسىنە ۇلكەن تۋىن­دى جازعان ءسابيت مۇقانوۆ ەدى، ال كەيىن­نەن ساۋىربەك باقبەرگەنوۆ ول تاقى­رىپ­قا قايتا ورالدى.

مىنە، وسى تاقىرىپ مەنىڭ زەرتتەۋ نى­سانى ەتىپ العان تاقىرىبىم ەدى. سونىڭ ءتۇپ-قازىعى تاكەن الىمقۇلوۆ پروزاسى بولعان ەدى. تاكەڭمەن قاتار قالام تەربەگەن ون شاق­تى قالامگەرلەردى بارىنشا زەرتتەپ، جاز­دىم. بۇل جەردە نەگىزگى نىسانىم تۇل­پار­لار تۋرالى جازىلعان شىعارمالار ەدى. جانە دە وسى تاقىرىپتى جارقىراتىپ، دۇر­كى­رەتىپ جازعان قالامگەر تاكەڭ ەدى. تاكەڭ تۋ­رالى ەكى مونوگرافيا، جەكەلەگەن بەس كىتاپ جازدىم. «ادەبيەت جانە ونەر» دەگەن مو­نوگرافيام «قازاق ۋنيۆەرسيتەتى» باس­پا­سىنان تۇتاس باسىلىپ شىقتى.

جاقىندا ءبىر پروفەسسورىمىز اقش-قا بارىپ قايتقان ەكەن. سوندا امەريكانىڭ ەڭ اتاق­تى ەل ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ كىتاپحاناسىندا مەنىڭ تاكەن الىمقۇلوۆقا ارنالعان «ارىس» باسپاسىنان شىققان كىتابىم بار ەكەن. قازاق­ستاندىق پروفەسسور سول كىتاپتى كورىپ، ار­نايى الىپ وقىعان ەكەن. بۇل نەنى بىل­دى­رەدى؟ بۇل سوناۋ امەريكادا ءبىزدىڭ قازاق قالامگەرلەرىن زەرتتەپ جاتىر دەگەن ءسوز. ال قا­زىردە قازاقتىڭ سىنشىلارى جايلى سە­ريا­لى ماقالالار جازىپ جاتىرمىن. ولار­دىڭ ىشىندە اسقار سۇلەيمەنوۆ، تو­لەگەن توق­بەرگەنوۆ، ساعات اشىمباەۆ، سايلاۋبەك جۇمابەك، زەينوللا سەرىكقاليەۆ، رىمعالي نۇر­عالي اعالارىمىز بار. 1960-70 جىل­داردا قازاق سىنىنا ءبىر شوعىر تالانتتى سىن­شىلار كەلدى. بۇلاردىڭ بارلىعى دا الەمدىك ادەبيەتتىڭ جاڭالىقتارىن يگەرگەن، الەمدىك ادەبي سىندى يگەرگەن، ينتەل­لەك­تۋالدىق دەڭگەيى وتە جوعارى، جان-جاقتى، كوپ قىرلى سىنشىلار بولاتىن. ولار ءبىزدىڭ قازاق ادەبي سىنىن جاڭا ءبىر بيىككە كوتەردى. ولاردىڭ الدىندا سەرىك قيراباەۆ باستاعان اعا سىنشىلار، زەينوللا قابدولوۆ، نىع­مەت عابدۋللين، تۇرسىنبەك كاكىشەۆتەر ادە­بيەت سىنىنا 50-جىلدارى كەلدى عوي. ال 70-جىلدارى زەينوللا سەرىكقاليەۆ باس­تاعان ۇلكەن بۋىن كەلدى. قازىردە سولاردىڭ شى­عارماشىلىعىن تەرەڭ زەرتتەپ ءجۇرمىن. قا­زىرگى عىلىمي ىزدەنىستەرىمنىڭ ءبىر باعىتى وسى. وسى سىنشىلاردىڭ شىعارماشىلىعىن تو­لىق قامتىپ، ماقالالاردى تولىقتىرىپ جە­كە ءبىر ۇلكەن كىتاپ شىعارۋ ويىمدا بار. جا­قىندا «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە «قا­راعايدىڭ قارسى بۇتاعىنداي» دەگەن ساي­لاۋبەك جۇمابەك تۋرالى ماقالام شىقتى. سايلاۋبەك جۇمابەك قازاقتىڭ ۇلكەن ءارى تا­لانتتى سىنشىسى بولاتىن. ومىردەن وت­كە­نىنە بەس جىلداي ۋاقىت ءوتتى. بۇل كىسى پروزادا دا، پوەزيادا دا، دراماتۋرگيادا دا 50-80 جىل­داردا قالام تەربەگەن قالامگەرلەردىڭ ارقايسىسىنا ءبىر-ءبىر كىتاپ ارناعان ۇلكەن سىنشى عوي. شەرحان مۇرتازاعا «جۇلدىزدى نۇرلى سۋرەتكەر»، قالتاي مۇحامەدجانوۆقا «تيتان دراماتۋرگ»، قالاۋبەك تۇرسىن­قۇ­لوۆ­قا «قازىعۇرتتىڭ پەرزەنتى»، تاحاۋي اح­تا­نوۆقا «تالانت تەكتونيكاسى» اتتى ەڭ­بەك­تەرىن ار­نا­عان ەدى. قازىردە ءوزىم قازۇۋ-دا 70-80 جىل­دارداعى قازاق پروزاسى مەن ونەر تا­قىرىبىندا ساباق بەرىپ جۇر­گەن­دىكتەن، 10-نان استام شاكىرتىم وسى تا­قىرىپتا كان­دي­دات­تىق ەڭبەك قورعادى. ال ءۇش شاكىرتىم دوك­تورلىق ديسسەرتاتسيا قور­عادى. ءبىرى ءابىش كەكىل­باەۆتىڭ شىعار­ما­شى­لىعى، ەكىنشىسى تاۋەل­سىزدىك جىلدارىنداعى ىزدەنىستەر، ال ءۇشىن­شىسى قازاق پو­ۆەس­تەرىنەن قورعادى. الدىما قويعان ماق­ساتىم - تۇتاس قازاق پروزاسىنىڭ تاري­حىن تولىققاندى زەرتتەۋ. بۇگىندە وسى با­عىت­تا ءوزىم دە، شاكىرتتەرىم دە ىزدەنىس ۇستىندەمىز.

- عالامتوردىڭ كوركەم ادەبيەت تى­لى­نە، ادەبيەتتانۋعا ىقپالىن بايقاپ وتىر­­سىز با؟ جالپى، اقپاراتتىق تەح­نو­­لوگيانىڭ ادەبيەتىمىزگە، ءسوز ونەرىنە الىپ-قوسارى نە بولماق؟

- قازىردە عالامتور بەتىندە كوركەم ادەبيەتتىڭ كەرەمەت نۇسقالارى جاريالانىپ جاتىر دەپ ايتا المايمىن. بولماسا، سولار تۋرالى سىن پىكىرلەر، تالقىلاۋلار بولىپ جا­تىر دەپ ويلامايمىن. عالامتوردى ءوزىم كۇندە قاداعالاپ وتىرماسام دا، بولجاممەن بىلەمىن. بايقاپ وتىرساڭىز، مادەنيەتىمىز، رۋحانياتىمىز، ادەبيەتىمىز ءالى دە عالامتور بەتىنەن تابىلمايدى. ءبىر اتاپ وتكىم كەلگەنى، ءباس­پاسوز بەتتەرىندە جاريالانعان جاقسى ما­قالالار بار. ولاردىڭ گازەت ساي­تتارىندا جاريالانۋى جاقسى شەشىم. وندا جەكەلەگەن قايراتكەرلەر مەن تۇلعالاردىڭ ءارتۇرلى سالاداعى وي-پىكىرلەرى بولۋى مۇم­كىن. وسى باعىتتا ءبىز جاقسى ىلگەرىلەدىك دەپ وي­لايمىن. ال، وكىنىشكە قاراي، قالام­گەر­لە­رىمىزدىڭ شىعارمالارى نەمەسە ولارعا دەگەن سىن پىكىرلەر عالامتور بەتىنەن كورىن­بەي­دى. مىسالى، مۇحتار ماعاۋيننىڭ «جار­ماق» رومانىنا دەگەن ۇلكەن-ۇلكەن پىكىرلەر ءالى كۇنگە دەيىن جوق. دۇكەنباي دوسجاننىڭ، قاليحان ىسقاقتىڭ، شەرحان مۇرتازانىڭ جاڭا شىعارمالارى تۋرالى عالامتوردان پى­­كىر­لەر تاپپايسىز. ۇسىنارىم، جا­ريا­لا­نىپ جاتقان شىعارمالارعا عالام­تور­لار­دا قىسقاشا عانا اننوتاتسيالار بەرىلىپ وتىر­سا، سىنشىلاردىڭ بولماسا جازۋشىلاردىڭ ءبىر-ءبىرىنىڭ شىعارمالارىنا دەگەن پى­كىر­لەرىن عالامتورعا ەنگىزسە. بىراق قازاقتىلدى عالامتور جاقسى دامىپ كەلە جاتىر. abai.kz, masa.kz, egemen.kz دەگەن سەكىلدى سايتتار اشى­لىپ جاتىر. ولاردى اشىپ قارايتىن بولساڭىز، ءبىراز دۇنيەنى وقي الاسىز. ءوز با­سىم abai.kz-ءتى ۇزبەي وقىپ وتىرامىن. وندا ىلعي توسىن وي-پىكىرلەر، وتكىر كوزقاراستار، كەرەكتى ماسەلەلەر ايتىلىپ قالادى. ءوزىم كوبىرەك سىن ايتىلعان ماقالالاردى وقي­مىن. سەبەبى سىن بار جەردە العا قاراي ىلگەرىلەۋ بار. ءوزىنىڭ ۇلتىنا، حالقىنا جانى اشىپ قاراعان ادام اششى پىكىر ايتۋى كەرەك. ءبىر ەرەكشەلىگى، قازىردە سول پىكىرلەردى قا­لام­­گەرلەرگە قاراعاندا جۋرناليستەر كوپ جا­زادى. عالامتوردا پۋبليتسيستيكانىڭ ءبىرىن­شى ورىنعا شىعىپ كەتكەن سەبەبى سول. كور­كەم ادەبيەتتىڭ رۋحاني كوشكە ىلەسۋىنە ۇلكەن دايىندىق كەرەك. بىراق بۇدان قو­رىق­پاۋ كەرەك. قوعامدىق وي-پىكىردى جاۋىنگەر جۋر­ناليستەر قوزعاۋى كەرەك.

- ەلىمىزدەگى جوعارى وقۋ ورىن­دا­رى­نىڭ قارا شاڭىراعى - قازۇۋ-عا في­لو­لوگ  بولامىن دەپ كەلىپ جاتقان ستۋدەنت­تەر جايلى نە ايتۋعا بولادى؟

- قۇدايعا شۇكىر، قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ماماندىعىنا سۇرانىس ءالى كۇنگە دەيىن وتە كوپ. قازاق ادەبيەتىن زەرتتەيمىن، وسى ما­مان­دىقتى تاڭدايمىن دەگەن بالالار جىل­دان-جىلعا كوبەيىپ كەلەدى. مەن مۇنى في­لو­لوگيا فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى رەتىندە تو­لىق سەنىممەن ايتا الامىن. جىل سايىن قازاق­ستاندا قازاق ادەبيەتى مەن تىلىنە باي­لا­نىستى 300 گرانت بولىنەدى. سونىڭ 200 گرانتىن ۇتىپ العان بالا ءبىزدىڭ وقۋعا كەلىپ قۇجات تاپسىرادى. مىسالى، بىلتىر بىزگە تۇسكەن 400 تالاپكەردىڭ جارتىسىنان كوبى - قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىن تاڭداعان با­لا­لار. بيىل 380 بالا قابىلداساق، ونىڭ 280-ءى - قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنە باراتىن با­­لا­لار. بۇل نەنى بىلدىرەدى؟ بولاشاقتا ادە­­بيەتىمدى زەرتتەيمىن، ءتىلشى عالىم، ادە­بيەتشى عا­لىم بو­لامىن دەگەن جىگىتتەر مەن قىز­دار. ال ار­عى جاعىندا جازۋشى، قا­لام­گەر، اقىن بولا­مىن دەگەن ۇلكەن ارمان ار­قاي­سىسىندا دا بولاتىن دۇنيە. بۇدان ءبىزدىڭ قازاق ادە­بيە­تىنىڭ بولاشاعىنا نىق سەنىممەن قا­راۋى­مىزعا بولادى. سوندىقتان دا قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنە بولىنەتىن مەم­لە­كەتتىك گرانتتار تەك كوبەيە بەرۋى ءتيىس. ودان مەملەكەت تە، ۇلت تا ۇتىلماق ەمەس. ءبىر ەرەك­شەلىگى، فيلولوگ بو­لامىن دەپ كەلەتىن بالالاردىڭ كوبى - اۋىلدان كەلگەن بالالار. بۇل - اۋىلداردا قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىمىزگە دە­گەن سۇرانىس ءالى دە بيىك دەگەن ءسوز. قازاق ءتىلىنىڭ قۇنارى مەن قاينارى اۋىلدا جاتىر. فاكۋل­تە­تى­مىز­دەگى بالالاردىڭ تۋعان جەر­لەرىنە كوز سال­سا­ڭىز، اتىراۋدان التايعا دەيىن، وڭ­تۇس­تىك­تەن سولتۇستىككە دەيىنگى جەر­لەر­دىڭ بارلىق جەرىنەن كەلىپ جاتقاندار.

- قازۇۋ بيىلعى وقۋ جىلىنان باس­تاپ زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتى بولۋعا قادام باس­­تى. وسى ورايداعى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ كە­شە­گىسى مەن ەرتەڭىنە توقتالا كەت­سە­ڭىز.

- وزدەرىڭىزگە بەلگىلى، ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىش­ۇلى ءبىلىم مەن عىلىم الدىنا ۇلكەن ماقسات قويىپ وتىر. نەگىزگى ماقسات - قازاق­ستانداعى كەم دەگەندە ەكى نەمەسە ءۇش جوو زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتى بولۋعا ءتيىس. بيىل­عى جىلدىڭ كۇزىنەن باستاپ ءبىز ۇلكەن قادامعا بارىپ وتىرمىز. ۋنيۆەرسيتەت ەندىگىدە ءبىلىم بەرىپ قانا قويماي، سونىمەن قاتار 50 پايىزعا دەيىن عىلىمي- زەرتتەۋ ورتالىعىنا اينالادى. ءبىزدىڭ فاكۋلتەتتىڭ اتاۋى دا وزگەردى - «فيلولوگيا، ادەبيەتتانۋ جانە الەم تىلدەرى فاكۋلتەتى» ستاتۋسىنا يە بول­دىق. ءبىزدىڭ فاكۋلتەتتە بۇرىن 10 كافەدرا بول­سا، قازىر عىلىمي باعىتتار بويىنشا ال­تى كافەدرا بولىپ بىرىكتى. كافەد­را­لار­داعى عىلىم دوكتورلارى سانى ەرتەرەكتە 2-3 قانا بولسا، ەندىگىدە 10 عىلىم دوكتورى بىرگە كۇش جۇمىلدىراتىن بولادى. بۇل - الەمدىك تاجىريبە. الەمدە ۇلكەن رەيتينگىلىك كومپانيالار بار. مىنە، سول رەيتينگىدە العاشقى ورىندارعا كوتەرىلۋدى ماقسات ەتىپ وتىرمىز. ءبىلىم ساپاسىن كوتەرۋ ماسەلەسى ەڭ ءبىرىنشى ورىندا تۇر. ال قازاقستاندىق رەي­تين­گىلىك ۇيىمنىڭ كورسەتۋىمەن ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى قازىر­دە ءبىرىنشى ورىندا تۇر. مۇندا ستۋدەنتتەردى قابىلداۋ بۇرىنعى تەستىلىك جۇيەمەن جۇزەگە اسادى. بىراق باكالاۆر دارەجەسىندەگى ستۋ­دەنت­تەرگە قاراعاندا ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەتتە ماگيستراتۋرا دارەجەسىندەگى ماماندىقتار كوپتەپ دايىندالاتىن بولادى. بىلتىر ءبىز 500 ماگيستر ماماندى دايىنداساق، بيىل 1000-نان استام مامان دايارلاندى. ەڭ ۇلكەن جاڭالىقتاردىڭ ءبىرى - قازۇۋ پەدا­گو­گيكالىق ماماندىقتاردى جاپتى، تىكەلەي عىلىمعا باعىتتالعان وقۋ ورنى بولىپ وزگەر­دى. ەندى پەداگوگ مامانداردى دايىن­دا­مايمىز. وسىعان قاراماستان، قازاق­ستان­داعى گرانتتاردىڭ سانى جاعىنان ءبىرىنشى ورىن­دا ءبىزدىڭ وقۋ ورنى تۇر. پەداگوگيكالىق ماماندىقتاردى جاۋىپ تاستاسا دا، ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن كەلىپ تۇسۋشىلەر جىل وتكەن سايىن كوبەيىپ كەلەدى. مۇنىڭ بار­لىعى  ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى باقىتجان جۇماعۇلوۆ مىرزانىڭ تىكەلەي قاداعا­لاۋى­مەن جۇزەگە اسىرىلۋدا. ءسويتىپ، الەمنىڭ الدىڭعى ورىندارىنداعى كەمبريدج، وكس­فورد، سوربوننا، يەل، گارۆارد ۋنيۆەر­سي­تەت­تەرىنىڭ قاتارىنا دەيىن كوتەرىلۋ نەگىزگى ماق­ساتىمىزعا اينالىپ وتىر.

اۆتور: ارداق قۇلتاي

http://alashainasy.kz/person/27165/