ۇيسىندەر جىل ساناۋىمىزدان بۇرىنعى II عاسىردان، جىل ساناۋىمىزدىڭ V عاسىرىنا دەيىن جەتىسۋ مەن قىرعىزستان اۋماعىندا جانە شىنجاڭ وڭىرىندە 600 جىلدان استام ۋاقىت مەملەكەت قۇرىپ، مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ ساياسي قۇرىلىمىن تولىق قالىپتاستىرعان ەجەلگى حالىق.

ءۇيسىن – قازاقتىڭ ەتنيكالىق ءتۇپ نەگىزى ءارى ۇلت بولىپ قالىپتاسۋىنىڭ ۇيىتقىسى بولعان ۇلكەن ۇلىس. شەجىرە بويىنشا ۇيسىندەر – اباق، تاراق بولىپ ەكىگە بولىنەدى. اباق ۇيسىننەن – البان، سۋان، دۋلات، ىستى، وشاقتى، شاپىراشتى، ءسارىۇيسىن بولىپ تارماقتالادى. ال، تاراق ۇيسىننەن – جالايىر. 

قىتاي دەرەكتەرىندە ءۇيسىن مەملەكەتىنىڭ جان سانى 120 مىڭ ءتۇتىن، 630 مىڭ ادام، 188 مىڭ 300 اسكەر بارى جازىلعان. باتىس وڭىردەگى 40 مەملەكەتتىڭ جان سانى مەن اسكەر سانىنىڭ جالپى جيىنتىعىنان الدەقايدا كوپ بولعان. سول زامانداعى ساناق بويىنشا، باتىس وڭىردەگى 40 مەملەكەتتە 39 مىڭ 895 ءتۇتىن، 309 مىڭ 557 ادام، 70 مىڭ 499 اسكەرى بولعان، – دەيدى. 

ۇيسىندەردىڭ ءتىلى تۋرالى بىزگە جەتكەن دەرەك از. قىتاي دەرەكتەرىندە ءۇيسىن قوعامىندا «يابۋلار، يابعۇ» دەگەن اتاۋدىڭ بولعانى تۋرالى ايتىلادى. سونىمەن بىرگە، ءۇيسىن – كوشپەلى ەل. ولار مال سوڭىندا كوشىپ-قونىپ جۇرەدى. عۇندارمەن تۇرمىس-سالتى ۇقساس. ونداعان مىڭ ساداقشىسى بار، ەرجۇرەك، جاۋىنگەر كەلەدى، – دەگەن مالىمەت بار. يابعۇ ءسوزى بىلگە قاعان بىتىكتاسىنىداعى جازۋلاردا كەزىگەدى. وندا بىلاي بەرىلگەن: ەكى ۇلىما يابعۇ، چاد اتاعىن بەردىم دەيدى. يابعۇ ءسوزى تۇركى قاعاناتتارىندا قولدانىلعان لاۋازىمدىق اتاۋ. ۇيسىندەردىڭ ءتىلى جونىندە جاپون عالىمى شيراتوري كۋراكيچيدىڭ زەرتتەۋ قورىتىندىسى بىلاي: «ەجەلگى ءۇيسىن حاندارىنىڭ، باسشىلارىنىڭ ەسىمدەرىندە «مي» (靡) دەگەن ءسوز كوپ قولدانىلادى»، – دەيدى. ەجەلگى قىتايشاداعى «مي» (靡) دەگەن ءارىپ حان پاتشالىعى زامانىندا «بي» دەپ دىبىستالعانىن انىقتاعان. ءبىزدىڭ قازاق قوعامىندا ەرتە، ورتاعاسىرلىق تۇلعالاردىڭ ەسىمدەرىنىڭ سوڭىندا دا «بي» ءسوزى قاتار قولدانىلعانىن كورىپ وتىرمىز. 

عۇندار – تۇركىلەردىڭ ءتۇپ تامىرىنىڭ ءبىرى. ءۇيسىن مەن عۇن ءبىر داۋىردە تاي-قۇلىنداي تەبىسىپ بىرگە وسكەن، سالت-ءداستۇر مادەنيەتى ءبىر، تۋىستاس ەلدەر بولعانىن ەسكى تاريحتىڭ بەتتەرى ايعاقتايدى. ال، باتىس وڭىردەگى وزگە حالىقتار جايلى قىتاي جازبالارىندا بىلاي دەلىنگەن: «داد-ۋاننان پارفياعا دەيىنگى ەلدەردىڭ تىلدەرى تۇرلىشە بولعانىمەن، ادەت-عۇرىپتارى ءبىر-بىرىنە وتە جۋىق. ءبىرىنىڭ ءسوزىن ءبىرى تۇسىنە بەرەدى. ادامدارى شۇڭىرەك كوز، قابا ساقالدى كەلەدى. ساۋداعا شەتىنەن جۇيرىك، ءبىر تيىندى دا ارى-بەرى جىبەرمەيدى. ولار جالپى ايەل زاتىن قۇرمەتتەۋدى ادەتكە اينالدىرعان. ەركەكتەر ايەلىنىڭ سوزىنەن شىقپايدى». باتىس وڭىردەگى مەملەكەتتەردىڭ حالقى، جالپى العاندا، قالا قورعانى، ەگىستىك جەرى، باعىمدىق مالى بار وتىرىقشى جۇرت. تۇرمىس-سالتى عۇندار مەن ۇيسىندەردەن وزگەشە بولعاندىقتان، ولار عۇندارعا بودان، تاۋەلدى كۇيگە تۇسە بەرگەن, – دەپ باياندايدى. بۇل ارادا داد-ۋان دەگەنى قازىرگى فەرعانا. دەمەك، باتىس وڭىردەگى مەملەكەتتەردىڭ حالقى دەپ قازىرگى وزبەكستان، تۇركىمەنستان، يران، تاجىكستان، اۋعانستان، وڭتۇستىك شىنجاڭ  اۋماقتارىنداعى ەجەلگى وتىرىقشى حالىقتاردى كورسەتىپ وتىر. وتىرىقشى حالىقتاردىڭ اراسىنا ۇيسىندەر مەن عۇنداردى قوسپاعان. «حانناما عۇن بايانىندا» ۇيسىندەر تۋرالى بىلاي دەيدى: «ۇيسىندەر سالت بويىنشا جايشىلىقتا مال باعىپ، اڭ اۋلاپ كۇنەلتەدى. جاۋگەرشىلىك بولا قالسا، بارلىق ادام سوعىسقا اتتانىپ، جورتۋىلعا شىعادى. بۇل ولاردىڭ سۇيەگىنە بىتكەن تابيعاتى», – دەلىنگەن. قىتايلار سونىمەن بىرگە ۇيسىندەر جىلقىنى كوپ ۇستايتىندىعىن، بايلارىندا 4-5 مىڭنان جىلقى بار ەكەنىن جازىپ كەتكەن. قىتاي دەرەكتەرىندە ەجەلگى ۇيسىندەردىڭ سالت-ءداستۇر مادەنيەتىن باتىس وڭىردەگى وتىرىقشى حالىقتاردىڭ ەشبىرىنە ۇقساتپاي، عۇندارعا ۇقساتۋىنا قاراعاندا، ۇيسىندەر ناعىز كوشپەلى تۇركىلەر بولعانىن بىلدىرەدى. ۇيسىندەرگە ۇزاتىلعان ءشيجۇن حانشانىڭ:

 كومكەرىلگەن كيىزبەن،
دوڭگەلەك ءۇي – تۇراعى.
ىشكەن اسى قىمىزبەن،
ەتتەن عانا تۇرادى، – دەپ جىرلاناتىن مىنا ولەڭى كوشپەلى قازاق ءومىرىن ەسكە تۇسىرەدى. ال، ۇيسىندەر قوعامىنان بىزگە جەتكەن «يابعۇ»، «بي، مي» دەگەن سوزدەر ولاردى تۇركى تىلىندە سويلەگەنىن اڭعارتادى.

جەتىسۋ، ىلە جانە ىستىقكول ماڭايىنداعى ەجەلگى ءۇيسىن قورىمدارىنا ارحەولوگ عالىمدار زەرتتەۋ جۇرگىزگەندە، قۇندى جادىگەرلىك بۇيىمدار تابىلعان. ۇيسىندەر ءوز داۋىرىندەگى وركەنيەتتىڭ وزىق ورەسىنە جەتكەندىگىن كورسەتىپ تۇر. ولار مەتالل قورىتىپ، قارۋ-جاراق، ءوندىرىس سايماندارىن جانە التىن-كۇمىستەن ءارتۇرلى اشەكەي بۇيىمدار جاساعانى، اعاش وڭدەپ، تاس قاشاعانى انىقتالىپ وتىر. ۇيسىندەر قالا سالىپ، ساۋدانى جانداندىرعانى بايقالادى. ۇيسىندەردىڭ جازعى، قىسقى وردالارى كەگەندە، ىستىقكولدىڭ جيەگىندە، ءور تەكەستەگى شاتى اڭعارىندا جانە تومەنگى تەكەستە بولعانىن وسى وڭىرلەردەگى ەسكى قالا مەن ۇلكەن ەلدى-مەكەندەردىڭ قالدىقتارى، وبا-قورىمدار،  ەسكەرتكىشتەر كورسەتىپ تۇر. . 

الايدا، ەجەلگى ۇيسىندەردىڭ كەيىنگى تاعدىرى جونىندە تاريحشىلار اراسىندا تالاستى تۇيىندەر كوپ. ءتىپتى ەجەلگى ۇيسىندەرمەن قازىرگى ۇيسىندەردى ەكى باسقا حالىق، ەجەلگى ۇيسىندەر پامير تاۋلارىنا قاراي اسىپ كەتكەن، بولماسا V عاسىردا-اق جەر بەتىنەن قۇرىپ جوعالاعان، قازىرگى ۇيسىندەر شىڭعىس حان زامانىنىدا عانا پايدا بولعان حالىق دەپ ەسەپتەيتىندەر دە بار. انىق-قانىعىن جازباشا دەرەكتەردەن بىلەيىك. قىتاي دەرەكتەرىندە ۇيسىندەر تۋرالى سوڭعى مالىمەت ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ 437 جىلى حاتقا تۇسكەن. اراعا 476 جىل سالىپ، ياعني 913 جىلى تاعى دا قىتاي دەرەكتەرىندە قيىر شىعىستاعى لياۋ (قيدان) پاتشالىعىنىڭ ورداسىنا ۇيسىندەردىڭ بارعانى تۋرالى مالىمەت بار. وندا بىلاي دەلىنگەن: «913 جىلى 14 تامىزدا شۇرشىتتەن، 24 تامىز كۇنى تۇيعىن، ءۇيسىن، مەركىتتەردەن دە كادەسىمەن ەلشىلەر كەلدى», – دەيدى. بۇل قالاي بولعانى؟ جەتىسۋداعى ۇيسىندەردىڭ X عاسىردا 4-5 مىڭ شاقىرىم شالعايداعى قيىر شىعىسقا ەلشى جىبەرگەنى نەسى؟ جوق الدە قيىر شىعىسقا تاياۋ ماڭدا ۇيسىندەر بولدى ما؟ زەردەلەي قاراساق، ونىڭ دا وزىندىك سەبەبى بار كورىنەدى. ۇيسىندەر تاشكەنتتەن وردوسقا دەيىنگى ءبىر بەلدەۋلىك، 5-6 مىڭ شاقىرىمدىق الاپتا مەكەندەگەن ەل. ول ءۇشىن ۇيسىندەردى اۋماقتىق جاقتان ەكىگە ءبولىپ قاراستىرۋعا بولادى. جەتىسۋداعى ۇيسىندەردى «باتىس ۇيسىندەر»، قيىر شىعىستاعى ۇيسىندەردى «شىعىس ۇيسىندەر» دەپ اتاۋعا تۋرا كەلەدى. 913 جىلى لياۋ (قيدان) پاتشالىعىنىڭ ورداسىنا ەلشى جىبەرگەندەر شىعىس ۇيسىندەر. وسى مەزگىلدە باتىس ۇيسىندەر قاراحان مەملەكەتىنىڭ قۇرامىندا شىبىل دەگەن اتپەن مەملەكەتتى قۇراۋشى نەگىزگى ۇلىستاردىڭ ءبىرى رەتىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتتى. ال، شىعىس ۇيسىندەردىڭ كەيىنگى ۇرپاقتارى قازىرگى كۇنى قىتايعا قاراستى ىشكى موڭعول اۆتونوميالى رايونىنىڭ (ولكە دارەجەلى) وردوس ءوڭىرىن مەكەندەيدى. ولار موڭعول ۇلتىنىڭ قۇرامىندا ءۇيسىن ەسىمىمەن رۋ رەتىندە جاساپ كەلەدى. تاريحشى، عالىم قارجاۋباي سارتقوجاۇلىنىڭ انىقتاۋىنشا، وردوستاعى ۇيسىندەردىڭ قاسىندا قاڭلىلار دا بار ەكەن. شىعىستانۋشى عالىم س.مالوۆ موڭعول دالاسىنان تابىلعان ەرتەدەگى تۇركىلەردەن قالعان تاسقا قاشالعان جازۋلاردا، تونكوك جىر ەسكەرتكىشىندە ۇيسىندەر تۋرالى جازىلعانىن سيپاتتايدى. 

ەجەلگى ءۇيسىن مەملەكەتى نەگىزىنەن ءبىر تەكتى تايپالاردان قۇرام تاپقان. مەملەكەتتى ءار داۋىردە ءوز ىشىنەن شىققان ۇستەم تايپالار بيلەدى. سولاردىڭ ءبىرى يۋاباندار (البان) بيلىگى ارىدان باستالادى. ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ 53 جىلى ءۇيسىن ورداسىندا قىتاي قىزداردان تۋعان بالالار مەن عۇن قىزداردان تۋعان بالالار اراسىندا تاققا تالاس ورىن الىپ، فىڭ لياۋ حانىمنىڭ جاراستىرۋىمەن يانگۇي بي ۇلى كۇنبي، وجەت بي كىشى كۇنبي بولىپ بولىنەدى. ۇلى كۇنبيلىك وڭتۇستىك يەلىك اتانىپ،  60 مىڭ تۇتىنگە قول جەتكىزىپ، ىستىقكول، ىلە القابىن ورتالىق ەتكەن. كىشى كۇنبيلىك تەرىستىك كۇنبيلىك اتانىپ، 40 مىڭ وتباسىنا يە بولعان. تاريحشى عالىم سادەن ەسكەندىرۇلى «40 مىڭ وتباسىنىڭ باسىن قۇراعان كىشى كۇنبيلىك تۇرىكتەردەن ىلگەرى يۇرپان (يۋەبان) بەكتىگى اتالعان الباندار وداعىن قۇرعان»، – دەپ تۇجىرىمدايدى. ءبىز دە قىتايدىڭ تاريحي دەرەكتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، سادەن ەسكەندىرۇلىنىڭ وسى تۇجىرىمىنىڭ شىندىققا ۇيلەسەتىنىنە كوزىمىز جەتتى. يۇرپاندار (يۋەبان، البان) جايلى قىتاي دەرەكتەرىندە «ۋيناما» مەن «سولتۇستىك اۋلەتتەر تاريحى» اتتى ەڭبەكتەرىندە ءبىراز مالىمەتتەر بار. ەجەلگى قىتاي دەرەكتەرىندە ءۇيسىن مەن يۇرپاننىڭ (يۋەبان، البان) اتتارى بىردەي اتالىپ، مەكەندەگەن جەرلەرىن ءبىر وڭىردەن كورسەتۋىنە قاراعاندا، ۇيسىندەر ۇلى جانە كىشى كۇنبيلىككە بولىنگەن سوڭ، كىشى كۇنبيلىكتىڭ حالقى يۇرپاندار (يۋەبان، البان) بيلىگىندە بولعانى انىق. ءۇيسىن ەلىندە كىشى كۇنبيدىڭ ىقپالدى بولعانى تۋرالى قىتاي دەرەكتەرى 99-بۋما 69-عۇمىرناما ۋاڭ ماڭ 4133-بەتىندە ايتىلادى. 

ەجەلگى يۇرپانداردىڭ (يۋەبان) الباندار ەكەنىن XIX عاسىردا ن.اريستوۆ جازىپ كەتكەن. ونىڭ پايىمىنشا، يۋەبان دەگەنىمىز دۋلاتتارعا جاقىن البان مەن سۋان تايپالارى بولعان دەيدى. يۇرپاندار (悦般) ەسىمى ءار ەلدەگى عالىمدار جاعىنان تاريحتا ءارتۇرلى ترانسكريپتسيالانعان. مىسالى، ن.اريستوۆ يۋەبان، توماشەك يابان، باقىت ەجەنقانۇلى البان، شيۋە زۋنجىڭ ياعما، گو شيلياڭ يۇرپان دەپ جازدى. 

وسىدان 2 مىڭ جىل بۇرىن ۇيسىندەر ابىل، ازىق، البان، سانجار ەلى، دۋلى ەلى دەپ بولىنگەن. كەيىن ازىق ەلىن موعول دەپ اتاۋ قالىپتاسقان. تونىكوك، كۇلتەگىن جازۋلارىنداعى از رۋلارى، ەسىك جازۋىنداعى ءىز ەلى، ل.گۋميلەۆتىڭ «قيال پاتشالىعىن ىزدەۋ» كىتابىنىڭ 390-شى بەتىندە كەلتىرەتىن ازدار – وسى ازىق ەلى مەن رۋلارى. 

«سولتۇستىك اۋلەتتەر تاريحىندا» يۇرپاندار (يۋەبان، البان) «ءتايپمىڭ ءجىنچۇننىڭ 9-جىلى (ب.ز. 448 جىلى) سولتۇستىك ۋي پاتشالىعىنا ەلشى جىبەرگەنى جايلى دەرەكتەر بار. دەمەك، بۇل داۋىردە يۇرپاندار (يۋەبان، البان) ءۇيسىن ورداسىنىڭ بيلىگىن تۇتاستاي ءوز قولىنا العانىن بىلدىرەدى. 

V عاسىردىڭ ورتاسىنا تاياۋ يۋەبان (البان) بىرلەستىگىندەگى ۇيسىندەر مەن قىتايلاردىڭ تەرريتورياسىنىڭ اراسىندا جۋجان، سانبي قاتارلى جاڭا كۇشتەر پايدا بولىپ، ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناستى ءۇزىپ تاستاعان. سالدارىنان وسى مەزگىلدەن باستاپ قىتايلار ۇيسىندەر جايلى مالىمەتتەر قالدىرا الماعان. جەمسارى، تارباعاتاي وڭىرىندەگى ۇيسىندەر شىعىسقا قاراي اۋىپ، قازىرگى موڭعوليا دالاسىنا قونىس اۋدارىپ، وردوس وڭىرىندەگى شىعىس ۇيسىندەردى قالىپتاستىردى. ال، جەتىسۋداعى ۇيسىندەر يۇرپاندار (يۋەبان، البان) بىرلەستىگىندە V عاسىردان VII عاسىرعا دەيىن بولدى. يۇرپانداردان (يۋەبان، البان) سوڭ VII عاسىردىڭ باسىندا ءۇيسىن جەرىندە باتىس تۇرىك قاعاناتى قۇرىلىپ، VIII عاسىردىڭ باسىنا دەيىن ءومىر ءسۇردى. بيلىكتە دۋلۋلار (دۋلاتتار) مەن اشينالار ۇستەم ورىنعا شىقتى. باتىس تۇرىك قاعاناتىنان سوڭ VIII عاسىردىڭ باسىندا جەتىسۋدا تۇركەشتەر ء(سارىۇيسىن) قاعانات قۇرىپ، بيلىكتە بولدى. وسىلايشا ءۇيسىن تايپالارى بىرىنەن كەيىن ءبىرى كەزەگىمەن مەملەكەتتىك بيلىكتى جالعاستىرا بەردى. قىتاي دەرەكتەرىندە 542 جىلدان باستاپ تۇرىك ەسىمى كەزىگەدى. 

باتىس تۇرىك قاعاناتىن قۇرۋشى تايپالاردىڭ ءبىرى – دۋلۋلاردىڭ دۋلات ەكەنى تالاس تۋدىرماسا كەرەك. ال، اشينا ءسوزى قىتاي تىلىندە اسينا (اسانا~اسنا) دەپ ايتىلاتىنىن تاريحي دەرەكتەر راستايدى. بىزشە، اشينا مەن ۋسۋن ء(ۇيسىن) ەتنونيمى ءبىر اتاۋ. قازىردە كەي عالىمدار ەجەلگى قىتاي دەرەكتەرىندە قىتاي يەروگليفىمەن جازىلعان ۋسۋن (乌孙) يەروگليفىنىڭ ەجەلگى تاعى ءبىر وقىلۋى اسۋان، اشيان (乌孙 Assiani, A swan) ەكەنىن دالەلدەپ وتىر. 

بىزشە، ەجەلگى قىتاي يەروگليفىمەن ۋسۋن 乌孙 (تاعى ءبىر وقىلۋى اشيان، اشينو، اسسيان، ا سۋان) دەپ جازىلعان ۇلكەن ۇلىستىڭ اتى باتىس تۇرىك قاعاناتى تۇسىندا  اشينا دەپ حاتقا تۇسكەن. ياعني ۋسۋن ء(ۇيسىن) مەن اشينا ەكەۋى ءبىر تايپا، ءبىر حالىق. ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ 545 جىلى ەڭ العاش رەت تۇرىك قاعاناتىن قۇرعانداردىڭ ءبىرى اشينالار ەدى. اشينالاردى قىتايلار كەيىن «تۋ-كيۋ» (تۇرىك) دەپ اتادى. ياعني، ۇيسىندەر VI عاسىردان باستاپ جەتىسۋدا اشينا ء(ۇيسىن), دۋلۋ (دۋلات), تۇرىك، تۇركەش دەگەن اتتارمەن قايتادان تاريح ساحناسىنا كوتەرىلىپ، قاعاندىق قۇردى. 

ەجەلگى ۇيسىندەر تۋرالى حاتقا تۇسكەن كوك ءبورى اڭىزى اشينالاردا دا كەزىگەدى. قىتاي دەرەكتەرىندەگى اسيان، اشيان دەگەنىمىز قازاقشا «اسپان» (ەجەلگى تۇرىكشە اسمان) دەگەن اتاۋ بولۋى ابدەن مۇمكىن. ياعني «اسپان ەلى» دەگەن ماعىنا بەرەدى. ال، اشينا، اشيان، اسيان دەگەن اتاۋلاردىڭ ءتۇپ تامىرى ۇيسىندەرگە بارىپ تىرەلەدى. قىتايلار ۇيسىندەردى «ۋسۋن گو» «اسپان ەلى» دەپ اتاعان. ۇيسىندەرگە ۇزاتىلعان شي ءجۇن حانشا دا ءوز ولەڭىندە ۇيسىندەردى «اسپان ەلى» دەپ ايتاتىنى بار. ەجەلگى ۇيسىندەر مەكەندەگەن الماتى وبلىسىنىڭ شونجى وڭىرىندە «اسپان تاۋ»، رايىمبەك اۋدانىندا «حان ءتاڭىرى» شىڭى بار. «ءتاڭىرى» ءسوزى «تاڭ» مەن «ءىڭىر» ءسوزىنىڭ قوسىندىسىنان جاسالعانىمەن، تۇركىلەر تانىمىندا «ءتاڭىرى» دەگەنىمىز جەردەن بيىك ۇلى كۇش «كوك»، «كوك اسپان»، «كوك قۇدايى» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. شىڭداردىڭ شىڭىن كوك (اسپان) تاڭىرگە جاقىن، اسپانمەن تىلدەسكەن دەگەن تۇسىنىكپەن حانداي بيىك «حان ءتاڭىرى» دەپ قويعان بولۋى كەرەك. شونجىدان ارى قاراي ىلەنىڭ قاق ورتاسىن جارىپ تۇرعان «ءۇيسىن تاۋ» دەگەن جەر اتى كەزىگەدى. تۇركىلەر كوك اسپاندى قاسيەتتى ساناعان. كوككە قاراپ، كوك ءتاڭىرى دەپ سىيىنعان. اياعىن كوككە كوتەرمەگەن. قاسقىر دا كوككە قاراپ ۇليدى. ونى قازاقتار كوكبورى دەيدى. قىتاي دەرەكتەرىندە ۇيسىندەردىڭ كۇنبيىن نارەستە كەزىندە كوكبورى (شينو) ەمىزىپ، ەت تىستەگەن قارعالاردىڭ اينالىپ ۇشىپ جۇرگەنى تۋرالى جازعان. قازاق حالقى كوك ءبورىنى توتەم ەتكەنىمەن، قارعانى ونشا قاستەرلەپ كەتپەيدى. الايدا تىلىمىزدە قارعاعا قاتىستى «قارعام»، «قاراعىم» دەگەن سياقتى مەيىرباندىق سوزدەر بار. دەمەك، ۇيسىندەر زامانىندا قارعادا قاستەرلى قۇستاردىڭ ءبىرى بولعانى اقيقات. XIX عاسىردا قازاقتىڭ ايگىلى اقىنى ءسۇيىنباي ارونۇلى ءبورىلى بايراق استىندا دەپ جىرعا قوسقان.

ۇيسىندەردەن كەيىن تۇرىك قاعاناتى داۋىرىندە قىتايدىڭ تاڭ پاتشالىعىنىڭ زامانىندا لين حۋ مەن دي فين جازعان «جۋ پاتشالىعىنىڭ تاريحى» دەپ اتالاتىن جازبانىڭ 50-ءشى تاراۋىندا جازىلعان اڭىزدا: «تۇرىكتەردىڭ اتا-باباسى اشينا تايپاسىنان، ولار كورشى ەلدەر جاعىنان شابۋىلعا ۇشىراعاندا، اياعى كەسىلگەن ءبىر ۇل بالا امان قالادى. ول ءبىر ولەكشىن ءبورىنىڭ ازىقتاندىرۋىمەن ەسەيدى»،  – دەيدى. 

ال، XII–XIII عاسىرلاردا جاساعان شىڭعىس حان تۋرالى بىزگە جەتكەن جازباشا دەرەكتە، شىڭعىس حاننىڭ ءتۇپ اتاسى كوكبورى، بورتەشەنە قۇلان اۋلەتىنەن. بورتەشەنەنىڭ قىزداي العان بايبىشەسىنىڭ اتى قۇبا-مارال. شىڭعىس حاننىڭ 10-شى اتاسى بودانشار. شىڭعىس حان شىققان اۋلەتتىڭ اتى – ءبورى-جىگىن دەلىنگەن. راشيد اد-دين شىڭعىس حانعا جاقىن تايپالاردى دارلەكين جانە نيرۋن دەپ ەكى توپقا بولگەن. وسى توپقا ءۇيسىن-دۋلاتتاردى دا جاتقىزعان.

تاڭ پاتشالىعىنىڭ ەسكى تاريحى، تۇرىك شەجىرەسىندە بىلاي دەيدى: «باتىس تۇرىك قاعاناتىنىڭ حالقى دۋلى (دۋلات), نۇشبە، قارلۇق، چورە، چىمىر، ءۇبىر، تاعى باسقالار». 

كوپتەگەن تاريحشى عالىمدارىمىز قىتايدىڭ V–VIII عاسىرلار دەرەكتەرىندە دۋلات دەگەن اتتىڭ دۋلۋ، دۋلى بولىپ جازىلعانىن، دۋلۋلاردى پارسى تاريحشىلارى «دۇعلات، دۋكلات» دەپ جازعانىن ايتادى. كەي عالىمدارىمىز ەجەلگى ءۇيسىن مەملەكەتىنىڭ قۇرامىندا دا دۋلى تايپاسىنىڭ بولعانىن ايعاقتايدى. 

VI–VIII عاسىرلاردا ىرگەلى ەل بولعان دۋلاتتار باتىس تۇرىك قاعاناتىنىڭ تەڭ جارتىسىن ۇستاعان. جەتىسۋ مەن سولتۇستىك شىنجاڭدى مەكەندەگەن. تاريحي دەرەكتەرگە نەگىزدەلگەندە، باتىس تۇرىك قاعاناتى كەزىندە ۇيسىندەر تولىقتاي دۋلۋ مەن اشينا اتانعان. 

قىتايدىڭ ەسكى تاريحي كىتاپتارىندا بەس تايپالى دۋلاتتار مىنالار:

1, تۇركەش – الاش – چور ۇلىسى;
2, قويلاۋ – كۇلۇگ – چور ۇلىسى;
3, چيمويىن (چيمۋگىن) – ءلۇي – چور ۇلىسى;
4, ىستى – تون – چور ۇلىسى;
5, جانىس – شوپان – چور ۇلىسى.

مۇنداعى تۇركەش، قويلاۋ، چيمويىن، ىستى، جانىس تايپا اتتارى. الاش، كۇلۇگ، ءلۇي، تون، شوپان تايپا باستىقتارىنىڭ اتى. چور ولاردىڭ لاۋازىمى. قىتاي دەرەكتەرىندە دۋلات تايپاسىنىڭ ءبىر رۋى بولعان شىمىر (چۋمي) قازىرگى سولتۇستىك شىنجاڭنىڭ قۇتىبي، ماناس ءوڭىرىن مەكەندەگەن ەكەن. ولاردىڭ شىعىسىندا چۋيۋ (چيعىل، چيبىل) تايپاسى تۇرعان. بۇل كەزەڭدە چىعىلدار (شىبىل) ىرىقتى ورىنعا شىقپاي، قاتارداعى تايپالاردىڭ ءبىرى رەتىندە عانا ايتىلادى. 704 جىلى سۋيابتى ورتالىق ەتىپ تۇركەش ء(سارىۇيسىن) قاعاناتى قۇرىلدى. 756 جىلى تۇركەش قاعاناتىن قارلۇقتار قۇلاتىپ، قارلۇق قاعاناتى قۇرىلادى. 756–940 جىلدارى ارالىعىندا قارلۇق قاعاناتى ءومىر ءسۇردى. 

قىتاي دەرەكتەرىندە، شىبىلدار باتىس تۇرىك قاعاناتى كەزىندە بەس تايپالى دۋلاتتىڭ جانىس تايپاسىمەن قاناتتاس بولىپ، قازىرگى جەمسارىنىڭ (قحر شىنجاڭ، سانجى وبلىسىنا قاراستى اۋدان) سولتۇستىگىندەگى ەجەلگى سامە، يۇرپان بەكتىكتەرىنىڭ ءورىس-قونىستارىندا تىرشىلىك ەتكەنى بەلگىلى. 

قارلۇقتار قىتايدىڭ «تاڭ پاتشالىعى جاڭا تاريحى» تۇرىك شەجىرەسىندە: «قارلۇقتار بەسبالىقتىڭ سولتۇستىگىن مەكەندەيدى» دەيدى. وندا قارلۇقتار قازىرگى سولتۇستىك شىنجاڭنىڭ التاي، تارباعاتاي ءوڭىرىن مەكەندەگەنى انىق. قىتايدىڭ باتىس ءوڭىر كارتاسىنىڭ 3-ءشى بولىمىندە قارلۇقتار – بولات، تاشىلى، ءجۇز (سابەك) سياقتى ءۇش تايپاسىنىڭ ورنى كورسەتىلگەن. ءاسىلى، بۇل دەرەك قارلۇقتار جەتىسۋداعى تۇركەش قاعاندىعىنىڭ قۇرامىنداعى تايپالاردى ءوز قاراماعىنا قوسپاي تۇرعان كەزى بولسا كەرەك. تاريحشى عالىمدار قارلۇقتار 9 ارىسقا بولىنگەنىن ناقتىلاي تۇسەدى. ولار: چىعىل ء(ۇش ارىس), بەسكىل ء(ۇش ارىس), بۇلاق ء(بىر ارىس), كوكىرگىن ء(بىر ارىس), تۇحسي ء(بىر ارىس). بۇل قاتارداعى چىعىلدار (شىبىل) جەتىسۋداعى ۇيسىندەر ەدى. سونىمەن قاتار قارلۇق قاعاناتىنىڭ قۇرامىندا چىعىلداردان باسقا جارۇق، ارعۇ (ارعىن), باسىرقان قاتارلى تايپالار دا بولعان. ارعۇلار (ارعىند ار) قازاقتىڭ قۇرامىنداعى قازىرگى ارعىندار بولۋى ابدەن مۇمكىن. حالاجدار قازىر يراندا جاسايتىن تۇركى تىلدەس ۇلت. 

قارلۇق قاعاناتى تۇسىندا چىعىلدار (شىبىل) كۇشەيىپ، تۇتاس ءۇيسىن جۇرتى  شىبىل دەگەن اتپەن ءۇش ارىس ەل رەتىندە بەلگىلى بولدى. 940 جىلى چىعىلدار (شىبىلدار، ۇيسىندەر) مەن ياعمالار (تاما) قارلۇق بيلەۋشىلەرىنە قارسى كوتەرىلىس جاساپ، بالاساعۇن قالاسىن باسىپ الدى. كوپ كەشىكپەي قارلۇق قاعاندىعى قۇلاپ، ونىڭ ورنىنا قاراحان اۋلەتى بيلىككە شىقتى. قاراحان مەملەكەتىنىڭ جوعارى بيلىگىندە ۇيسىندەر (چىعىل) مەن تامالالار (ياعما) وتىردى. قاراحان مەملەكەتى (942–1212 ج.ج.) تۇسىندا  ۇيسىندەر تولىقتاي شىبىل (چىعىل) اتالدى. شىبىل اتاۋى VII عاسىردان XIII عاسىرعا دەيىنگى ارالىقتا 700 جىلداي ۋاقىت تاريحي دەرەكتەردىڭ ەشبىرىنەن شەت قالعان ەمەس. ماقمۇد قاشقاريدىڭ دەرەكتەرىندە دە ۇيسىندەردىڭ ورنىنا شىبىلداردىڭ اتى اتالادى.

942 جىلى ساتۇق بوعىرا حاننىڭ نەگىز بولۋىمەن قاراحان مەملەكەتى قۇرىلدى. مەملەكەت اۋماعى جەتىسۋ، سىر مەن امۋداريا، شىنجاڭ ولكەسى بولدى. استاناسى شۋ وزەنى بويىنداعى بالاساعۇن قالاسى، ياعني قۇز-وردا (1465 جىلى قازاق حاندىعى دا العاش رەت قۇز-وردا قالاسىندا قۇرىلدى). تاعى ءبىر استاناسى قاشقار قالاسى بولدى. 

XI–XII عاسىرلاردا شىعىستاعى شۇرشىتتەردىڭ قىسىمىنان باتىسقا قاراي اۋىپ، تارباعاتايعا كوشىپ كەلىپ، سوندا مەكەندەپ وتىرعان قيدانداردى (قاراقىتاي) قاراحان مەملەكەتىنىڭ بالاساعۇن قالاسىنىڭ بيلەۋشىسى ارسىلان حان جەتىسۋعا شاقىرادى. شاقىرۋداعى سەبەبى، مەملەكەت ىشىندە بۇلىك شىعارىپ وتىرعان قارلۇقتار مەن قاڭلىلارعا قارسى قويۋ ەدى. بىراق، كەرىسىنشە، قارلۇقتار مەن قاڭلىلار قيدانداردان كومەك سۇرايدى. 12 مىڭ ءتۇتىنى بار قارلۇقتار قيداندارمەن بىرگە قاراحان مەملەكەتىن ىشتەن ىدىراتۋعا ۇرىنىپ، بالاساعۇن قالاسىنا شابۋىل جاسايدى. بۇل كەزەڭ XII عاسىردىڭ 30-شى جىلدارى بولسا كەرەك. 

قاراحان مەملەكەتىنىڭ جەرى كەڭ، ەلى كوپ بولدى. قاراحان مەملەكەتى داۋىرىندە ماقمۇد قاشقاري ءومىر سۇرگەن. عۇلاما عالىم 1029 جىلى شۋ وزەنى بويىندا دۇنيەگە كەلىپ، 1101 جىلى قايتىس بولعان. ماقمۇد قاشقاريدىڭ «ديۋاني لۇعات ات-تۇرك» («تۇركى سوزدەرىنىڭ جيىنتىعى») اتتى ەڭبەگى بار. ماقمۇد قاشقاري ءوز ەڭبەگىندە سول زامانداعى 23 تايپانىڭ اتىن جازعان. ولار: پەچەنەك، قىپشاق، وعىز، يەماك، باشقۇرت، باسمىل، قاي، ياپعۇ، تاتار، قىرعىز، چىعىل، توحسي، ياعما، ىعىراق، چارۇق، چۇمۇل، ۇيعىر، تانعۇت، قىتاي، تابعاش، ارعۇ، بولعار، سۋار. ماقمۇد قاشقاري وسى تايپالاردىڭ تىلدەرى تۋرالى دا تاماشا دەرەكتەر كەلتىرگەن. XI عاسىردا ىلە وڭىرىندە قۇياش (ەسكى تۇرىكشە كۇن) دەگەن قالا، ايماق، سابىلقۇياش، قاراقۇياش، ورۇڭقۇياش دەگەن ءۇش قالا بولعان. بۇل وڭىرلەردە تۇحا، شىعىل (چىبىل) تايپالارى مەكەندەيدى. شىبىل، قىپشاق، وعىز، تۇقسي، ياعما، وعىراق، شارۇق قاتارلى تايپالار تازا تۇرىك تىلىندە سويلەيدى دەيدى. 

قاراحان مەملەكەتىنىڭ جەتىسۋلىق بولەگىنىڭ حالقىن نەگىزىنەن ۇيسىندەر (شىعىلدار), باتىس بولەگىن تامالار (ياعما) قۇرادى. ودان باسقا قاڭلى، قارلۇق، قىپشاق قاتارلى تايپالاردا بولدى. فەرعانا مەن قاشقار بەتىندە وتىرىقشى حالىقتار ءومىر ءسۇردى. ولاردى دا چىعىل مەن ياعمادان شىققان كوسەمدەر بيلەدى. قاراحان مەملەكەتىنىڭ جوعارى بيلەۋشىسىنىڭ قۇرمەتتى اتاعى «ارسىلان» (ارىستان) جانە بوعرا (بۋرا) بولعان. ارسىلان حاننىڭ اتاعىن چىعىلدار (ۇيسىندەر) بيلەۋشىسى، بوعرا (بۋرا) حان اتاعىن ياعمالار (تاما) بيلەۋشىسى العان. ارسىلان حان – ۇلى حان دەگەندى، بوعرا حان – كىشى حان دەگەندى بىلدىرگەن. بۇگىندە قازاق قۇرامىنداعى تامالار (كىشى ءجۇز) قاراحان داۋىرىندە جاساعان قارابۋرا اۋليەنى وزدەرىنىڭ ۇرانى ەتىپ، ءپىر تۇتادى. قارابۋرا اۋليە – قاراحان مەملەكەتىنىڭ بيلەۋشىسى حاسان بوعرا بولۋى ابدەن مۇمكىن. قاراحان مەملەكەتى تۇسىندا شىبىل اتانعان ۇيسىندەر مەن ياعىما اتانعان تامالار بىرگە ءومىر سۇرگەن. تامالاردىڭ ءبىر بولىگى تۇركىستان، جامبىل وبلىستارىنىڭ سولتۇستىگىن ەرتەدەن بەرى مەكەندەپ كەلەدى. ءۇيسىننىڭ البان تايپاسى، شىبىل تارماعىنىڭ قوڭىربورىك اتالىعىندا تاما دەگەن رۋ بار. ال، باشقۇرتتاردىڭ قۇرامىنداعى تابىن، تامالار وزدەرىن تاميان-ءۇيسىنبىز دەيدى. 

قاراحان مەملەكەتىنىڭ داۋىرىندە عىلىم-ءبىلىم، مادەنيەت دامىدى. ەگىنشىلىك، مالشارۋاشىلىق، قولونەركاسىبى وركەندەپ، ساۋلەت ونەرى گۇلدەندى. كوپتەگەن قالالار جارىققا شىقتى. جەتىسۋ مەن سىرداريا الابىنداعى ايشا ءبيبى كۇمبەزى، الاشا حان كۇمبەزى، اياققامىر، اۋليە اتا قاراحان مازارى، باباشا حاتۇن كۇمبەزى، سىرلى تام، تالاس وزەنىندەگى تاس كوپىر جانە تاراز مونشاحاناسىنداعى سۋ قۇبىرلارى سول داۋىردەگى ەڭ دامىعان وركەنيەتتىڭ بەلگىسى بولىپ بىزگە جەتتى. 

قاراحان مەملەكەتىنىڭ السىرەۋىنە بيلىككە قارسى ىشكى كۇشتەر مەن سىرتقى كۇش قاراقىتايلار (قيدان) سەبەپكەر بولدى.

XIII عاسىردىڭ باسىندا شىڭعىس حان قاراحان، قاراقىتاي، حورەزم مەملەكەتتەرىن تولىقتاي تالقاندادى. تاريحي مالىمەتتەرگە قاراعاندا، شىڭعىس حان 1206 جىلى موڭعول ۇستىرتىندە تۇركى-موڭعول تايپالارىنىڭ باسىن قوسىپ، موڭعول يمپەرياسىن قۇرادى. سول زامان تۋرالى جازىلعان «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى»، راشيد اد-ءديننىڭ «جامي-ات تاۋاريح» ەڭبەگىندە ءۇيسىن، دۋلاتتاردىڭ اتى اتالادى. مىنە ءدال وسى كەزەڭنەن باستاپ شىبىل ەسىمى تاريحي جازباشا دەرەكتەردە ايتىلماي، ونىڭ ورنىنا جەتىسۋدان ءۇيسىن مەن دۋلاتتىڭ ەسىمدەرى اتالادى. الايدا شىبىل ەسىمى البان مەن شاپىراشتىنىڭ اراسىندا ءالى دە ساقتالىپ كەلەدى. شىڭعىس حانعا ەڭ جاقىن تايپالار دارلەكين مەن نيرۋن توبىندا بولدى. بۇلاي باسقارۋ ءاسىلى اكىمشىلىك توپتارعا بولگەن ءتۇرى بولسا كەرەك دەپ ويلايمىز. شىڭعىس حان وزىنە باعىنعان حالىقتاردى ءتورت ۇلكەن جىككە بولگەن ەكەن. ول تۋرالى مىنانداي دەرەك بار:

ءبىرىنشى دارەجەدەگىلەر – وزدەرى (شىڭعىس حاننىڭ رۋلاستارى – اۆت.).
ەكىنشى دارەجەدەگىلەر – باتىس وڭىردەگىلەر (تۇركى تايپالارى).
ءۇشىنشى دارەجەدەگىلەر – تەرىستىكتەگى كوشپەلى حالىقتار.
ءتورتىنشى دارەجەدەگىلەر – قىتايلار مەن تۇستىك حالىقتارى. 

مۇندا ءبىرىنشى دارەجەدەگىلەرگە قياتتار، ءۇيسىن-دۋلات، قوڭىراتتار ت.ب. تايپالار ەنگەن.

شىڭعىس حان بيلىك ەتكەن تۇستا ۇيسىننەن بوروحول (بورىقۇل) دەگەن باتىر شىعىپتى. دۋلاتتان مەملەكەتتىڭ ءىرى قايراتكەرى ورتوبە شىققان ەكەن.  شىڭعىس حان جوشىعا ەڭ مىقتى جاۋىنگەر حالىقتاردان اسكەر ۇلەستىرگەن. بۇل تۋرالى دەرەكتەردە، شىڭعىس حاننىڭ جوشىعا بەرگەن 4 مىڭدىق موڭعول اسكەرى مىنانداي: 

مينگۋر مىڭدىعى – سيدجيۋت رۋىنان.
كينگيتاي مىڭدىعى – كينگيت رۋىنان.
حۋشيتاي مىڭدىعى مەن بايقۋ مىڭدىعى – حۋشين ء(ۇيسىن – اۆت.) رۋىنان. 

جوشى ورتالىق قازاقستاندا مەملەكەت قۇرعان سوڭ، وزىنە قاراستى ەلدى ەكى قاناتقا ءبولىپ، سول قاناتىن ۇلكەن ۇلى وردا ەجەنگە،  وڭ قاناتىن باتۋعا بەرىپ، وردا ەجەنگە كينگيت پەن ءۇيسىن مىڭدىقتارىن، باتۋعا سيدجۇن مەن ءۇيسىن مىڭدىقتارىن ۇلەستىرىپ بەرگەن. ۇيسىندەر جوشى ۇلىسىنىڭ، التىن وردانىڭ، اق وردانىڭ، شاعاتاي مەملەكەتىنىڭ، نوعاي ورداسىنىڭ، موعولستاننىڭ بەلدى تايپالارىنىڭ ءبىرى بولدى. جوشى ۇرپاقتارىنىڭ جورىقتارىندا بولعان ۇيسىندەر باتىسقا دا، وڭتۇستىككە دە بارىپ قايتتى. اۋعانستانداعى حازارا ۇلتىنىڭ قۇرامىندا ءبىر رۋلى ەل ۇيسىندەر بار. تۇركىمەن، قاراقالپاق، وزبەكتەردىڭ اراسىنداعى ۇيسىندەر قۇمعا سىڭگەن سۋداي بولىپ جوق بولدى. تاشكەنت وڭىرىنەن ءۇيسىن قىشىلاقتاردىڭ عانا اتى قالعان. كاۆكازعا بارعان ۇيسىندەردىڭ ءبىر بولىگى نوعايلاردىڭ قۇرامىنا قوسىلىپ، جاساپ كەلەدى. ال، شاعاتاي مەن موعولستانداعى جەتىسۋلىق ۇيسىندەر ىقپالدى كۇشكە يە بولىپ، مەملەكەتتى باسقارۋدا لاۋازىمدى ورنىندا تۇردى. ءۇيسىن-دۋلاتتار شاعاتاي حاندارىنان ماڭلاي سۇبە جەردى الدى. موعولستان دۋلاتتاردىڭ كۇشىمەن شاعاتاي مەملەكەتىنەن ءبولىنىپ شىقتى. بىراق مەملەكەتتى باسقارۋدا دۋلات تايپاسىنىڭ مۇراگەرلىك جوعارى «ۇلىسبەگى» دەگەن اتاعى سول قالپىندا ساقتالدى.

1428 جىلى 17 جاسار ءابىلحايىردى تۇركى تايپالارىنىڭ تاققا وتىرعىزعان جەرى – باتىس سىبىردەگى تۋرا (تۇمەن) قالاسى بولاتىن. ءبىراز عالىمدار ماسۋد يبن كۋحيستانيدىڭ مالىمەتتەرىنە سۇيەنىپ، شايبانيلىق سۇلتان ءابىلحايىردى حان تاعىنا وتىرعىزدى جانە ودان كەيىنگى جىلدارى ونى قولداعان تايپالاردى «شايبانيلىق تايپالار» دەپ اتايدى. وعان مىنا تايپالاردى اتاپ كورسەتەدى: قيات، ماڭعىت، قاانبايلى (بايلى), چينباي، قوڭىرات، تاڭعۇت، يدجان، دۇرمان، كۇشچ، ۋتارچي، نايمان، ۋكراش-نايمان، تۋباي، تايماس، دجان، قىتاي، باراق، ۇيعىر، قارلۇق، كەنەگەس، ءۇيسىن، كۇرلەۋت، يحچي (يچكي), تۋمان، مينگ، بۇركۇت، نۇكۇز، شادباقلى، شۇنقارلى، ويرات، ماجار، قىپشاق.

ۆ.ۆ.ترەپاۆلوۆ قۇراستىرعان «نوعاي تايپالارى» اتتى ەڭبەكتەگى 70 رۋلى-تايپاسىنداعى نەگىزگىلەرى مىنالار: اكسيۋريۋت، الشىن، بايۇلى، قاڭلى، قىپشاق، قىرعىز، قۇلاايان، تاما، تۋعاي، تۇركىمەن، ءۇيسىن، ءشومىشتى، تەلەۋ قاتارلىلار ەكەن. 

جوشى ۇلىسىنىڭ، التىن وردانىڭ، اق وردانىڭ، ءابىلحايىر حاندىعىنىڭ قۇرامىندا بولعان ۇيسىندەر جەتىسۋعا 1457–1458 جىلدارى كەرەي سۇلتان مەن جانىبەك سۇلتان باستاعان تۋىستاس ەلمەن بىرگە كەلىپ، جەتىسۋلىق ۇيسىندەرمەن توعىسىپ، 1465 جىلى قۇز-وردانى ورتالىق ەتكەن قازاق حاندىعىنىڭ ىرگە تاسىن قالاستى.

ەرتاي جومارت

Abai.kz